(1) Diocletianus (inter D et iocl- eras. cum erat), quondam Romanę rei publicę princeps, cum ad imperium totius orbis fuisset electus omnesque provincias turbari quadam presumptione perspiceret, ad consortium imperii vel laboris olim [sibi] commilitonem Herculium Maximianum Cęsarem fecit eumque contra Amandum et Elianum, qui in Baugaudarum nomen praesumptione servili arma commoverant, ad Galliam destinavit. Cui ad supplementum exercitus legionem Thebeam ex orientalibus militibus ire praedixit. Quę legio sex milia sexcentos sexaginta sex viros validos animis et instructos armis antiquorum Romanorum habebat exemplo. II Hi igitur milites Christianę religionis ritum orientali traditione susceperant a Hierosolimitanę urbis epo fideique sacrę virtutem armis omnibus praeponebant. Urbem quippe Romanam itinere attingentes eandem Christianitatis fidem, quam acceperant, apud beatum Marcellinum, predictę Romanę urbis pontificem, confirmant, ut ante gladio interirent quam sacram fidem Christi, quam acceperant, violarent. Pręcepti igitur a Diocletiano Cęsare, ut post Maximianum collegam iter, quod cęperant, Gallias tenderent, profecti sunt.

(2) Maximianus Cęsar, in usu quidem militię bellis aptus, sed idolorum specialis cultor, ferus animo, avaritia crudelis, libidini deditus cęterisque vitiis obsessus serenitatem imperatoriam nimia crudelitate polluebat. Igitur in Galliam properans [ad] Alpium Penninarum aditum venit. Transmeantibus iter Alpium post arduam et horridam viam subito ęqualis loci campestris occurrit grata planicies. Quo in loco oppidum factum est, quod Octodorus nomen accepit, circa quod irrigua flumini prata et agrorum fertilis cultura porrigitur, precipue deinde Rodani fluminis validus cursus offertur. [qui mole sua leniter fluens regionis ipsius gratiam propria amoenitate commendat]. III Transcensis igitur Alpibus Maximianus Cęsar Octodorum venit ibique sacrificaturus idolis suis convenire exercitum iussit atroci proposita iussione ut per aras demonibus consecratas iurarent ęqualibus sibi animis contra Bagaudarum turmas esse pugnandum, christianos vero velut inimicos diis suis ab omnibus persequendos. Quod ubi primum pervenit ad notitiam Thebaidę legionis preteriens Octodorense oppidum ad locum, cui Agaunum nomen est, celeriter properavit, ut octo milium spatio ab Octodoro separata necessitatem commitendi sacrilegii preteriret. [Acaunum accolae interpretatione Gallici sermonis saxum dicunt]. Quo in loco ita vastis rupibus Rodani fluminis cursus artatur, ut commeandi facultate subtracta constratis pontibus viam fieri itineris necessitas imperaret, undique tamen imminentibus saxis parvus quidem, sed amenus irriguis fontibus campus includitur, ubi fessi milites legionis Thebeę post laborem tanti itineris resederant. IIII O quanta reverentia excolendus est sacer locus iste, in quo tot pro Christo martirum milia ferro Cęsaris puniuntur!

(3) Maximianus Cęsar, dum ad sacramenta superius memorata cunctos in exercitu suo cogeret, agnovit pretergressam, ut diximus, legionem. Subito iracundię furore completus satellites mittit, ut legionem ad sacramentorum suorum sacrilegia revocarent.

