(1) DIOCLITIANUS Augustus, Romanę rei publicę princeps, cum ad imperium [totius orbis] fuisset electus aliquasque provincias perturbari quorundam presumptione perspiceret, ad consortium imperii vel laboris olim sibi commilitonem Herculeum Maximianum Cesarem fecit eumque contra Amandum et Elianum, qui in Abagaudorum loco presumptione servili arma commoverant, ad Galliam destinavit. Cui ad supplementum exercitus legionem Thebeam ex orientalibus militibus ire precepit. Que legio sex milia sexcentos sexaginta sex viros validos animis et instructos armis antiquorum Romanorum habebat exemplo. Hi igitur milites Christiane religionis ritum orientali traditione susceperant a Iherosolimitane urbis epo fideique sacre virtutem armis omnibus preponebant. Ad urbem qui^ppe Romanam longe itinere adtingentes eadem Christianitatis fidem, quam acceperant, apud beatum Marcellinum, predicte Romane urbis pontificem, confirmaverunt, ut ante gladio interirent quam sacram fidem Christi, quam acceperant, violarent. Recepti igitur a Dioclitiano Cęsare iubetur, ut post Maximianum collegam suum itinere, quo cęperant, Gallias tenderent.

(2) Maximianus Cęsar, usu quidam militie bellis aptus sed ydolorum precipuus cultor, ferus animo, avaritia anxius, operae crudelis, libidini deditus ceterisque vitiis obsessus potestatem imperialem nimia crudelitate polluerat. Hic in Galliam properans ad Alpium Apenninarum aditum venit. Transmeantibus iter Alpium post arduam et oridam viam subito equalis loci campestris occurrit grata planities. Quo in loco oppidum factum est, quod Octodorus nomen accepit, circa quod [aut] irrigua fluminibus prata et agrorum fertilis cultura protenditur, [praecipue] deinde Rodiani fluminis validus cursus nando meat. [qui mole sua leniter fluens regionis ipsius gratiam propria amoenitate commendat]. Transcensis igitur Alpibus Maximianus Cęsar Octodorum venit ibique sacrificaturum ydolis suis convenire exercitum iussit atroci proposita iussione ut per aras demonibus consecratas iurarent quo equalibus sibi animis contra Bagaudorum turbas esset pugnandum, christianos vero velut inimicos diis suis ab omnibus persequendos. Quod cum primum pervenit ad notitiam Thebaide legionis preteriens Octodorense oppidum ad locum, cui Agauno nomen est, celeriter properavit, ut octo milium spatium (spatiom a.c.) ab Octodoro separa[ta] necessitate committendi sacrilegii preterirent. [Acaunum accolae interpretatione Gallici sermonis saxum dicunt]. Quo in loco ita vastis rupibus Rodiani fluminis cursus artatur, ut commeandi facultate subtracta constratis pontibus viam fieri itineris necessitas imperaret, undique tamen inminentibus saxis parvus quidem sed amenus et inriguus fontis campus includitur, ubi fessi milites legionis Thebeę post laborem tanti itineris resederant. O quanta reverentia excolendus est sacer locus iste, in quo tot pro Christo martyrum milia ferro Cęsaris puniuntur!

(3) Maximianus igitur Cęsar, dum ad sacramenta superius memorata cunctos in exercitu suo cogeret, agnovit pretergressam, ut diximus, legionem. Subito iracundie furore completus satellites mittit, ut legionem ad sacramentorum suorum sacrilegia revocarent. Si qui veri [tunc] dei cultum profiteri audebant, sparsis usquequaque militum turmis vel ad supplicia vel ad necem rapiebantur, ac velut vacatione barbaris data prorsus in legione arma commoverant. Erat in eadem legione primicerius Mauricius et signifer Exuperius et Candidus senator, quo ita commilitonibus suis preerant, ut amore potius divinitatis quam terrore militari obędienda preciperent, viri in rebus bellicis strenui et virtute nobiles, sed fide in deo nobiliores. Erga imperatores fortitudine, erga Christum devotione certabant. Evangelici precepti sub armis custodes reddebant quę dei erant deo, et quę Cęsaris Cęsari restituebant. Requirunt itaque quid Maximianus Cęsar ira dictante mandasset. Dictum [ab] eis est, quod Cęsar iuberet, milites omnes immolare hostias, libare sacrificia et sacramenta fanatici ordinis adtrectare, iubere Cęsarem, ut legio festinanter reverteretur et ad commilitonum se praepa^raret exemplum. Tunc hii qui preerant legioni mitti affatu dederunt responsum, ob hoc eos transgressos Octodorum, quia iam fama ad eos de sacrificiorum ordine pervenisset, fas sibi visum esse, ne dęmonum aris Christiani contaminari viderentur, [esse sibi in animo] deum vivum colere et traditam orientali more religionem usque ad finem vitę perenniter custodire, ad bellorum usum paratam legionis esse virtutem, ad committendam vero sacrilegia, sicut Cęsar precepit, Octodorum non redire.

