(1) Dioclicianus, quondam Romanę rei publicę princeps, cum ad imperium tocius orbis fuisset electus et aliquas provincias turbari quorumdam presumptione videret, ad consortium imperii vel laboris olim sibi commilitonem Herculeum Maximianum Cesarem fecit eumque contra Amandum et Elianum, qui in Bagaudarum loco presumptione servili arma commoverant, ad Gallias destinavit. Cui ad supplementum exercitus legionem Thebeorum ex orientalibus militibus dedit. Quę legio sex milia sexcentos ac sexaginta viros validos animis et instructos armis antiquorum Romanorum habebat exemplo. II Hii igitur milites Christianę religionis ritum orientali tradicione susceperant a Iherosolimitę urbis ępo fideique sacraę virtutem armis omnibus preponebant. Urbem Romanam quippe itinere attingentes et eandem Christianitatis fidem, quam acceperant, apud beatum Marcellinum, predictę Romanę urbis pontificem, confirmantes, ut ante gladio interirent quam sacram fidem [Christi], quam acceperant, violarent. Datis armis iubentur recepti a Diocliciano Cesare, ut post Maximianum collegam suum iter, quo ceperant, Gallias tenderent.

(2) Maximianus Cesar, usu quidem milicię bellis aptus sed idolorum specialis cultor, ferus animo, anxius opere, avaricia crudelis, libidini deditus cęterisque viciis obsessus furebat, ita etiam execrando ritui gentilium deditus erga deum cęli profanus, impietatem suam ad extinguendum Christianitatis nomen armaverat ac potestatem imperialem nimia crudelitate polluerat, ut si qui tunc dei veri cultum profiteri auderent, sparsis usquequaque militum turmis vel ad supplicia vel ad necem raperentur. Hac vero vocatione data barbaris prorsus in religionem arma conmoverat. Igitur in Galliam properans ad Alpium Apenninarum aditum venit. Transmeantibus iter Alpium post arduam et horridam viam subito ęqualis loci campestris occurrit grata planicies. Quo in loco oppidum factum est, quod Octodorus nomen accepit, circa quod aut irrigua fluminibus prata aut agrorum fertilis cultura porrigitur, deinde Rodani fluminis validus cursus offertur, qui mole sua leniter fluens regionis illius loca gratia proprię amenitatis commendat. III Transcensis igitur Alpibus Maximianus Cesar Octodorum venit ibique sacrificaturus idolis suis convenire exercitum iussit atroci proposita iussione ut per aras demonibus consecratas iurarent coęqualibus sibi animis contra Bagaudarum turbas esse pugnandum, christianos vero velut inimicos diis suis ab omnibus persequendos. Quod ubi primum pervenit ad noticiam Thebaidę legionis preteriens Octhodorum opidum ad locum, cui Agaunus nomen est, celeriter properavit, ut duodecim milium spacio ab Octodoro separata necessitatem committendi sacrilegii preteriret. Agaunum accolę interpretatione Gallici sermonis saxum vocant. Quo in loco ita vastis rupibus Rodani fluminis cursus artatur, ut commeandi facultate subtracta constratis pontibus viam fieri itineris necessitas imperaret. Undique tamen imminentibus saxis parvus quidem sed amenus irriguis fontibus campus includitur, ubi fessi milites legionis Thebeę post laborem tanti itineris resederant.

(3) Maximianus Cesar, dum ad sacramenta superius memorata cunctos in exercitu suo cogeret, agnovit pretergressam legionem, ut diximus. Et subito iracundię furore completus satellites mittit, ut legionem ad sacramentorum suorum sacrilegia revocarent. IIII Erat in eadem legione primicerius Mauricius et signifer Exuperius et Candidus senator, qui ita commilitonibus suis preerant, ut amore potius ęqualitatis quam terrore militari obedienda preciperent. Requirunt itaque quid Maximianus Cesar ira dictante mandasset. Dictum ab his est, quod iusserit Cesar, milites omnes immolare hostias, libare sacrificia et sacramenta fanatici ordinis prebere, iubere quoque Cesarem, ut legio festinanter revertens commilitonum pareret exemplo. V Tunc hi qui preerant legioni miti affatu dedere responsum, ob hoc pretergressos se esse Octodorum, quia iam fama ad eos sacrificiorum ordinem detulisset, fas sibi visum esse, ne demonum aras Christianorum videret obtutus, esse sibi in animo deum vivum colere et traditam orientali more religionem usque ad finem vitę perhenniter custodire, ad bellorum usum paratam legionis esse virtutem, ad committenda vero sacrilegia, sicut Cesar precepit, Octodorum non redire.