Erat in eadem legione primicerius Mauritius et signifer Exuperius et Candidus senator, qui ita commilitonibus suis preerant, ut amore potius divinitatis quam terrore militari obędienda preciperent, viri in rebus bellicis strenui et virtute nobiles, sed fide in deo nobiliores. Erga imperatorem fortitudine, erga Christum devotione certabant. Evangelici precepti sub armis custodes reddebant quę dei erant deo, et quę Cesaris Cęsari restituebant. V Requirunt itaque quid Maximianus Cesar ira dictante mandasset. Dictum ab his est, quod Cęsar iusserit, milites omnes immolasse hostias, libasse sacrificia et sacramenta fanatici ordinis prebuisse, iubere Cęsarem, ut legio festinanter revertens commilitonum pareret exemplo. Tum hi qui preerant legioni miti affatu dedere responsum, ob hoc se transgressos esse Octodurum, quia iam fama ad eos pervenisset de ordine sacrificiorum, fas sibi visum esse, ne dęmonum aris Christiani contaminari viderentur; esse sibi in animo deum vivum colere et traditam orientali more religionem usque ad diem vitę perhenniter custodire, ad bellorum usum paratam legionis esse virtutem, ad committenda vero sacrilegia, sicut Cęsar precepit, Octodorum non redire.

(4) Reversus itaque satelles nuntiat obstinatos esse animos legionis nec velle preceptis imperatoriis obędire. VI Tunc Maximianus Cęsar iracundię nimietate succensus ad hanc vocem subito [furore eras.] prosilivit dicens: "Ergone milites mei imperatoria precepta et sacrorum meorum ordinem spernunt! Sanciendum erat vindicta publica etiam si tantum maiestatem regiam contempnere voluissent; iungitur despectui meo cęlestis iniuria et mecum pariter religio Romana contempnitur. Sentiat contumax miles me non solum mihi sed etiam diis meis dare posse vindictam; iam nunc fidissimorum meorum turba festinet, decimum quemque morti funesta sors prebeat, discant ęqualium nece quos ordo pretermiserit moriendi, qualiter Maximianus vel sibi vel diis suis hac severitate dederit ultionem!"

(5) Post hanc vocem apparitoris iussio infausta porrigitur, ad legionem velociter properatur, crudelia precepta reserantur. Traduntur neci quos ordo repperit numerandi, lęti percussoribus cervices prebent solaque inter eos erat de gloriosę mortis occupatione contentio. VII Perfecto itaque scelere ut Octodorum legio redeat iubetur. Tunc Mauritius primicerius paululum a satellitibus regiis segregatus convocat legionem et hac oratione sanctiores alloquitur: "Gratulor vestrę virtuti, commilitones optimi, quod amore religionis nullam vobis Cęsaris praeceptum attulit formidinem; gaudentibus quodammodo animis tradi ad necem gloriosam commilitones vestros vidistis. Quam timui ne quisquam, quod armatis facile est specie defensionis, beatissimis funeribus manus obviam afferre temptaret! Iam mihi ad huius rei interdictum Christi nostri parabatur exemplum, qui exemptum vagina apostoli gladium proprię vocis iussu recondidit, docens maiorem armis omnibus Christianę confidentię esse virtutem. Hic deus Christus plane mentes manusque vestras prohibuit, nequaquam divino operi mortalibus dexteris obviasse. Quin immo cepti operis fidem perhenni religione complete! Hactenus exempla sacris inserta codicibus legebamus; iam nunc per nosmet ipsos quod sequi deberemus aspeximus. VIII Ecce vallatus sum commilitonum meorum corporibus, quos de latere meo funestus satelles abstraxit, aspersus sum cruore sanctorum et sacri sanguinis reliquias vestimentis meis porto et dubito eorum sequi necem, quorum gratulans ammiror exemplum? Vacat cogitare quid iubeat imperator, qui sorte mihi mortalitatis est ęqualis. Sed si quid habere virium imperatoria precepta potuissent, circa beatissimorum trium puerorum corpora regis Persarum valuisset incendium nec contemnere ora leonum lacu clausus nec evadere potuisset propheta. Sacramenta olim nos ^fecisse memini, quod contemptu lucis istius et despectu vitę defensare rem publicam deberemus; iam tunc promisi mei corporis vilitatem et spopondi hanc imperatoribus fidem nec tamen mihi ullus tunc regna cęlestia promittebat. Quid Christo spondente faciendum est, si hoc potuimus militię devotione promittere? Quin immo, fortissimi commilitones, olim devotas animas subdamus pretiosissimę passioni, sit nobis virilis animus, fides inviolata permaneat! Iam cerno ante tribunal Christi stantes eos quos neci paulo ante satelles regius deputavit; illa vero gloria est, quę ęternitatem beatam vitę huius brevitate mercatur. Equali omnes animo, una voce responsum satellitibus demus, adnuntia: "Milites quidem, Cęsar, tui sumus et ob defensionem rei publicę Romana arma suscepimus nec unquam aut desertores bellorum aut proditores militię fuimus aut ignavię vel formidinis meruimus subire flagitium. Tuis etiam optemperaremus preceptis nisi instituti legibus christianis dęmonum cultus et aras semper pollutas sanguine vitaremus. Comperimus precepisse te, quod aut sacrilegiis pollueris Christianos aut dedenis interfectis nos velis terrere. Non inquiras longius latitantes, nos omnes Christianos esse cognosce; habebis potestati tuę subdita omnium corpora, auctorem vero suum respicientes Christum animas non tenebis." Hęc sicut vir sanctus dixerat, legionis probat assertio et Cęsari per satellites nuntiatur.