(4) Reversi itaque satellites nuntiant obstinatos esse animos legionis nec velle praecepti imperatoris obędire. Tunc Maximianus Cęsar iracundię nimietate succensus ad hanc [vocem] subito furore prosilivit dicens: "Ergo milites mei imperatoria precepta et sacrorum meorum ordinem spernunt! Statuenda vindicta esset vindicta publica, etiam si tantum magestatem regiam contempnere voluissent; iungitur despectui meo celestis iniuria et mecum pariter religio Romana contempnitur. Sentiat contumax miles me non solum michi sed etiam diis meis darae posse vindictam; iam [nunc] diffidissimorum meorum turbas festinet, decimum quemque mortis funesta sors prebeat, discant ęqualium nece quos ordo premiserit moriendi, qualiter Maximianus vel sibi vel diis suis ac se veritate dederit ultionem!"

(5) Post hanc vocem apparitoris iussio infausta discurrit, ad legionem velociter properatur, crudelia precepta referantur. Traduntur neci quos ordo repperit numerandi, lęti percussoribus cervices prebent solaque inter eos erant de gloriosę mortis acceleratione contentio. Perfecto itaque sceleret ut Octodorum legio redeat iubetur. Tunc Mauritius primicerius paululum a satellitibus regiis segregatus convocat legionem et hanc orationem sancti oris alloquitur: "Gratulor virtuti vestre, commilitones optimi, quod amore religionis nullam vobis Cesaris praeceptum attulit formidinem; gaudentibus quodam modo animis tradi ad necem gloriosam commilitones vestros vidistis, quibus timui ne [quisquam], quod armatis facile est specie defensionis, beatissimis funeribus quilibet manus obvias afferre temptaret! Iam michi ad unius regi interdictum Christi nostri parabatur exemplum, qui exemptum vagina apostoli gladium proprię vocis iussione recondit, docens maiorem armis omnibus Christianę confidentię esse virtutem. Hic deus Christus plane mentes vestras manusque prohibuit, ne quisquam divino operi mortalibus dextris obstitisset. Quin immo coeptis operis fidem perhennis religionis (-ne m.pr.) compleret! Hactenus exempla sacra inserta codicibus legebamus; iam nunc per nosmet ipsos quos sequi deberemus aspeximus. Ecce vallatus sum commilitonum meorum corporibus, quos [de] latere meo funestus satelles abstraxit, aspersus sum cruore sanctorum et [sacri] sanguinis reliquias vestibus meis porto et dubito eorum sequi necem, quorum gratulans adminor exemplum? Non magno[pere curandum est, quid imperator iubeat, qui] sorte michi mortalitatis equalis est. Si habere aliquid virium imperatoria precepta potuissent, circa beatissimorum trium puerorum corpora regis Persarum valuisset incendium nec contempnere ora leonum lacu clausus evadere potuisset propheta. Sacramenta olim dedisse nos memini quod contemptu lucis istius et desperatione vite defensare rem publicam deberemus; iam tunc promisi mei corporis vilitatem et spopondi hanc imperatoribus fidem nec tamen michi ullus tunc regna celestia promittebat. Quid Christo spondente faciendum est, si hoc potuimus militie devotione promittere? Quin immo, fortissimi commilitones, olim devotas animas subdamus pretiosissime passioni, sit nobis virilis animus, fides inviolata permaneat! Iam cerno ante tribunal Christi stantes eos quod neci paulo ante satelles regius deputavit; illa vero gloria est, quę eternitatem beatam vitę huius brevitate mercatur. Equales omnes animo, una voce responsum satellitibus demus, id nuntia: "Milites quidem, Cęsar, tui sumus et ad defensionem [rei] publice Romana arma suscepimus nec umquam aut desertores bellorum aut proditores militię fuimus aut ignavię formidinis suę meruimus subire flagitium. Tuis etiam obtemperemus preceptis nisi instituti legibus christianis dęmonum cultus et aras semper pollutas sanguine vitaremus. Comperimus precepisse te, [ut] aut sacrilegiis pollui Christianos aut denis interfectis nos velle terreri. Non inquiras longius latitantes, nos omnes Christianos esse cognosce; habebis potestati tuę subdita omnium corpora, auctorem vero suum respicientes Christum animas non tenebis." Hęc ut vir sanctus dixerat, legionis probantur assensu et Cęsari per satellites nuntiantur.

