[Explicit sancti Symphoriani martiris]

[Incipit male legitur]

(1) Diocletianus, quondam Romanae rei publicae princeps, cum ad imperium tocius orbis fuisset electus omnesque provincias turbari quarundam presumptione perspiceret, ad consorcium imperii vel laboris olim sibi commilitonem Herculium Maximianum Caesarem fecit eumque contra Amandum et Elianum, qui in Bagaudarum nomen presumptione servili arma commoverant, ad Galliam destinavit. Cui ad supplementum exercitus legionem Tebeam ex orientalibus militibus ire precepit. Quae legio sex milia sexcentos sexaginta sex viros validos animis et instructos armis antiquorum Romanorum habebat exemplo. Hi igitur milites Christianae religionis ritum orientali traditione (in marg.adi.:) susceperant ab Ierusolimitane urbis epo fideique sacrae virtutem armis omnibus praeponebant. Urbem quippe Romam itinere adtingentes eandem Christianitatis fidem, quam acceperant, apud beatum Marcellinum, praedictae Romanae urbis pontificem, confirmarunt, ut ante gladio interirent quam sacram fidem Christi, quam acceperant, violarent. Recepti igitur a Diocletiano Caesare iubentur, ut post Maximianum collegam itinere, quo coeperant, Gallias tenderent.

(2) Lectio II Maximianus Caesar, usu quidem militiae bellis aptus sed ydolorum specialis cultor, ferus animo, avaritia crudelis, libidini deditus coeterisque viciis obsessus severitatem imperatoriam nimia crudelitate polluerat. In Galliam properans ad Alpium Appenninarum aditum venit. Transmeantibus iter Alpium post arduam et horridam viam subito aequalis loci campestris occurrit grata planicies. Quo in loco oppidum factum est, quod Octodorus nomen accepit, circa quod irrigua fluminibus prata aut agrorum fertilis cultura porrigitur, precipue deinde Rodani fluminis validus cursus offertur. [qui mole sua leniter fluens regionis ipsius gratiam propria amoenitate commendat. Transcensis igitur Alpibus Maximianus Caesar Octodorum venit ibique sacrificaturus ydolis suis convenire exercitum iussit atroci proposita iussione ut per aras daemonibus consecratas iurarent coaequalibus sibi animis contra Bagaudarum turbas esse pugnandum, christianos vero velut inimicos diis suis ab omnibus persequendos. Quod ubi primum pervenit ad noticiam Thebaidę legionis preteriens Octodorense oppidum ad locum, cui Agauno nomen est, celeriter properavit, ut octo milium spacio ab Octodoro separata necessitatem committendi sacrilegii preteriret. [Acaunum acole interpretatione Galli sermonis saxum dicunt.] Quo in loco ita vastis rupibus Rodani fluminis cursus artatur, ut commeandi facultate subtracta constratis pontibus viam fieri itineris necessitas imperaret. Undique tamen inminentibus saxis parvus quidem sed amoenus et irriguis (-uus l.pr.) fontibus campus includitur, ubi fessi milites legionis Thebeae post laborem tanti itineris resederant. O quanta reverentia excolendus est sacer locus iste, in quo tot pro Christo martyrum milia ferro Caesaris puniuntur!