(4) Reversi itaque satellites nunciaverunt obstinatos esse animos legionis nec velle preceptis obedire imperatoriis. Tunc Maximianus Cesar iracundię nimietate succensus ad hanc vocem subito furore prosiluit: "Ergone milites mei imperatoria precepta et sacrorum meorum ordinem spernunt! Sanctienda erat vindicta publica ętiam si tantum maiestatem regiam contempnere voluissent; iungitur despectui meo cęlestis iniuria et mecum pariter religio Romana contempnitur. Sentiat contumax miles ms (me ?) non solum michi sed et numinibus meis dare posse vindictam; iam nunc fidissimorum meorum turba festinet, decimum quenque morti funesta sors prebeat, discant ęqualium necem quos ordo premiserit moriendi, qualiter Maximianus vel sibi vel numinibus suis hac severitate dederit ultionem!"

(5) Post hanc vocem apparitoris iussio infausta porrigitur, ad legionem velociter properatur, crudelia precepta reserantur. Traduntur neci quos ordo repperit numerandi, leti percussoribus cervices prebent solaque inter eos erat de gloriosę mortis acceleratione contentio. Perfecto itaque scelere ut Octodorum legio redeat iubetur. VI Tunc Mauricius primicerius paululum a satellitibus regiis segregatus convocat legionem et hac oratione saniores alloquitur: "Gratulor virtuti vestrę, commilitones optimi, quod amore religionis nullam vobis Cesaris precepta attulere formidinem; gaudentibus quodammodo animis tradi ad necem gloriosam commilitones vestros vidistis, quibus timui ne quis, quod armatis facile est, specie defensoris beatissimis funeribus manus obviam afferre temptaret! Iam michi ad huius rei interdictum Christi nostri parabatur exemplum, qui exemptum de vagina apostoli gladium proprię vocis iussione recondidit, docens maiorem armis omnibus Christianę confidentię esse virtutem. Hic dominus Christus plane mentes vestras manusque prohibuit, ne quisquam divino operi mortalibus dextris obviaret. Quin immo cepti operi fidem perhenni religione complete! VII Hactenus exempla sacris inserta codicibus legebamus; iam nunc per nosmet ipsos quos sequi deberemus aspeximus. Ecce vallatus sum commilitonum meorum cadaveribus, quos de latere meo funestus satelles eripuit, aspersus sum cruore sanctorum et sacri sanguinis reliquias vestibus porto meis et dubito eorum sequi necem, quorum admirans gratulor exemplum? Non magnopere curandum est, quid imperator iubeat, qui sorte michi mortalitatis ęqualis est. Si habere aliquid virium imperatoria precepta potuissent, circa beatissimorum trium puerorum corpora regis Persarum valuisset incendium nec contempnere leonum rugitus lacu clausus propheta potuisset. VIII Sacramenta olim dedisse nos memini quod contemptu lucis istius et desperatione vitę defensare rem publicam deberemus; iam nunc promisi corporis mei vilitatem et spopondi hanc imperatoribus fidem nec tamen michi amor illius tunc regna cęlestia promittebat. Quod Christo spondente faciendum est, si hoc potuimus milicię devocione promittere? Quin immo, fortissimi commilitones, olim devotas animas subdamus preciosissimę passioni, sit nobis virilis animus, fides inviolata permaneat! Iam cerno ante tribunal Christi stantes eos quos neci paulo ante satelles regius deputavit; illa vero gloria est, quę ęternitatem beatę vitę huius brevitate mereatur. Equali omnes animo, una voce satellitibus responsum demus, id nuncia: "Milites quidem tui sumus, o Cesar, et ad defensionem rei publicę Romana arma suscepimus nec umquam aut desertores bellorum aut proditores milicię fuimus aut ignavę formidinis meruimus subire flagitium. Tuis ętiam obtemperaremus preceptis nisi instituti legibus christianis demonum cultus et aras semper sanguine pollutas cerneremus et vitaremus. Comperimus precepisse te, ut aut sacrilegiis pollueres Christianos aut punires. Ne non inquiras longius latitantes, nos omnes Christianos esse cognosce; habebis potestati tua subdita omnium corpora, auctorem vero suum respicientes animas Christum non tenebis." Hęc sicut vir sanctus dixerat, legionis probavit assensus et Cesari per satellites nunciantur.

