(1) Dioclicianus, quondam Romane rei publicę princeps, cum ad imperium [totius orbis] fuisset electus aliquasque provincias perturbari quorumdam pręsumptione perspiceret, ad consortium imperii vel laboris olim sibi commilitonem Herculium Maximianum Cęsarem fecit eumque contra Amandum et Elianum, qui in Bagaudarum loco praesum^ptione servili arma commoverant, ad Galliam destinavit. II Cui ad supplementum exercitus legionem Thebeam ex orientalibus militibus ire praecepit. Quę legio sex milia sexcenti sexaginta sex viri validi animis et instructi armis antiquorum Romanorum habebatur exemplo. III Hi igitur milites Christianę religionis ritu orientali traditione susceperant a Iherosolimitanę urbis epo fideique sacrę virtutem armis omnibus praeponebant. Urbem quippe Romanam itinere attingentes eandem Christianitatis fidem, quam acceperant, apud beatum Marcellinum, praedictę Romę urbis pontificem, confirmantes, ut ante gladio interirent quam sacram fidem Christi, quam acceperant, violarent. IIII Recepti igitur a Diocliciano Cesare iubentur, ut post Maximianum collegam itinere, quo cęperant, Gallias tenderent.

(2) Maximianus Cesar, usu quidem militię bellis aptus sed idolorum praecipuus cultor, ferus animo, avaritie anxius, opere crudelis, libidini deditus ceterisque vitiis obsessus potestatem imperialem [nimia crudelitate] polluerat. In Galliam properans ad Alpium Penninarum aditum venit. V Transmeantibus iter Alpium post arduam et horridam viam subito equalis loci ca^mpestris occurrit grata planities. Quo in loco opidum factum est, quod Octodorus nomen accepit, circa quod [aut] inrigua fluminibus prata et agrorum fertilis cultura protenditur, [praecipue] deinde Roddani fluminis validus cursus nando meat, [qui mole sua leniter fluens regionis ipsius gratiam propria amoenitate commendat]. VI Transcensis igitur Alpibus Maximianus Cesar Octodorum venit ibique sacrificaturus idolis suis convenire iussit exercitum atroci proposita iussione ut per aras demonibus consecratas iurarent coequalibus sibi animis contra Bagaudarum turbas esse pugnandum, Christianos vero velut inimicos diis suis ab omnibus persequendos. VII Quod cum primum pervenit ad notitiam Thebaidę legionis praeteriens Octodorense opidum ad locum, cui Agaun^um nomen est, celeriter properavit, ut octo milium spatium ab Octodoro separata necessitatem commitendi sacrilegii praeteriret. [Acaunum accolae interpretatione Gallici sermonis saxum dicunt]. Quo in loco ita vastis rupibus Roddani fluminis cursus artatur, ut commeandi facultate subtracta constratis pontibus viam fieri itineris necessitas imperaret. VIII Undique tamen inminentibus saxis parvus quidem sed amoenus et inriguus fontibus campus includitur, ubi fessi milites legionis Thebeae post laborem tanti itineris residerant.

(3) Maximianus Cesar, dum ad sacramenta superius memorata cunctos in exercitu suo cogeret, agnovit ^{praetergressam}, ut diximus, le^gionem. Subito iracundię furore completus satellites misit, ut le^gionem a (ad a.c.) sacramentorum sacrile^gio revocarent. Erat in eadem le^gione primicerius Mauritius et signifer Exuperius et Candidus senator, qui ita commilitonibus suis praeerant, ut amore potius equalitatis quam terrore militari oboedienda praeciperent, viri in rebus belli strennui et virtute nobiles, sed fide in ^deo nobiliores. Erga imperatorem fortitudine, erga Christum devotione certabant. Evangelici praecepti sub armis custodes reddebant quę dei erant deo, et que Cesaris Cesari restituebant. Requirunt itaque quid Maximianus Cesar ira dictante mandasset. Dictum [ab his] est, quod Cesar iuberet, milites omnes immolare hostias, libare sacrificia et sacramenta fanatici ordinis adtrectare, iubere Cesarem, ut legio festinanter reverteretur et ad commilitonum se praepararent exemplum. Tunc hi qui praeerant legioni miti affatu dederunt responsum, ob hoc transgressi Octodorum, quia iam fama ad eos sacrificiorum ordine pervenisset, fas sibi visum esse, ne demonum aras Christiani contaminari viderentur, [esse sibi in animo] deum vivum colere et traditam orientali more religionem usque ad finem vite perenniter custodire, ad bellorum usum paratam legionis esse virtutem, ad commitenda vero sacrilegia, sicut Cesar praecepit, Octodorum non redirent.