(3) LECTIO III Maximianus Caesar, dum ad sacramenta superius memorata cunctos in exercitu suo cogeret, agnovit praetergressam, ut diximus, legionem. Subito iracundiae furore completus satellites mittit, ut hi legionem ad sacramentorum suorum sacrilegia revocarent. Erat in eadem legione primicerius Mauricius et signifer Exuperius et Candidus senator, qui ita commilitonibus suis preerant, ut amore potius divinitatis quam terrore militari oboedienda preciperent, viri in rebus bellicis strenui et virtute nobiles, sed fide in deo nobiliores. Erga imperatorem fortitudine, erga Christum devotione certabant. Evangelici praecepti sub armis custodes reddebant quae dei erant deo, et quae Caesaris Caesari restituebant. Requirunt itaque quid Maximianus Caesar ira dictante mandasset. Dictum ab his est, quod Caesar iusserat, milites omnes immolasse hostias, libasse sacrificia et sacramenta phanatici ordinis prebuisse, iubere Caesarem, ut legio festinanter revertens ad commilitonum se prepararet exemplum. Tunc [hi] qui preerant legioni miti affatu dederunt responsum, ob hoc transgressi Octodurum, quia iam fama ad eos sacrificiorum ordine pervenisset, fas sibi visum esse, ne daemonum aris Christiani contaminari viderentur, deum vivum [se] colere, traditam orientali more religionem usque ad diem vitae perhenniter custodire, ad bellorum usum paratam legionis esse virtutem, ad committenda vero sacrilegia, sicut Caesar praecepit, Octodorum non redire.

(4) Reversus itaque satelles nuntiat obstinatos esse animos legionis nec velle preceptis imperatoris oboedire. lacuna IIII Tunc Maximianus Caesar iracundiae nimietate succensus ad hanc vocem subito furore prosilivit dicens: "Ergo milites mei imperatoria precepta et sacrorum meorum ordinem spernunt! Sanciendum erat vindicta publica etiam si tantum maiestatem regiam contempnere voluissent; iungitur despectui meo caelestis iniuria et mecum pariter religio Romana contempnitur. Sentiat contumax miles me non solum mihi sed etiam diis meis dare posse vindictam; iam fidissimorum meorum turba festinet, decimum quemque ^eorum morti funesta sors prebeat, discant aequalem necem quos ordo praemiserit moriendi, qualiter Maximianus vel sibi vel diis suis hac severitate dederit ultionem!"

(5) Post hanc vocem apparitoris iussio infausta porrigitur, ad legionem velociter properatur, crudelia precepta reserantur. Traduntur neci quos ordo repperit numerandi, laeti percussoribus cervices prebent solaque inter eos erat de gloriosae mortis occupatione contentio. Perfecto itaque scelere ut Octodorum legio redeat iubetur. Tunc Mauricius primicerius paululum a satellitibus regiis segregatus convocat legionem et hac oratione sanctiores alloquitur: "Gratulor virtuti vestrae, commilitones optimi, quod amore religionis nullam vobis Caesaris praeceptum attulit formidinem; gaudentibus quodam modo animis tradi ad necem gloriosam commilitones vestros vidistis, quibus timui ne quisquam, quod armatis facile est specie defensionis, beatissimis funeribus manus obviam afferre temptaret! Iam mihi ad huius rei interdictum Christi nostri parabatur exemplum, qui exemptum vagina apostoli gladium propriae vocis iussione recondidit, docens maiorem armis omnibus Christianae confidentiae esse virtutem. Hic deus Christus planae mentes nostras manusque prohibuit, ne quisquam divino operi mortalibus dextris obstitisset. Quin immo coepti operis fidem perhenni religione complerent! Hactenus exempla sacris inserta codicibus legebamus; iam nunc per nosmetipsos quos sequi deberemus aspeximus. Ecce vallatus sum commilitonum meorum corporibus, quos de latere meo funestus satelles abstraxit, aspersus sum cruore sanctorum et [sacri] sanguinis reliquias vestibus meis porto et dubito eorum sequi necem, quorum gratulans ammiror exemplum? Et vacat cogitare, quod imperator iubeat, qui sorti [mihi] mortalitatis aequalis est. Si habere aliquit virium imperatoria precepta potuissent, circa beatissimorum trium puerorum corpora regis Persarum valuisset incendium nec contempnere ora leonum lacu clausus evadere potuisset propheta. Sacramenta olim dedisse nos memini quod contemptu lucis istius et desperatione vitae defensare rem publicam deberemus; VI iam tunc promisi mei corporis vilitatem et spopondi hanc imperatoribus fidem nec tamen mihi ullus tunc regna caelestia promittebat. Quid Christo spondente faciendum est, si hoc potuimus militiae devotione promittere? Quin immo, fortissimi commilitones, olim devotas animas subdamus preciosissimae passioni, sit nobis virilis animus, fides inviolata permaneat! Iam cerno ante tribunal Christi stantes eos quos neci paulo ante satelles regius deputavit; illa vera gloria est, quae aeternitatem beatam vitae huius brevitate mercatur. Aequales omnes animo, una voce responsum satellitibus damus, id nuntia: "Milites quidem, Caesar, tui sumus et ad defensionem rei publicae Romana arma suscepimus nec umquam aut desertores bellorum aut proditores militiae fuimus aut ignavae formidinis meruimus subire flagitium. Tuis etiam obtemperaremus preceptis nisi instituti legibus christianis daemonum cultus et aras semper pollutas sanguine vitaremus. Comperimus precepisse te aut sacrilegiis pollui Christianos aut denis interfectis nos velle terreri. Non inquiras longius latitantes, nos omnes Christianos esse cognosce; habebis potestati tuae subdita omnium corpora, auctorem suum respicientes Christum animas non tenebis." Haec Mauricius vir sanctus dixerat, legionis probatur assensio et Caesari per satellites nuntiatur.