(6) Tunc Cęsar inclementi praecepit iussione, ut iterum decimum renovatę crudelitatis ordo consumeret. Post hanc vocem ad legionem velociter properatur, crudelia precepta peraguntur, reliqui vero ut Octodorum redeant iubetur. Tunc Exuperius, quem ante principem vel campiductorem superius memoravi, correptis legionis suę signis hac circumstantes oratione confirmat: "Tenere me, commilitones optimi, secularium quidem bellorum signa perspicitis, sed non ad hęc arma provoco, non ad hęc bella animos vestros virtutemque compello; aliud nobis genus eligendum est preliorum, non per hos gladios potestis ad regna cęlorum pervenire. Robur nobis opus est animorum; invictaque defensio, fidem quam deo promisimus, in ultimis custodire. Iam de commilitonum nostrorum gloria, quam divino cernebat obtutu, gloriosus vir Mauricius est locutus, ego vobis victoriam plenam, si Christo creditis, repromitto. Proiciant dextrę vestrę arma ista cum signis militaribus, prestabit hoc Christus, ut mox in ipso cęlesti, sicut promittitur, regno alia vobis Exuperium vestrum videatis signa monstrare. Vadat quin immo funestus satelles et hęc truculento regi nuntiet: "Milites sumus, imperator, tui, sed tamen servi, quod libere confitemur, dei. Tibi militiam debemus, illi innocentiam. A te stipendium laboris accepimus, ab illo vitę exordium sumpsimus. Sequi imperatorem in hoc nequaquam possumus, ut auctorem nostrum negemus deum, auctorem vero velis nos tuum. Non nos adversum te, imperator, armavit ipsa, quę fortissima est in periculis, desperatio. Tenemus arma et non resistimus, quia magis mori quam occidere volumus, et innocentes interire quam noxii vivere preoptamus. Si quid in nos ultra statueris, ignem, tormenta, ferrum subici parati sumus. Christiani sumus, persequi Christianos non possumus. Inexuperabiles legionis istius animos [Caesar] agnosce; tela proicimus et exarmatas quidem dextras satelles tuus, sed armatum fide catholica pectus inveniet. Occide, prosterne, secandas gladiis percussoribus cervices prebemus intrepidi; hęc nobis iocundiora sunt, dummodo quod te cum sacrilegiis tuis contempnimus ad regna iam nunc cęlestia properantes." Fragrabat enim iam tunc in beatissimis viris martirii gloriosus ardor. Hęc mandata legionis remeans ad Maximianum Cęsarem satelles nuntiat.

