(Prologus Eucherii) Sanctorum passionem martyrum, qui Agaunum glorioso sanguine illustrant, pro honore gestorum stilo explicamus, aucti fide, qua ad nos martyrii ordo pervenit. Nam per succedentium relationem rei geste memoriam nondum intercepit oblivio. Et si pro martyribus singulis loca singula, quae eos possident, vel singule urbes insignes habentur, non immerito, quia pro deo summo pretiosas sancti animas refundunt, quanta excolendus est reverentia sacer ille Agaunensium locus, in quo tot pro Christo martyrum milia ferro cesa referuntur! Nunc iam ipsam beatissime passionis causam loquamur.

(1) Tempore illo Dioclicianus, quondam Romane rei publice princeps, cum ad imperium totius orbis fuisset electus omnesque provincias turbari quorundam presumptione perspiceret, ad consortium imperii vel laboris olim sibi cum militone Erculium Maximianum Cesarem fecit eumque contra Amandum et Helianum, qui in Bagadarum nomen presumptione servili arma commoverant, ad Gallias destinavit. Cui ad supplementum exercitus legionem Thebeam ex orientalibus militibus dedit. Que legio sex milia sexcentos ac LX ^sex [viros] validis animis [et] instructos armis antiquorum Romanorum habebat exempla. Hii igitur milites Christiane religionis ritu orientali traditione susceperant, fidem quam sacris virtutibus et armis omnibus preponebant.

(2) Maximianus Cesar, usu quidem militie bellis aptus sed idolorum specialis cultor, ferus animo, et qui severitatem imperatoriam nimia crudelitate polluerat in Galliam properans ad Alpium Penninarum aditum venit. Transmeantibus iter Alpium post arduam et orridam viam subito equalis loci campestris occurrit grata planicies. Quo in loco opidum factum est, quod Octodori nomen accepit, circa quod aut irrigua fluminibus prata aut agrorum fertilis cultura porrigitur, praecipueque [deinde] in Rodani [fluminis] cursus offertur, qui mole sua leniter fluens regionis ipsius gratiam propria amenitate commendat. Transitis igitur Alpibus Maximianus Cesar Octodorum venit ibique sacrificaturus ydolis suis convenire exercitum iussit atroci proposita iussione ut per aras demonibus consecratas iurarent equalibus sibi animis contra Baugadarum turbas esse pugnandum, christianos quoque diis suis veluti inimicos ab homnibus persequendos. Quod ubi primum perveniens ad noticiam Thebaide legionis preteriens Octodorum opidum ad locum, cui Gravitum nomen est, celeriter properavit, ut duodecim miliarium spacio [ab Octodoro] separatus necessitatem committendi sacrilegii preteriret. Agaunum acole interpretatione Gallici sermonis saxum dicunt. Quo in loco ita vastis rupibus Rodani fluminis cursus aratur, ut commeandi facultate subtracta constratis pontibus viam fieri itineris necessitas imperaret; undique tamen inminentibus saxis parvus quidem sed amenis irriguus fontibus campus includitur, ubi fessi milites legionis Thebee post laborem tanti itineris resederunt.

(3) Maximianus Cesar, dum ad sacramenta superius memorata cunctos in exercitu suo cogeret, agnovit pretergressam, ut diximus, legionem. Et subito iracundie furore completus satellites mittit, ut hii legionem ad sacramentorum suorum sacrilegia revocarent.

Erat in eadem legione primicerius Mauricius et signifer Exuperius et Candidus senator, qui ita commilitonibus suis preerant, ut amore potius equalitatis quam terrore militario obediendo preciperet. Requirunt itaque quid Maximianus Cesar ira dictante mandasset. Dictum ab hiis est, quos Caesar miserat, milites omnes immolasse hostias, libasse sacrificia et sacramenta fanatici ordinis prebuisse, et iubere Cesarem, ut legio festinanter revertens commilitonum pareret exemplo. Tunc hii qui preerant legioni miti affatu dedere responsum, ob hoc pretergressos se Octodorum, quia [iam] fama ad eos sacrificiorum ordinem detulisset, fas sibi visum esse, ne demonum aras christianorum videret obtutus; [esse sibi in animo] sed deum vivum colere, traditam orientali more religionem usque ad diem vite perenniter custodire, ad bellorum usum paratam legionis esse virtutem, ad committendum vero sacrilegia, sicut Cesar precepit, Octodorum non redire.