(6) Lc VII Presenti praecepit iussione, ut iterum decimum renovatae crudelitatis ordo consumeret. Post hanc vocem ad legionem velociter properatur, crudelia precepta peraguntur, reliqui vero ut Octodorum redeant iubetur. Tunc Exuperius, quem ante principem vel campiductorem [superius] memoravi, correptis legionis suae signis hac circumstantes oratione confirmat: "Tenere me, commilitones optimi, saecularium quidem bellorum signa perspicitis, sed non ad haec arma provoco, non ad haec bella animos vestros virtutemque cohortor; aliud nobis genus eligendum est proeliorum, non per hos gladios potestis ad regna caelestia properare. Robur nobis opus est animorum; invicta defensio fidem quam deo promisimus, in ultimis custodire. Iam de commilitonum nostrorum gloria ea quam divino cernebat obtutu, [-super est, ut victori deo gratias agamus -] gloriosus vir Mauricius est locutus, ego vobis victoriam plenam, si Christo creditis, repromitto. Proiciant dexterae nostrae arma ista cum signis militaribus, prestabit hoc Christus, ut mox in ipso caelesti, sicut promittitur, regno alia vobis Exuperium vestrum videatis signa monstrare. Vadat quin immo funestus satelles et haec truculento regi nuntiet: "Milites sumus, imperator, tui, sed tamen servitutem liberi confitemur dei. Tibi militiam debemus, illi innocentiam. A te stipendium laboris accepimus, ab illo vitae exordium sumpsimus. Sequi imperatorem in hoc nequaquam possumus, ut auctorem nostrum neglegamus et negemus deum, [utique auctorem nostrum dominum,] auctorem velis nolis tuum. Non nos adversum te, imperator, armavit ipsa, quae fortissima est in periculis, desperatio. Tenemus arma et non resistimus, quia mori magis quam occidere volumus, et innocentes interiti quam noxii vivere preoptamus. Siquid in nos ultra statueris, igni tormento ferro subici parati sumus. Christiani sumus, persequi Christianos non possumus. Inexsuperabiles legionis istius animos agnosce; tela proicimus; exarmatas quidem dexteras satelles tuus, [sed] armatum fide catholica pectus inveniet. Occidi, prosterni, secandas gladiis percussoribus cervices prebemus intrepidi; haec nobis iucundiora sunt, dummodo quia te cum sacrilegiis tuis contempnimus, ad regna iam nunc caelestia properamus." Flagrabat enim iam tunc in beatissimis viris martyrii gloriosus ardor. VIII Haec mandata legionis remeans ad Maximianum Caesarem satelles nuntiat.

