(1) Passionem sanctorum martyrum, qui hunc locum glorioso sanguine illustrant, pro honore gestorum stilo explicamus, cum fide, qua ad nos martyrii ordo pervenit. Nam per succedentium relationem rei gestę memoriam nondum intercepit oblivio. Et si pro martyribus singulis loca singula,quę eos possident, vel insignia habentur, nec inmerito, quia pro deo summo pretiosas sancti animas refundunt, quanta excolendus est reverentia sacer ille [Acaunensium] locus, in quo tot pro Christo martyrum milia ferro cesa referuntur! Nunc iam ipsam beatissime passionis causam loquamur.

(2) Sub Maximiano, qui Romanę rei publicę cum Dioclitiano collega imperium tenuit, per diversas fere provincias laniati aut interfecti martyrium populi. Idem namque Maximianus, sicut avaritia libidine crudelitate ceterisque vitiis obsessus furebat, ita etiam execrando gentilium actibus [deditus] et erga deum cęli profanus, impietatem suam ad extinguendum Christianitatis nomen armaverat. Si quos tunc dei veri cultum profiteri audebant, sparsis usquequaque militum turmis vel ad supplicia vel ad necem rapiebantur, [ac] vel ad vacationem barbaris data prorsus in religione [arma] commoverat.

(3) Erat eodem tempore in exercitu legio militum, qui Thebei appellabantur. Legio autem vocabatur, quę tunc sex milia ac sexcentos viros in armis habebat. Hii in auxilio Maximiani ab orientis partibus accersiti venerant, viri in rebus bellicis strenui [et] virtute nobiles, sed fide nobiliores. Erga imperatorem fortitudine, erga Christum devotione certabant. Evangelici precepti etiam sub armis non inmemores reddebant quę dei erant deo, et quę Cesaris Cesari restituebant.

(4) Itaque cum hii sicut et ceteri militum ad dilaniandam Christianorum multitudinem destinarentur, soli crudelitatis mysterium detractare ausi sunt, atque huiusmodi preceptis se obtemperaturos negant. Maximianus non longe aberat, Nam se circa Octodori itinere fessus tenebat. Ubi cum ei pro nuntium delatum esset legionem hanc adversus mandata regia rebellem in his angustiis substitisse, in furore instinctus indignationis exarsit.

(5) Sed prius michi, quam reliqua commemorem, situs loci istius relatione inserendus videtur. Locus hic sexaginta fere milibus a Gen^euense urbe abest, III Quattuordecim vero milibus [distat] a capite Limannici lacus, quo influit Rodanis. Locus hic iam inter Alpina iuga in valle situs est, ad quem pergentibus difficile transitu asperum atque artum iter panditur. Infestus namque Rodanus saxosi montis radicibus vix pervium viantibus agere reliquit. Et dictis transmissisque angustiarum faucibus subito [nec] exiguus inter montium rupes campus aperitur. In hoc legio sancta consederat.

(6) Igitur, sicut supra praediximus, cognito Maximianus Thebeorum responso precipiti ira fervidus ob neglecta imperia decimum quemque ex eadem legione gladio ferire iubet quo facilius cęteri rebus certis territi metu cederentur; redintegratisque mandatis edicit ut reliqui in persecutione Christianorum cogantur. Ubi vero ad Thebeos denuntiatio iterata pervenit cognitumque ab eis est iniungi sibi rursus exsecutioni profana, vociferatio passim ac tumultus in castris exoritur adfirmantium numquam se ulla [in haec] tam sacrilega ministeria cessuros, idolorum [se] profana se semper detestaturos [Christianis se imbutos] sacrę et divine religionis cultu institutos [unum se] ęternitatis deum colere, extrema experiri magis quam adversum Christianam fidem venire.

(7) His deinde compertis Maximianus omni belua cruentior rursus ad ingenii [sui] sevitiam redit atque imperat ut iterum decimus eorum detur; ceteri nichilhominus ad hęc que spreverint compellerentur. Quibus iussis denuo in castra perlatis segregatus est atque percussus qui decimus sorte hac venerat; reliqua vero se militum multitudo mutuo sermone instigabat, ut in tam preclaro opere persisteret.

(8) Ad incitamentum tamen maximum fidei in illo tempore pene sanctus Mauricius fuit primicerius IIII Tunc, sicut tradit, legionis eius, qui cum Exsuperio, ut exercitus appellant campidoctorem et Candido senatore militum accedebat exortando singulos et monendo fidelium commilitonum et iam martyrum exempla ingerens pro sacramento Christi, pro divinis legibus, si ita necessitas ferre, omnibus et moriendo suadebat, sequendosque ammonebat socios erasura et contubernales suos, qui iam in cęlo precesserant. Flagrabat enim iam tunc [in] beatissimis viris martyrii gloriosus ardor.