(4) Reversi itaque satellites nuntiant obstinatos esse animos legionis nec velle se praeceptis imperatoriis oboedire. Tunc Maximianus Cesar iracundie nimietate succensus ad hanc vocem subito furore prosilivit dicens: "Ergo milites mei imperatoria precepta et sacrorum meorum ordinem spernunt! Statuenda esset et vindicta publica, etiam si tantum maiestatem regiam contemnere voluissent; iungitur despectui meo celestis iniuria et mecum pariter religio Romana contemnitur. Sentiat contumax [miles] non solum michi sed etiam [diis] meis dare posse vindictam; iam [nunc] fidissimorum meorum turba festinet, decimum quemque morti funesta sors prebeat, discant equalem necem quos ordo praemiserit moriendi, qualiter Maximianus vel sibi vel dii[s] suis hac severitate dederit ultionem!"

(5) Post hanc vocem apparitoris iussio infausta discurritur, ad legionem velociter properatur, crudelia praecepta reserantur. Traduntur neci quos ordo repperit numerandi, leti percussoribus cervices praebent solaque inter eos erat de gloriose (de gloria se cod.) mortis acceleratione contentio. Perfecto itaque scelere ut Octodorum legio redeatur iubetur. Tunc Mauricius primicerius paululum a satellitibus regiis segregatus convocat legionem et hac oratione sanctiores alloquitur: "Gratulor virtuti vestre, commilitones optimi, quod amore religionis nullam vobis Cesaris praeceptis attulit formidinem; gaudentibus quodam modo animis tradi ad necem gloriosam commilitones vestros vidistis, quibus timui ne quisquam, quod armatis facile est specie defensionis, beatissimis funeribus manus obviam adferre temptaret! Iam michi [ad huius] rei interdictum Christi nostri parabatur exemplum, qui exemptum vagina apostoli gladium proprie vocis iussione recondit, docens maiorem armis omnis omnibus Christiane confidentie esse virtutem. Hic deus Christus plane mentes vestras manusque prohibuit, ne quisquam divino operi mortalibus dexteris obstetisset. Quin immo cepti operis fidem perenni religione complerent! Actenus exempla sacra inserta codicibus legebamus; iam nunc per nosmet ipsos quos sequi deberemus aspeximus. Ecce vallatus sum commilitonum meorum corporibus, quibus de latere meo funestus satelles abstraxit, aspersus sum cruore sanctorum et sanguinis reliquias vestibus meis porto et dubito eorum sequi necem, quorum gratulans admiror exemplum? Non magnopere curandum est, quid imperator iubeat, qui sorte mihi mortalitatis equalis est. Si habere aliquid virium (unum cod.) imperatoria praecepta potuissent, circa beatissimorum trium puerorum corpora regis Persarum valuisset incendium nec contempnere ora leonum lacu clausus evadere potuisset propheta. Sacramenta olim dedisse nos memini quod contentus lucis istius et desperatione vite defensare rem publicam deberemus; iam tunc promisi mei corporis vilitatem et spopondi hanc imperatoribus fidem nec tamen michi ullus tunc regna celestia promittebat. Quid Christo spondente faciendum est, si hoc potuimus militia devotione promittere? Quin immo, fortissimi commilitones, olim devotas animas subdamus pretiosisime passione, sit nobis virilis animus, fides inviolata permaneat! Iam cerno ante tribunal Christi stantes eos quos neci paulo ante satellites regios deputavit; illa vera gloria est, que ęternitatem beate vite huius brevitate mercatur. Equales omnes animo, una voce responsum satellitibus demus, id nuntia: "Milites quidem, Cesar, tui sumus et ad defensionem rei publice Romana arma suscepimus nec umquam aut desertores bellorum aut proditores militie fuimus aut ignavie formidinis meruimus subire flagitium. Tuis enim obtemperaremus praeceptis nisi instituta legibus christianis demonum cultibus et aras semper pollutas sanguine vitaremus. Comperimus praecepisse te, [ut] aut sacrilegiis pollui Christianos aut dedenis interfectis nos velle terreri. Non inquiras longius latitantes, nos omnes Christianos esse cognosce; habebis potestati tue subdita omnium corpora, auctorem vero suum respicientes Christum animas non tenebris." Hec [sicut] vir sanctus dixerat, legionis probatur assensio et Cesari per satellites nuntiantur.