(7) At ille, quasi nihil iteratim fuisset scelus perpetratum, ire propere exercitum iubet et circumfundi imperat legionem nullumque de tanto sanctorum exercitu precepit relinqui. Ventum itaque et circumsistit beatam legionem turba carnificum, omnis aetas sine discretione perimitur lanianturque beata corcorpora et devotas deo animas fideli mortis professione commendant. Operta est terra illic procumbentibus in morte corporibus iustorum, fluxeruntque preciosi sanguinis rivi. Quae umquam rabies absque bello tantam humanorum corporum stragem dedit, [quę feritas ex sententia sua tot simul perire vel reos ferire iussit! Ne iusti punirentur multitudo non obtinuit, cum inultum esse soleat quod multitudo delinquid. Hac igitur crudelitate immanissimi tiranni confectus est [ille] sanctorum populus,] qui contempserunt rem presentium ob spem futurorum. Sic interfecta est illa plane angelica legio, quae ut credimus cum illis angelorum legionibus iam conlaudant deum in caelis. Peracta tantum cęde in omnes sanctorum percussores praeda dividitur. Namque Maximianus facultatem dederat, ut, quisque legionis illius militem iugulasset, interemptor eius spoliis uteretur. Divisa igitur omnium praeda ad vescendum aepulandumque victrix turba consedit.

(8) VIIII Interea veteranus quidam ultimae aetatis senio fatigatus, nomine Victor, ad contaminatum caedibus locum itineris necessitate deductus est. Dum ad aepulas pro aetatis veneratione ab omnibus rogaretur, requirere coepit, quaenam causa esset leticiae, quod inter tot corpora interemptorum gaudentes exultantesque possent milites aepulari. Dictum a quodam est, quod legio Christianę legis studio cerimonias Romanas cultumque deorum pariter cum imperatoriis iussionibus contempnere voluisset dataque neci esset, ut disciplinae militaris traditus ordo severius teneretur. Tunc Victor alte gemitum trahens graviterque suspirans detestatus convivas detestatusque convivium exclamat: "Heu me, qui per tot annorum militiam ad hanc [infelicem aetatem veni et in hac] legionem militare non merui, quam bene inter tales gloriosae mortis honore donatus finem vitae invenire potuissem! Saltem si commilitonibus indignus eram vel me ante actę horae viandi necessitas detulisset, ut senilis pectoris cruor tantorum virorum victimis misceretur obtuleram corpus hoc neci, dummodo tantae laudis consortio non carerem." Talia dicentem prophanorum statim turba vallavit, quae utrum Christianus esset respondere minaciter iubet.

(9) At ille, paululum oculos ad caelum erigens, tali percontantibus sermone respondit: "Longus me vivendi usus ad hanc, quam videtis, perduxit aetatem. Quaecumque in hoc mundo aguntur aut studium repperit aut rerum volubilitas agit aut varius semper casus infestat; quodcumque volumus, optamus, scimus aut cupimus, totus mundus caligine submersus tenebris circumfluentibus latet, nisi vobis aut viam Christus ostenderit aut lumen Christus effulserit. Quod ego fideli mente perpendens utinam ultimo contester affectu! Quod si me ad tempus paulo ante trucidatae legionis itineris necessitas detulisset, conviviis vel epulis vestris horum funerum consortium pretulissem. Sed etiam nunc praestabit Christus, ut Christianum me vel post professionem meam transire ulterius per beata funera non sinatis." Haec eum loquentem subita percussoris obtruncat insania. Ita vir sanctus celeri confessione consortium promeruit coeterisque martyribus in eo loco sicut morte ita est et honore coniunctus.

(13) Haec nobis tantum de numerosa ista multitudine martyrum comperta sunt nomina beatissimorum Mauricii, Exuperii, Candidi, Victoris atque Innocentii; caetera vero nomina nobis quidem incognita, sed in libro vitae agni qui in sanctis triumphat martyribus habentur scripta. (Schlussformel:) qui cum patre et spiritu sancto aequalis maiestatis potentia vivit et gloriatur deus per infinita secula seculorum. Amen

(14) Nam et ex eadem legione fuisse dicuntur etiam Ursus et Victor, quos Salodoro passos fama confirmat. Salodorum vero castrum est super Arola flumine, non longe a Reno positum.