(4) Reversus itaque satelles nunciat obstinatos esse animos legionis nec velle preceptis imperatoriis obedire. Tunc Maximianus Cesar iracundie nimietate succensus ad hanc vocem subito furore prosilivit: "Ergone milites mei imperatoria precepta et sacrorum meorum ordinem spernunt! Sanctiendum erit vindicta publica etiam si tantum maiestatem regiam contempnere voluissent; iam igitur despectui meo fit celestis iniuria et mecum pariter religio Romana contempnitur. Sentiat contumax miles me non solum michi sed etiam numinibus meis dare posse vindictam; iam nunc fidelissimorum meorum turba festinet, decimum quemque morti funeste sors prebeat, discant equalem necem quos ordo premiserit moriendi, qualiter Maximianus vel sibi vel manibus suis hac severitate dederit ultionem!"

(5) Post hanc vocem apparitoris iussio infausta porrigitur, ad legionem velociter properatur, crudelia precepta reservantur. Traduntur neci quos ordine repperit numerandos, letati percussoribus cervices prebent solaque inter eos est de gloriose mortis occupatione contentio. Perfecto itaque scelere ut Octodorum legio redeat iubetur. Tunc Mauricius primicerius paululum a satellitibus regis segregatur, convocat legionem et hac oratione sanctiores alloquitur: "Gratulor virtus vestra est, commilitones optimi, quod amore religionis nullam vobis Cesaris precepta attulere formidinem; gaudentibus quodammodo animis tradi ad necem gloriosam commilitones vestros vidistis. Quam timui ne quisquam, quod armatis facile est, specie defensionis, beatissimis funeribus manus obviam afferre temptaret! Iam michi ad huius regis interdictum Christi nobis parabatur exemplum, qui exempti vagina apostoli gladium propria (-e a.c.?) vocis iussione recundidit, dicens maiorem armis omnibus [Christiane] confidentie esse virtutem. Hic deus Christus plane mentes vestras manusque prohibuit, ne quisquam divino operi dextris mortalibus obviaret. Quin immo cepti operis fidem perenni religione complet! ut actenus exempla sacris inserta codicibus legebamus; iam nunc per nosmet ipsos quos sequi deberemus aspeximus. Ecce velatus sum commilitonum meorum corporibus, quos de latere meo funestus satellis eripuit, aspersus sum cruore sanctorum et sacri sanguinis reliquias vestibus meis porto et dubito eorum sequi necem, quorum gratulans admiror exemplum? Et vacat cogitare quid imperator iubeat, que sors immortalitatis equalis est. Si habere aliquid virium imperatoria precepta potuissent, circa beatissimorum trium puerorum corpora regis Persarum valuisset incendium nec contempnere ora leonum lacu clausus nec evadere propheta potuisset. Sacramenta olim nemini (m- a.c.) dedissemus quod contemptu lucis istius et disperatione vite defensare rem publicam deberemus; iam nunc promisi mei corporis vilitatem et spopondi hanc imperatoribus fidem nec tamen michi ullus tunc regna celestia promittebat. Quid Christo faciendum est spondente, si hoc potuimus militie devotione promittere? Quin immo, fortissimi commilitones, olim devotas animas subdamus preciosissime passioni. Sit nobis virilis animus, fides inviolata permaneat! Iam cerno ante tribunal Christi stantes eos quos neci paulo ante satellis regius deputavit; illa vero gloria est, que eternitatem beatam vite huius brevitate mercatur. Equali omnes animo, una voce [responsum] satellibus demus, id nuncia: "Milites quidem, Cesar, tui sumus et ad defensionem rei publice Romana arma suscepimus nec unquam ut desertores bellorum aut proditores militie fuimus aut innave formidinis meruimus subire flagitium. Tuis etiam optemperamus preceptis nisi instituti legibus christianis demonum cultus et aras semper pollutas sanguine vitaremus. Comperimus precepisse te, ut aut sacrilegiis pollueris Christianos aut dederis interfectos nos velle exterrere. Longius non inquiras latitantes, nos omnes Christianos esse cognosce; habebis potestati tue subdita omnium corpora, actorem vero suum respicientes Christum animas non tenebis." Hec sicut vir sanctus dixerat, legionis probatur assertio et Cesari per satellites nuntiatur.