(6) Tunc Cesar inclementi precepit iussione, ut iterum decimus crudelitatis renovatę ordo consumeretur. Post hanc vocem ad legionem velociter properatur, crudelia precepta peraguntur, reliqui ut redeant Octodorum iubetur. IX Tunc Exuperius, quem ante principem vel campidoctorem superius memoravi, correptis legionis suę armis hac circumstantes oratione confirmat: "Tenere me, commilitones optimi, secularium quidem bellorum signa videtis, sed non ad hęc arma provoco, nec ad hęc bella animos vestros virtutemque compello; aliud nobis genus eligendum est preliorum, non per hos gladios potestis ad regna cęlestia properare. Robur nobis est opus animorum; invictaque defensio [est] fidem quam deo promisimus, in ultimis custodire. Iam de commilitonum nostrorum gloria, quam divino cernebat obtutu, Mauricius est locutus, ego vobis victoriam plenam, si Christo creditis, repromitto. Proiciant dexterę nostrę arma ista cum signis militaribus, prestabit hoc Christus, ut mox in ipso cęlesti, sicut promittitur, regno alia vobis Exsuperium vestrum videatis signa monstrare. Vadat quin immo satelles funestus et hęc truculento regi nunciet: "Milites sumus, imperator, tui, sed tamen servi colliberi quoque confitemur esse dei. Tibi miliciam debemus, illi innocentiam. A te stipendium laboris accepimus, ab illo vitę exordium sumpsimus. Sequi imperatorem ad hoc nequaquam possumus, ut auctorem nostrum negemus deum, auctorem vero velis nolis tuum.[Et nunc non nos vel haec ultima vitae necessitas in rebellionem coegit,] Non nos adversum te, imperator, armavit ipsa que fortissima est in periculis, desperacio. Tenemus arma et non resistimus, quia mori magis quam occidere parati sumus, et innocentes interire quam noxii vivere preoptamus. Sed si quid in nos statueris ultra, [si quid adhuc iusseris, si quid admoveris,] ignem, tormenta, ferrum subici parati sumus. Christiani sumus, persequi Christianos non possumus. Inexsuperabiles animos legionis istius Caesar agnoscat; tela proicimus; exarmatas quidem dexteras satelles tuus, sed armata fide catholica pectora inveniat. Occide, prosterne, resecandas gladiis percussoribus cervices prebemus intrepidi; hęc nobis iocundiora sunt, dummodo quod tecum sacrilegiis tuis non consentimus ad regna iam nunc cęlestia properantes." Flagrabat iam tunc in beatissimis viris martirii gloriosus ardor. Hęc mandata legionis remeans ad Maximianum Cesarem satelles nunciat.

(7) At ille, quasi nichil iterato fuisset scelere perpetratum, ire propere exercitum iubet et circumfundi imperat legionem nullumque de tanto sanctorum exercitu precepit relinqui. Ventum itaque est, circumsistit beatam legionem turba carnificum, omnis ętas sine discrecione perimitur lanianturque beata corpora et devotas deo animas fideli mortis professione commendant. Operta est terra illic procumbentibus in mortem corporibus iustorum, fluxeruntque preciosi sanguinis rivi. Quę umquam rabies absque bello tantam humanorum corporum stragem dedit, [que feritas ex sententia sua tot simul perire vel reos iussit! Ne iusti punirentur multitudo non obtinuit, cum inultum esse soleat quod multitudo delinquit. Hac igitur crudelitate immanissimi tyranni confectus est ille sanctorum populus] et quis sic contempsit rem presentium ob spem futurorum. Sic interfecta est illa plane angelica legio, quę ut credimus cum angelorum legionibus iam collaudant deum in cęlis. Peracta tandem cede inter omnes sanctorum percussores preda dividitur. Namque Maximianus facultatem dederat, ut, quicumque legionis illius militem iugulasset, interempti spoliis uteretur. Divisa igitur omnium preda ad vescendum epulandumque victrix turba consedit.

(8) Interea veteranus quidam ultimę ętatis senio fatigatus, nomine Victor, ad contaminatum cedibus locum itineris necessitate deductus est. Et dum ad ępulas pro ętatis veneratione ab omnibus rogaretur, inquirere cepit, quęnam esset causa leticię, quod inter tot corpora peremptorum gaudentes exultantesque possent milites epulari. Dictum a quodam est, quod legio, Christianę legi dedita, quę cerimonias Romanas cultumque deorum pariter cum imperatoriis iussionibus contempnere voluisset data esset neci, ut disciplinę militaris traditus ordo severius teneretur. Tunc Victor alte gemitum trahens graviterque suspirans detestatus convivas, detestatus convivium simul exclamat: "Heu me, qui per tot annorum miliciam ad hanc infelicem ętatem deveni et in hac legione militare non merui; quam bene inter tales gloriosę mortis honore donatus finem vitę invenire potuissem! Saltem si conmilitone indignus eram vel me ante actarhorę (?) viandi necessitas detulisset, ut senilis pectoris cruor tantorum [virorum] victimis misceretur, obtuleram corpus hoc neci, ut non tantę laudis consortio non carerem." Talia dicentem prophanorum statim turba vallavit, quę utrum Christianus esset respondere minaciter iubet.