(6) Presenti precepit iusione (visione ?), ut iterum decimumque renovate crudelitatis ordo consummeret. Post hanc vocem ad legionem velociter properatur, crudelia praecepta peraguntur, reliqui vero ut Octodorum redeant iubentur. Tunc Exuperius, quem ante principem vel campidoctorem superius memoriam, correptis le^gionis sue signis hac circumstantes orationes confirmat: "Tenere me, commilitones optimi, secularium quidem bellorum signa perspicitis, non ad hec arma provoco, non ad hec bella animos vestros virtutemque cohortor; aliud nobis genus eli^gendum est proeliorum, non per hos gladios potestis ad regna celestia properare. Robur nobis opus est animarum; invicta defensio [est] fidem quam deo promisimus, in ultissimis custodire. Iam de commilitonum nostrorum gloria, quam divino cernebat obtutu, -super est, victori deo gratias agamus - gloriosus vir Mauricius est locutus, ego vobis victoriam plenam, si Christo creditis, repromitto. Proiciant dextere nostre arma ista cum signis militaribus, prestabit hoc Christus, ut mox in ipso celeste, sicut promittitur, regno aliut vobis Exuperium vestrum videatis signa monstrare. Vadat quin immo funestus satellis et hec truculento rei nuntiat: "Milites sumus, imperator, tui, sed tamen servitutem liberi confitemur deo. Tibi militiam debemus, illi innocentiam. A te stipendium laboris accepimus, ab illo vite exordium sumsimus. Sequi inperatorem in hoc nequaquam possumus, ut auctorem nostrum negemus deum, auctorem vero velis nolis tuum. Non nos adversum te, imperator, armavit ipsa que fortissima est in periculis, desperatio. Teneamus arma et non resistimus, quia mori mais quam occidere volumus, et innocentes interire quam noxii vivere preobtamus. Si quid in nos ultra statueris, igni tormento ferro subici parati sumus; Christiani sumus, persequi Christianos non possumus. Inexsuperabiles legionis iustius animos [Caesar] agnosce; tela proicimus; et (del.) armatas quidem dextras satelles tuus, [sed] armatum fide catholica pectus invenit. Occidi, prosterni, seccandas gladiis percussoribus cervices praebemus intrepidi; hec nobis iocundiora sunt, dummodo quia te cum sacrilegiis tuis contempnimus ad regna iam tunc celestia properamus." Flagrabat enim iam tunc in beatissimis viris martirii gloriosus ardor. Hec mandata le^gionis remeans ad Maximianum Cesarem satelles nuntiat.

(7) At ille, quasi nichil iteratim fuisset scelus perpetratum, ire propere exercitum iubet et circumfundi imperat le^gionem nullumque de tanto sanctorum exercitu praecepit reliqui. Ventum itaque et circumsistit beatam leionem turba carnificum, omnis etas sine discretione perimitur lanianturque beata corpora et devotas deo animas fideli mortis professione commendat. Operta est terra procumbentibus in morte corporibus iustorum, fluxeruntque pretiosis sanguinis rivi. Que umquam rabies absque bello tanto humanorum corporum stragem dedit, que [feritas ex sententia sua tot simul perire vel reos iussit! Ne iusti punirentur multitudo non obtinuit, cum inultum esse soleat quod multitudo delinquit. Hac igitur crudelitate immanissimi tyranni confectus est ille sanctorum populus, qui] contemsit rem praesentium ob spem futurorum. Sic interfecta est illa plane angelica leio, que ut credimus cum illis angelorum leionibus iam collaudant deum in celis. Peracta tandem cede in omnes sanctorum percussoribus praeda dividitur. Namque Maximianus facultatem dederat, ut quisque legionis illius militem iugulaset, interemptoris spoliis uteretur. Divisa omnium praeda ad vescendum epulandumque victrix turba consedit.

(8) Interea veteranus quidam ultime etatis senio fatigatus, nomine Victor, qui nec legionis eiusdem fuit neque miles, ad contaminatum locum cedibus itineris necessitate deductus est. Dum ad epulas proprietatis veneratione ab omnibus rogaretur, requirere cepit, quenam causa esset letitie, quod inter tot corpora intereptorum gaudentes exultantesque possent milites epulari. Dictum a quodam est, quod legio Christiane legis studio cerimonias Romanas cultumque deorum pariter cum imperatoriis iussionibus contemnere voluisset dataque neci esset, ut discipline militaris traditus ordo severius teneretur. Tunc Victor alto gemitum trahens graviterque suspirans detestatus convivas detestatusque et convivium exclamat: "Heu me, qui per tot annorum militiam [ad hanc infelicem aetatem veni et in hac legionem] militare non merui, ut bene inter tales gloriose mortis honore donatus finem vite invenire potuissem! Saltem si conmilito indignatus eram vel me ante hacte ore viandi necessitas detulisset, ut senilis pectoris cruoris tantorum virorum victimis misceretur, obtuleram corpus hoc neci, dummodo tante laudis consortio non carerem." Talia dicentem profanorum statim turba vallavit, que utrum Christianus esset respondere minaciter iubet.