(7) At ille, quasi nihil iterato fuisset scelere perpetratum, ire propere exercitum iubet et circumfundi imperat legionem nullumque de tanto sanctorum exercitu precepit relinqui. Ventum itaque est, circumsistit beatam legionem turba carnificum, omnis ętas sine discretione perimitur lanianturque beata corpora et devotas deo animas fideli mortis professione commendant. Operta est terra illic procumbentibus in morte corporibus iustorum, fluxeruntque pretiosi sanguinis rivi. Quę umquam rabies absque bello tantam humanorum corporum stragem dedit, [quę feritas ex sententia sua tot simul perire vel reos feriri iussit! Ne iusti punirentur multitudo non obtinuit, cum inultum esse soleat quod multitudo delinquit. Hac igitur crudelitate inmanissimi tyranni confectus est ille sanctorum populus,] qui contempsit rem presentium ob spem futurorum. Sic interfecta est illa plane angelica legio, quę ut legimus cum illis angelorum legionibus iam collaudat [semper] deum in cęlis. Peracta tandem cęde inter omnes sanctorum percussores preda dividitur. Namque Maximianus facultatem dederat, ut quis legionis illius militem iugulasset, interempti spoliis uteretur. Divisa igitur omnium preda ad vescendum epulandumque victrix turba consedit.

(8) Interea veteranus quidam ultimę ętatis senio fatigatus, nomine Victor, ad contaminatum cędibus locum itineris necessitate deductus est, et dum ad epulas pro ętatis veneratione ab omnibus rogaretur, requirere cepit, quęnam esset causa letitię, quod inter tot corpora interemptorum gaudentes exultantesque possent milites epulari. Dictum a quodam est, quod legio Christianę studio legis cerimonias Romanas cultumque deorum pariter cum imperatoriis iussionibus contempnere voluisset dataque esset neci, ut disciplinę militaris traditus ordo severius teneretur. Tunc Victor alte gemitum trahens graviterque suspirans detestansque convivium exclamavit: "Heu me, qui per tot annorum militiam ad hanc [ad hanc infelicem aetatem veni et in hac] legionem militare non merui; quam bene inter tales gloriosę mortis honore donatus finem vitę invenire potuissem! Saltem si commilitoni indignus eram vel me ante has duas horas viandi necessitas detulisset, ut senilis pectoris cruor tantorum virorum victimis misceretur, obtuleram corpus hoc neci, dummodo tantę laudis consortio non carerem." Talia dicentem profanorum statim turba vallavit, quę utrum Christianus esset respondere minaciter iubet.

(9) At ille, paululum oculos ad cęlum erigens, tali percunctantibus sermone respondit: "Longus me vivendi usus ad hanc, quam videtis, perduxit ętatem. Quęcumque in hoc mundo aguntur aut studium repperit aut rerum volubilitas agit aut varius semper casus infestat; quodcumque volumus, optamus, scimus aut cupimus, totus mundus caligine summersus tenebris circumfluentibus latet, nisi nobis aut viam Christus ostenderit aut lumen Christi effulserit. Quod ego fideli mente perpendens utinam ultimo contester affectu! Quod si me ad tempus paulo [ante] trucidatę legionis itineris necessitas detulisset, conviviis vel epulis vestris horum funerum consortium pretulissem. Sed etiam nunc prestabit Christus, ut Christianum me vel ob professionem meam transire ulterius per beata funera non sinatis." Hęc loquentem eum subita percussoris obtruncat insania. Ita vir sanctus celeri confessione sanctorum consortium promeruit cęterisque martyribus in eo loco sicut morte ita est honore coniunctus.

(13) Haec nobis tantum de numero isto et multitudine martyrum comperta sunt nomina. Ista sunt nomina beatissimorum Mauricii, Exuperii, Candidi atque Victoris; cętera vero nomina nobis quidem incognita sed in libro vitę sunt scripta.