(6) Inclementi precipit iussione, ut iterum decimum renovate crudelitatis ordo consumeret. Post hanc vocem ad legionem velociter properatur, crudelia precepta peraguntur, reliquis [vero] ut Octodorum redeant iubetur. Tunc Exsuperius, quem ante principem vel campidoctorem superius memoravi, correptis legionis sue signis hac circumstantes oratione confirmat: "Tenere me, commilitones optimi, secularium quidem bellorum signa perspicitis, sed non ad hec arma provoco, non ad hec bella animos vestros virtutemque compello; aliud genus nobis eligendum est preliorum, non per hos gladios potestis ad regna celestia properare. Robur nobis opus est animorum; invicta defensio est fidem quam deo promisimus, in ultimis custodire. Iam de comilitonum nostrorum gloria, e[a] que divino cernebat obtutu, Mauricius est locutus, ego vobis victoriam plenam, si Christum creditis, repromitto. Proiciant dextere nostre arma ista cum signis militaribus, prestabit hoc Christus, ut mox in ipso celesti, sicut promittitur, regno alia vobis Exuperium vestrum videatis signa monstrare. Vadat quin immo funestus satelles et hec truculento regi nuntiet: Inexuperabiles legionis istius animos agnosce, Cesar; tela proicimus; et armatas quidem dexteras satelles tuus, sed armatum fide catholica pectus inveniet. Occide, prosterne, secandas gladiis percusoribus cervices prebemus intrepidi; hec nobis iocundiora sunt, dummodo quod te cum sacrilegis istis contempnimus ad regna nunc iam celestia properantes." Flagrabat enim [iam] tunc in beatissimis viris martirii gloriosus odor. Hec mandata legionis remeans ad Maximianum Cesarem satellis nuntiat.

(7) At ille, quasi nichil iterato fuisset scelere perpetratum, ire propere exercitum iubet et circumfundi imperat legionem nullumque de tanto sanctorum exercitu praecepit derelinqui. Ventumque est ita, circumsistit beatam legionem turba carnificum, omnis etas [sine discretione] perimitur lanianturque beata corpora et devotas deo animas fideli morti professione commendant. Peracta tandem cede inter omnes sanctorum cursores preda dividitur. Namque Maximianus facultatem dederat, ut, unusquisque legionis illius militum quos iugulasset, interemptorum spoliis uteretur. Divisa igitur omnium preda ad vescendum epulandumque vitrix turba consedit,

(8) cum interea veteranus quidam ultime etatis senex fatigatus, nomine Victor, ad contaminatum cedibus locum itineris necessitate deductus est. Dum ad epulas pro etatis veneratione ab hominibus rogaretur, requirere cepit, quenam esset causa leticie, quod inter tot corpora interemptorum gaudentes exultantesque possint milites epulari. Dictum a quodam est, quod legio Christiane legis studia (a- super erasuram) ceremonias Romanas cultumque nominum pariter cum imperatoriis iussionibus contempnere voluisset, Dicitaque neci esset, ut discipline militaris traditus ordo severius teneretur. Tunc Victor alte gemitum trahens graviterque suspirans detestatus convivas detestatusque convivium exclamat: "Heu me qui per tot annorum miliciam ad hanc infelicem etatem veni et in hac legione militare non merui; quam bene inter tales gloriose mortis quorum honorem donatis finem [vite] invenire potuissem! Saltem si comilito indignus eram, [vel] me [ante] actas oras viandi necessitas detulisset, ut senilis pectoris cruor tantorum virorum victimis misceretur, obtuleram corpus hoc neci, dummodo tanti laudis consortio non carerem." Talia dicentem sanctum Victorem prophanorum stantem turba vallavit, que utrum Christianus esset respondere minaciter iubet.