(9) At ille, paululum oculos ad celum erigens, tali percontantibus sermone respondit: "Longus me vivendi usus ad hanc, quam videtis, perduxit etatem. Quecumque in hoc mundo aguntur aut studium repperit aut rerum volubilitas agit aut varius semper casus infestat; quoscumque volumus, obtamus, scimus et cupimus, totus mundus caligine submersus tenebris circumfluentibus latet, nisi vobis aut viam Christus ostenderit aut lumen Christus effulserit. Quod ego fideli mente perpendens utinam ultimo contestor affatu! Quod si me ad tempus paulo ante trucidate legionis itineris necessitas detulisset, conviviis vel epulis vestris horum funerum consortium pretulissem. Sed etiam nunc praestabit hoc Christus, ut Christianum me vel post proconfessionem meam transire ulterius per beata funera non sinatis." Hec eum loquentem subito percussoris obtruncat insania homicida interficit cum furore. Ita vir sanctus celeri confessione et consortium [sanctorum] promeruit, ceterisque martiribus in eo loco sicut morte ita est honore coniunctus.

(13) Hec nobis tantum de numerosa ista multitudine martirum comperta sunt nomina, id est beatissimorum Mauricii, Exuperii, Candidi, Innocentii atque Victoris; cetera vero nomina nobis quidem incognita, sed in libro vite sunt scripta.

(14) Nam et ex eadem leione fuisse dicuntur etiam illi martires Ursus et Victor, quos Salodoro passos fama confirmat. Salodorum vero castrum est super Arola flumine, non longe a Reno positum.

(15) Neque illud silendum, quem inde Maximianum trucem tyrannum progressus exitum consecutus sit. Cum dispositis insidiis genero suo Constantino, tecum regnum tenentem, mortem moliretur, deprehensus dolo illius apud Missiliam captus nec post multum strangulatus terminoque hoc consilio adfectus impiam vitam digna morte finivit.

(16) At vero beatissimorum Agaunensium martirum corpora post multos passionis annos sancto Theodoro illius loci epo revelata traduntur, in quorum honore cum extrueretur basilica, que vaste tunc adiuncta rupi uno tantum latere adclinis iacebat, sed nunc iubente preclare meritis Ambrosio, loci illius abbate, denuo edificata reclinis esse dinoscitur.

(20) Neque enim hoc mitendum est, quod per longum temporis tractum beati Innocentii martiris membra Roddanus revelavit. Iugi enim illuvie vicinum in se cispicem vergens religiosa quodam solis perniciem ad sepulturam martiris famulatrix unda pervenit. Prolatas namque reliquias leniter lambens non ideo ha sinu terre protulit, ut in gurgitis sui procellam demergeret, sed ob gloriosam devotionem intra ambitum basilice ceterisque martiribus sepultura preciperet sociari. Cuius translationem a sancte recordationis Domitiano Genevensi et Grato Agustane urbis vel Protasio, tunc temporis illius loci epis, celebratam recolentes cotidiana devotione et laudibus frequentamus.

Quid miraculi tunc aparuerit, nequaquam tacendum potui:

(17) Accidit ut inter reliquos artifices, [qui] convenisse ad hoc opus videbantur, quidam esset aurifex, quem adhuc gentilem esse constaret. Hic cum dominico die, quo ceteri ad expetendo diei eius festa abscesserant, in eodem domo, in qua artem cogebat, solus substetisset, in illo secreto subito mane ab adstantibus sanctis hic idem aurifex rapitur atque ad penam vel ad suplicia distenditur. Et visibiliter turbam martirum cernens verberatus etiam increpatur, quod vel die dominico ecclesie solus deesset vel illud opus suscipere gentilis auderet. Quod ideo misericordiam a sanctis factum constituit, ut aurifex ille consternatus et territus et salutare sibi nomen prospiceret, statimque Christianus efectus est.

(18) Neque illud in sanctorum miraculis pretermittam, quod per eadem loca omnibus notum est: Mater familias Quintini, egregii atque honorati viri, cum ita paralisi fuisset obstricta, ut etiam pedum usus negaretur, a viro suo ut illud per multum itineris spatium deferetur poposcit. Quo cum pervenisset, sanctorum martirum basilice famulantium manibus illata pedibus ad diversorum rediit hac sanitate de emortis restituam menbris miraculum suum ipsa circumtulit.

(19) Hec duo tantum miracula passionis sanctorum inserenda credidi. Ceterum multa sunt, que vel in purgatione demonum vel instauratione claudorum aut sanitate febrium ceterisque infirmitatibus cotidie illic per servos suos virtus domini operatur. Que multa narrarentur, si per singula scriberentur. Tamen fidelium cordibus absque lectione cognita esse noscuntur, que, quanta et qualia miracula illic per sanctos suos ad honorem et gloriam nominis sui dominus operante non desinit. Pro eo ipso die noctuque psalmorum ymnorumque decantationem [non] desistit, quae iubente sancto et preclaro Christi martire, beato Sigismundo rege, est instituta et usque hodie deo protegente est conservata. Et propterea illic degentes mente et ore deo debitas incessanter laudes reboant, cui est honor et gloria in secula seculorum. Amen.