(14) Nam et ex eadem legione fuisse dicuntur etiam illi martires Ursus et Victor, quos Salodoro passos fama confirmat. Salodorum vero castrum est super Arale flumen non longe a Reno positum.

(15) Neque illud silendum est, quem deinde Maximianus progressus exitum consecutus est. Cum dispositis insidiis genero suo Constantino tunc regnum tenenti mortem moliretur, deprehenso dolo illius apud Massiliam captus nec post multum strangulatus impiam vitam digna morte finivit.

(16) At vero beatissimorum martirum corpora post multos passionis annos sancto Teodoro, illius loci epo, revelata traduntur. In quorum honore cum exstrueretur basilica, quę vastę tunc rupi adiuncta uno tantum latere acclinis iacebat, sed nunc iubente preclaro meritis Ambrosio, loci illius abbate, denuo ędificata biclinis esse dinoscitur,

quid miraculi tunc apparuit nequaquam tacendum putavi.

(17) Accidit ut inter reliquos artifices, qui invitati convenisse ad hoc opus videbantur, quidam esset aurifex, quem adhuc gentilem esse constaret. Hic cum dominico die, quo cęteri ad expectanda diei festa abscesserant, in eadem domo, in qua artem agebat, solus substitisset, in illo secreto se subito manifestantibus sanctis, hic idem aurifex rapitur atque ad pęnam vel ad supplicia distenditur, et visibiliter turbam martyrum cernens, verberatus etiam increpatur, quod vel die dominica ecclesię solus deesset, vel illud ornatum operis sancti suscipere gentilis auderet. Quod ideo misericorditer a sanctis factum constitit, ut aurifex ille consternatus et territus salutare sibi nomen posceret, statimque Christianus effectus est.

(18) Neque illud in sanctorum miraculis pretermittam, quod eadem loca incolentibus omnibus notum est: Mater familias Quinti, egregii atque honorati viri, cum ita paralisi fuisset astricta, ut etiam pedum usus negaretur, a viro suo ut illuc per multum itineris spatium deferretur poposcit. Quo cum pervenisset, sanctorum martirum basilicam famulantium manibus illata pedibus ad diversorium rediit ac sanitati de premortuis restituta membris miraculum suum ipsa circumtulit.

(19a) Hęc duo tantum miracula passioni sanctorum inserenda credidi. Cęterum satis multa sunt, quę vel in purgatione demonum vel in restauratione claudorum aut sanitate febrium cęterisque infirmitatibus cotidie hic per servos suos virtus domini operatur. Quę multa narranda sunt, si per singula scribantur.

(20) Neque enim hoc omittendum est, quod per longum temporis tractum beati Innocentii martiris membra Rodanus revelavit. Iugi enim alluvione vicinum in se cespitem vergens religiosa quadam soli pernicie ad sepulturam martiris famulatrix unda pervenit. Prolatas namque reliquias leniter lambens non ideo a sinu terrę protulit, ut in gurgitis sui procella demergeret, sed ut ob gloriosam devotionem intra ambitum basilicę cęteris martiribus sepultura preciperet sociari. Cuius translationem a sanctę recordationis Domitiano Genevense et Grato Augustanę urbis vel Protasio, tunc temporis illius loci epo celebratam recolentes cotidiana devotione et laudibus frequentamus.

(19b) Hęc fidelium cordibus absque lectione cognita esse noscuntur, [quae] quanta et qualia miracula hic per sanctos suos ad honorem et gloriam nominis sui dominus operari non desinit. Pro eo idipsum die nocteque psalmorum ymni decantatio non desistit, quę iubente sancto et preclaro Christi martire beato Sigismundo rege est instituta et hinc usque hodie deo protegente est conservata. Propterea hic laudes dei servis canentibus ore persolvuntur illi, cui est honor et gloria, potestas et imperium per omnia secula seculorum. Amen.

Explicit passio sanctorum Mauricii et Exuperii.