(9) At ille, paululum oculos ad cęlum erigens, tali percunctantibus sermone respondit: "Longus me vivendi usus ad hanc me, quam videtis, perduxit etatem, quęcumque in hoc mundo aguntur aut studium repperit [aut] rerum nobilitas agit aut varius semper casus infestat; quodcumque volumus, optamus, scimus aut cupimus, totus mundus caligine submersus tenebris circumfluentibus latet, nisi nobis aut viam Christus ostenderit aut lumen Christus effulserit. Quod ego mente fideli perpendens utinam ultimo contester affectu! Quod si me ad tempus [paulo ante] trucidatę legionis itineris necessitas detulisset, conviviis vel epulis vestris horum funerum consortium pretulissem. Sed ętiam nunc prestabit Christus, ut Christianum me vel post professionem meam transire ulterius per beata funera non sinatis." Hęc illum loquentem subita percussoris obtruncat insania. Ita vir sanctus consortium sanctorum celeri confessione promeruit cęterisque martiribus in eo loco sicut morte ita est honore coniunctus.

(13) Hęc nobis tantum de numero istorum martirum comperta sunt nomina, id est beatissimi Mauricii, Exsuperii, Candidi, Innocentii, Victoris atque Vitalis; cętera vero nobis incognita sed in libro vitę sunt scripta.

(14) Nam ex eadem legione fuisse dicuntur ętiam illi martires Ursus et Victor, quos Salodoro passos fama confirmat. Salodorum vero castrum est super Arole flumen, non longe a Reno positum.

(15) Opere pretium est, ętiam illud indicare, quis deinde Maximianum trucem tiranum exitus consecutus est. Cum dispositis insidiis genero suo Constantino tunc regnum tenenti moliretur insidias et mortem, deprehenso dolo illius apud Massiliam captus nec multo post strangulatus teterrimoque supplicio affectus impiam vitam digna morte finivit.

(16) At beatissimorum martirum corpora post multos passionis annos sancto Theodoro illius loci ępo revelata traduntur. In quorum honore [cum] construeretur ęcclesia, quę vastę nunc rupi adiuncta est.

(17) Quid miraculi tunc apparuerit nequaquam tacendum putavi: Accidit ut inter reliquos artifices, ^qui invitati ad hoc convenisse opus videbantur, quidam adesset faber, quem adhuc gentilem esse constabat. Hic cum dominico die, quo cęteri ad expectanda diei festa ascenderant, in fabrica solus substitisset, in illo secreto se subito clara luce manifestantibus sanctis hic idem faber rapitur atque ad penam vel ad supplicia distenditur et visibiliter turbam martirum cernens verberatus ętiam increpatur, quod vel die dominica ęcclesię solus deesset, vel illud fabricę opus sanctum suscipere gentilis auderet. Quod ideo misericorditer a sanctis factum constitit, ut faber ille consternatus et territus salutare sibi nomen posceret, statimque Christianus factus est.

(18) Neque illud in sanctorum miraculis pretermittam, quod perinde clarum atque omnibus notum est: Materfamilias Quinti, egregii atque honorati viri, cum ita paralisi fuisset obstricta, ut ętiam pedum usus negaretur, a viro suo ut illic per multorum dierum itineris spacium deferretur poposcit. Quo cum perveniens manibus famulantium sanctorum martirum basilicę fuisset illata, mox pedibus ad suum diversorium rediit ac sanitati de premortuis restituta membris miraculum suum ipsa circumtulit.

(19) Hęc duo tantum miracula passioni sanctorum inserenda credidi. Cęterum satis multa sunt, quę vel in purgatione demonum, vel ⁱⁿ reliquis curationibus cotidie illic per sanctos martires domini virtus operatur.

(20) Neque enim hoc omittendum est, quod per longum temporis tractum beati Innocentii martiris menbra et sanctorum legione Rodanus revelavit. Iugi enim illuvię vicinum in se cespitem vergens religiosa quadam soli pernicię ad sepulturam martiris famulatrix unda pervenit. Prolatasque reliquias leniter lambens non ideo a sinu terrę protulit, ut in gurgitis sui procellam demergeret, sed ob gloriosam devocionem intra ambitum basilicę cęteris martiribus sepulturę quasi preciperet sociari. Nec non ut credimus idcirco deus, qui est innocentię verus amator, longe post passionem sacratissimę legionis innocentis unda Rodani fluminis famulante revelavit martiris sui Innocentii inclita membra, ut et aquas exinde sanctificaret et fidelibus patrocinium provideret. Cuius translationem a sanctę recordationis Domiciano Genevensis et Grato Agustanę urbis vel Protasio tunc temporis illius loci episcopis celebratam recolentes, cotidiana devocione et laudibus frequentamus, adiuvante domino nostro Iesu Christo, qui vivit et regnat in secula seculorum. Amen.

[De vita et transitu sancte Sallaberge.]