(9) His itaque primoribus suis atque actoribus animante Maximiano adhuc insania ęstuante mandata mittunt Sicut pia ita et fortia, quę feruntur fuisse in hoc mundo. "Milites sumus, imperator, tui, sed tamen servi, quod liberi confitemur dei. Tibi militiam debemus, illi innocentiam. A te stipendium laboris accipimus, ab illo [vite] exordia sumpsimus. Sequi imperatorem in hoc nequaquam possumus, ut auctorem negemus deum, utique auctorem nostrum dominum, auctorem, velis nolis, tuum. Si non [in] tam funestam compellimur, ut hoc offendamus, tibi, ut fecimus actenus, adhuc parebimus; sin aliter, illi parebimus pocius quam tibi. Offerimus nostras in quelibet ostia manus, quas sanguine innocentium (linea erasa) cruentare nefas ducimus. Dexterę istę pugnare adversus impios atque inimicos sciunt, laniare pios et cives nesciunt. Meminimus nos pro civibus potius quam adversus cives arma sumpsisse. Pugnavimus pro fide semper pro iustitia, pro pietate, pro innocentium salute. Hęc fuerunt actenus nobis precia periculorum. Pugnavimus pro fide, quam quo pacto conservimus tibi, felici deo nostro non exhibemus? Iuravimus primum in sacramenta divina, iuravimus inde in sacramenta regia; nichil nobis de secundis credas necesse est, super rupimus. Christianos ad penam per nos requiri iubes; iam tibi ex hoc alii requirendi non sunt: habes nos hic confitentes deum patrem, auctorem omnium, et filium eius Jesum Christum credimus. Videmus laborum [periculorum] que nostrorum socios, nobis quoque eorum sanguine aspersis, trucidare ferro, et tamen sanctissimorum commilitonum mortis et fratrum funera non flevimus non doluimus, sed potius laudavimus et gaudio prosecuti sumus, quia digni habiti essent pati pro domino deo eorum. Nunc [non] nos vel hęc ultimę vitę necessitas in rebellionem cogit, non nos adversum te, imperator, armavit ipsa salutem, quę fortissima est in periculis, desperatio. Tenemus ecce arma et non resistimus, quia mori quam occidere rati maluimus, et innocentes interire quam noxii vivere preoptamus. Si quid in nos ultra statueris, si quid adhuc iusseris, si quid ammoveris, ignes, tormenta, ferro subire parati sumus. Christianos nos fatemur,persequi Christianos non possumus."

(10) VII Cum hęc talia Maximianus audisset obstinatosque in fide Christi cerneret animos virorum, desperans gloriosam eorum constantiam posse revocare una sententia interfici omnes decrevit, et rem confici circumfusis militum agminibus iubet. Qui cum missi ad beatissimam legionem venissent, stringunt in sanctis impium ferrum, mori non recusantes vitę amore cedebantur. Itaque passim gladiis, non reclamantes saltem aut repugnantes, sed et depositis armis cervices persecutoribus ^{prebentes et iugulum persecutoribus} vel intectum corpus offerentes. Non vel ipsa suorum multitudine, non armorum motione elati sunt, ut ferro conarentur asserere iusticię causam, sed hęc solum reminiscentes se illum confiteri, qui nec reclamando ad occisionem ductus est et tamquam agnus non aperuit os suum, Ipsi quoque tamquam grex dominicarum ovium laniare se tamquam ab irruentibus lupis passi sunt.

(11) Operta est terra procumbentibus in mortem corporibus piorum, fluxeruntque prętiosi sanguinis rivi. Quę umquam rabies absque bello tantam humanorum ^corporum stragem dedit, quę feritas ex sententia sua tot simul perire vel reos iussit! Ne iusti punirentur multitudo non potuit, cum inultum esse soleat quod multitudo delinquit Hac igitur crudelitate inmanissimi tyranni confectus est ille sanctorum populus, qui contempsit rem presentium ob spem futurorum. Sic interfecta est illa plane angelica legio, quę ut credimus cum illis angelorum legionibus iam conlaudant semper in cęlis dominum deum Sabaoth.