9. At ille, paululum oculos ad celum erigens, tali percontantibus sermone respondit: "Lungus me vivendi usus ad hanc, quam videtis, perduxit etatem. Quecumque in hoc mundo aguntur aut studium repperit aut rerum volubilitas agit aut varius semper casus infestat; quodcumque volumus, optamus, scimus aut cupimus, totum mundum caligine submersum tenebris circumfluentibus latet, nisi nobis aut viam Christus ostenderit aut lumen Christus efulserit. Quod ego fideli mente perpendens utinam ultimo contester effectu! Quod si me ad tempus paulo ante trucidate legionis itineris necessitas contulisset, conviviis vel epulis vestris horum funerum consortium praetulissem. Sed eciam nunc praestabit Christus, ut Christianum me vel propter professionem meam transire ulterius per beata funera non sinatis." Hec eo loquente subita capud eius percussoris obtruncavit insania. Et ita vir sanctus consortium sanctorum celeri confessione promeruit, ceterisque martiribus in eo loco sicut morte ita est honore coniunctus.

(13) Hec nobis tantum de numero illorum comperta sunt nomina, id ^est beatissimorum Mauricii, Exuperii, Candidi atque Victoris; cetera vero nomina nobis quidem incognita, sed in libro vite scripta sunt.

(14) Ex hac eadem legione fuisse dicuntur etiam illi martyres Ursus et Victor, quos Solodoro passos fama confirmat. Solodorum vero castrum est super Arulam flumen, neque longe a Reno positum.

(15) Opere precipuum etiam illud indicare videtur, quid deinde Maximianus trux tyrannus exitu consecutus sit. Cum dispositis insidiis generoso Constantino, tunc regnum tenenti, mortem moliretur, deprehenso dolo eius apud Maxiliam captus nec multo post strangulatus teterrimoque hoc supplicio affectus impiam vitam digna morte finivit.

(16) At vero beatissimorum Agaunensium martyrum corpora post multos passionis annos sancto Theodoro eiusdem loci epo revelata traduntur, In quorum honore cum construeretur basilica, que vaste nunc adiuncta rupi uno tantum latere adclinis iacet,quid miraculi tunc apparuerit nequaquam tacendum putavi:

(17) Accidit inter reliquos artifices, qui invitati convenisse videbantur ad illud opus, quidam adesset faber, quem adhuc gentilem esse constaret. Hic cum dominico die, quo ceteri ad expectanda diei illius festa discesserant, in fabrica solus substetisset, in illo secreto se subito clara luce manifestantibus [sanctis] hic idem faber rapitur atque ad penam vel ad supplicia distenditur. Et visibiliter turbam martyrum cernens verberatus etiam increpatur, eo quod die dominico ecclesie solus deesset vel illud fabrice opus sanctorum suscipere gentilis auderet. Quod adeo misericorditer a sanctis factum constat, factum est ita, ut faber ille consternatus et territus salutare [sibi] nomen posceret, statimque Christianus effectus est.

(18) Neque illud in sanctorum miraculis pretermittam, quod perinde clarum atque omnibus notum est: Mater familias Quinti, egregii atque honorati viri, cum ita paralisi fuisset obstricta, ut ei etiam pedum usus negaretur, a viro suo ut Agaunum per multum itineris spacium deferretur poposcit. Quo cum pervenisset, sanctorum martyrum basilice famulantum manibus illata pedibus ad diversorium rediit ac sanitati de premortuis restituta membris nunc miraculum suum ipsa circumfert.

(19) Hec tantum duo mira passioni sanctorum inserenda credidi. Ceterum multa sunt, que vel impugnatione demonum vel in reliquis curationibus cottidie illic per sanctos suos domini virtus operatur.