(15) Neque illud silendum, quem deinde Maximianus progressus exitum consecutus est. Cum dispositis insidiis genero suo Constantino, tunc regnum tenente, mortem moliretur, deprehensus dolo illius (s.lin.; ipsius del.) apud Massiliam et captus est nec multo post strangulatus [teterrimoque supplicio affectus] impiam vitam digna morte finivit.

(16) At vero beatissimorum martyrum corpora post multos passionis annos sancto Theodoro, illius loci epo revelata traduntur. In quorum honore cum extrueretur basilica, quae vastae tunc adiuncta rupi uno tantum latere adclinis iacebat, sed nunc iubente preclaro meritis Ambrosio, loci illius abbate, denuo haedificata reclinis esse dinoscitur.

(20) Neque enim hoc omittendum est, quod per longum temporis tractum beati Innocentii martyris membra Rodanus revelavit. Iugi enim illuviae vicinum in se cespitem vergens religiosa quadam soli pernitiae ad sepulturam martyris famulatrix unda pervenit. Prolatas namque reliquias leniter lambens non ideo a sinu terrae protulit ut in gurgitis sui procellam demergeret, sed ob gloriosam devotionem intra ambitum basilicae coeteris martyribus sepulturae preciperet sociari. Cuius translationem a sanctae recordationis Domitiano Genevensae et Grato Agustinę urbis vel Protasio tunc temporis illius loci episcopis celebratam recolentes cotidiana devotione et laudibus frequentamus.

Quid miraculi tunc apparuerit, nequaquam tacendum putavi:

(17) Accidit ut inter reliquos artifices, qui invitati convenisse ad hoc opus videbantur, quidam esset aurifex, quem adhuc gentilem esse constaret. Hic cum dominico die, quo caeteri ad expectanda diei eius festa absce^sserant, in eadem domo, in qua artem agebat, solus substitisset, in illo secreto subito mane ab adstantibus sanctis hic idem aurifex rapitur atque ad poenam vel ad supplicia distenditur, et visibiliter turbam martyrum cernens verberatus etiam increpatur, quod vel die dominico ecclesiae solus deesset, vel illud opus sanctum suscipere gentilis auderet. Quid ideo misericorditer a sanctis factum constat martyribus, ut aurifex ille consternatus et territus salutare sibi nomen posceret, statimque Christianus effectus est.

(18) Neque illud in sanctorum miraculis pretermittam, quod per eadem loca omnibus notum est: Materfamilias Quinti, egregii atque honorati viri, cum ita paralisi fuisset obstricta, ut etiam pedum usus negaretur, a viro suo ut illuc per multum itineris spatium deferretur poposcit. Quo cum pervenisset sanctorum martyrum basilicae famulantium manibus illata pedibus ad diversorium rediit ac sanitati de praemortuis restituta membris miraculum suum ipsa circumtulit.

(19) Haec duo tantum miracula passioni sanctorum inserenda credidi. Caeterum satis multa sunt, quae vel in purgatione demonum vel in restauratione claudorum aut sanitate febrium ceterisque infirmitatibus cotidie illic per servos suos virtus domini operatur, quae multa narranda sunt, si per singula scribantur. Tamen fidelium cordibus absque lectione cognita esse noscuntur, quae, quanta et qualia miracula illic per sanctos suos ad honorem et gloriam nominis sui dominus operari non desinit. Pro eo ipso die noctuque psalmorum hymnorumque decantatio non desistit, quae iubente sancto et preclaro Christi martyre, beato Sigismundo rege, est instituta, hic usque hodie deo protegente est conservata. Propterea illic laudes dei servi canentes ore persolvunt illi, cui est honor et gloria imperium et potestas cum patre et spiritu sancto per omnia secula seculorum. Amen.

Explicit [non legere possumus.]

[Sequuntur sermones I et III: Sacra haec sollempnitas]