(12) Victor autem martyr nec legionibus eiusdem fuit neque miles, sed inmeritę iam militie veteranus. Hic cum iter agens subito incidisset in hos, qui passim ępulabantur lęti martyrum spoliis, atque ab his ad convescendum invitatus prolatam ab exultantibus per ordinem causam cognovisset, [detestatus convivas] detestatusque convivium refugiebat. [Requirentibusque, ne et ipse forsitan Christianus esset,] Christianum se et semper futurum esse respondit ac statim ab irruentibus interfectus est ceterisque martyribus in hoc loco sicut morte [ita] etiam honore coniunctus est.

(13) Hęc nobis tantum de numero isto martyrum comperta sunt nomina, id est beatissimorum Mauricii, Exuperii, Candidi atque Victoris; cętera vero nobis quidem incognita sed in libro vitę scripta sunt.

(14) Ex [hac] eadem legione fuisse dicuntur etiam illi martyres Ursus et Victor, quos Salodorum passos fama confirmat. Salodorum vero castrum est super Ararim fluvium neque longe a Reno positum.

(15) Opere pretium ^est etiam illud indicare, qui inde Maximianum trucem tyrrannum exitus consecutus est. Cum dispositis insidiis genere suo Constantino tunc regnum tenentem mortem moliretur, deprehenso dolo illius apud Massiliam captus nec multo post transgulatus teterrimoque hoc supplicio affectus impiam vitam digna morte finivit.

(16) At vero beatissimorum [Acaunensium martyrum] corpora post multos passionis annos sco Theodoro huius loci epo revelata traduntur. In quorum honore cum extrueretur basilica, quę vaste tunc adiuncta rupi uno tantum latere adclinis iacebat, sed nunc iubente preclaro meritis Ambrosio, huius loci abbate, denuo edificata biclinis esse dinoscitur.

(20) VIII Neque enim hoc emittendum est, quod per longum temporis tractum beati Innocentii martyris membra Rodanus revelavit. Iugis enim diluvii vicinum in se cespitem vergens religiosa quadam soli pernicię ad sepulturam martyris famulatrix unda pervenit. Prolatas namque reliquias leniter lambens non adeo a sinu terrę protulit, ut in gurgitis sui procella dimergeret, sed ob gloriosam devotionem intra ambitum basilicę cęterisque martyribus sepulturam precepit sotiari. Cuius translacionem a sanctę recordationis Domiciano Genuense et Grato Augustane urbis vel Protasio, tunc temporis huius loci epo, caelebratam recolentes cotidiana devotione et laudibus frequentamus. Quot miracula tunc apparuerint nequaquam tacendum putavi.

(17) Accidit ut inter reliquos artifices, qui invitati venisse ad hoc opus videbantur, quidam adesset faber, quem adhuc gentilem esse constaret. Hic cum dominico die, quo ceteri ad expectandam diem eius festi abscesserant, in fabrica solus substitisset, in illo secreto se subito [clara luce] manifestantibus sanctis hic idem faber rapitur atque ad penam vel ad supplicia distenditur, Et visibiliter turba martyrum cernens, verberatus etiam increpatur, quod vel die dominico ęcclesię solus deesset, vel illud fabricę opus sanctum suscipere gentilis auderet. VIIII Quod adeo misericorditer a sanctis factum constitit, ut faber ille consternatus et territus salutare sibi nomen poposcerit statimque Christianus effectus est.

(18) Neque illud in sanctorum miraculis pretermittam, quod perinde clarum atque omnibus notum est: Materfamilias Quinti, egregii atque honorati viri, cum ita paralisin fuisset obstricta, ut ei etiam pedum usus negaretur, a viro suo ut illic per multum itineris spatium defferetur poposcit. Quo cum pervenisset, sanctorum martyrum basilicę famulantium manibus illata pedibus ad diversorium rediit et sanitate de premortuis restituta membris [nunc] miraculum suum [ipsa] circumtulit.

(19) Hęc duo tantum mira passionem sanctorum inserenda credidi. Ceterum satis multa sunt, quę vel in purgatione demonum vel in in restauratione claudorum aut sanitate febrium ceterisque infirmitatibus cottidie hic per servos suos virtus domini operatur. Quę multa narranda sunt, si per singula scribantur. Tamen fidelium cordibus absque lectione cognita esse noscuntur, quę et quanta et qualia miracula sunt hic per sanctos suos ad honorem et gloriam nominis sui dominus operare non desinit. Pro eo idipsum die noctuque psalmorum hymni decantatio non desistit, quod iubente sancto et preclaro Christi martyre, beato Sisemundo rege, est institutum. Hic usque hodie deo protegente est conservatum. Propterea hic laudibus dei servi canentibus ore persolvunt, cui est honor et gloria, imperium et potestas per omnia secula seculorum. Amen

PAS SCORUM COSME ET DAMIANI