(6) Qui presenti precepit iussione, ut iterum decimum renovate crudelitatis ordo consumeret. Post hanc vocem ad legionem velociter properatur, crudelia peraguntur precepta, reliqui vero ut Octodorum redeant iubetur. Tunc Exuperius, quem ante principem vel campidoctorem superius memoravi, correptis legionis suę signis hac circumstantes oratione confirmat: "Tenere me, commilitones optimi, secularium quidem bellorum signa perspicitis, sed non ad hęc arma provoco, non ad hęc bella animos vestros virtutemque cohortor; aliud nobis genus eligendum est preliorum, non per hos gladios potestis ad regna cęlestia properare. Robur nobis opus est animorum; invicta defensio [est] fides quam deo promisimus, in ultimis custodire. Iam de commilitonum nostrorum gloria, quam divino constat adesse optutui, -super est, ut victori deo gratias agamus - tunc gloriosus vir Mauricius est locutus, ego vobis victoriam plenam, si Christo creditis, repromitto. Proiciant dextere nostrę arma ista cum signis militaribus, prabit hoc Christus, ut mox in ipso cęlesti, sicut promittitur, regno et alia vobis Exsuperium vestrum videtis signa monstrare. Vadat quin immo funestus satelles et hęc truculento regi nuntiet: "Milites sumus, imperator, tui, sed tamen servi, quod libere confitemur, dei. Tibi militiam debemus, illi innocentiam. A te stipendium laboris accepimus, ab illo vitę exordium sumpsimus. Sequi imperatorem in hoc numquam possumus, ut auctorem nostrum negemus deum, auctorem vero velis tuum nolis. Non nos adversum te imperator armavit ipsa, quę fortissima est in periculis, desperatio. Tenemus arma et non resistimus, quia mori magis quam occidere volumus, et innocentes interrę quam noxii vivere praeoptamus. Si quid in nos ultra statueris, igni, tormenta, ferro subici parati sumus, Christiani sumus, persequi Christianos non possumus. Inexuperabiles legionis istius animos [Caesar] agnosce; tela proicimus; exarmatas quidam dextras satelles tuus, [sed] armatum fide catholica pectus invenit. Occide, prosterne, secandas gladiis percussoribus cervices prebemus intrepidi; hęc nobis iocundiora sunt, dummodo quia te cum sacrilegiis tuis contemnimus, ad regna celestia iam nunc properamus." Fraglabat enim [iam] tunc in beatissimis viris martyribus gloriosus ardor. Hęc mandata legionis remeans ad Maximianum Cęsarem satelles nuntiat.

(7) At ille, cum talia audisset obstinatosque in fide Christi cerneret animos virorum, desperans gloriosam eorum constantiam posse revocari, qua sinil iteratum fuisset scelus perpetratum, ire propere exercitum iubet et circumfundi imperat legionem [nullumque de tanto sanctorum exercitu pręcepit relinqui. Qui cum missi ad beatissimam legionem] venisent, stringunt in sanctos impium ferrum, mori non recusantes vitę amore. Cedebantur itque passim gladiis non reclamantes saltem aut repugnantes, sed depositis armis cervices persecutoribus praebentes et iugulum persecutoribus vel intectum corpus offerentes. Non vel ipsa suorum multitudine, non armorum munitione elati sunt, ut ferro conarentur adserere iusticię causam, sed hoc solum reminiscentes se illum confiteri, qui nec reclamando ad occasionem ductus est et tamquam agnus non aperuit os suum, ipsi quoque [tamquam grex dominicus laniari] tamquam ab inruentibus lupis passi sunt. Lanianturque beata corpora et devotas deo animas fideli mortis professione commendant. Operta est terra illic procumbentibus in morte corporibus iustorum, fluxeruntque pretiosi sanguinis viri. Quem umquam rabies absque bello tanquam Romanorum corporum stragem dedit, que feritas ex sententia sua tot simul perire vel reos feriri iussit! Ne iusti punirentur multitudo non obtinuit, cum inultum esse soleat quod multitudo delinquit. Hac igitur crudelitatem inmanissimi tyranni confectus est [ille] sanctorum populus, qui contemsit rem presentium ob spem futurorum. Sic interfecta est illa plane angelica legio, quę ut credimus cum illis angelorum legionibus iam conlaudant [semper] deum in celis. Peracta tandem cede in omnes sanctorum percussores preda dividitur. Namque Maximianus facultatem dederat, ut, quisque legionis illius militem iugulasset, interempti spoliis uteretur. Divisa igitur omnium preda ad vescendum epulandumque victrix turba consedit.

(8) Interea veteranus quidam ultime ętatis senex fatigatus, nomine Victor, qui nec legionis eiusdem fuit neque miles ad contaminatum cedibus locum itineris necessitate deductus est. Qui dum ad epulas pro etatis veneratione ab omnibus rogaretur, requirere cępit, quęnam causa esset letitię, quod inter tot corpora interemptorum gaudentes exultantesque possent milites epulari. Dictum a quodam est, quod legio Christianę legis studio cerimonias Romanas cultumque deorum pariter cum imperatoriis iussionibus contempnere voluisset dataque neci esset, ut discipline militaris traditus ordo severius teneretur. Tunc Victor alte vocis gemitum trahens graviterque suspirans detestatus convivas detestatusque convivium exclamat: "Eu me, qui per tot annorum militiam ad hanc infelicem etatem perveni et in hac legione militare non merui; ut bene inter tales gloriose mortis honore donatus finem vite invenire potuissem! Saltem si commilito indignus eram vel me ante acte hore viandi necessitas detulisset, ut senilis pectoris cruor tantorum virorum victimis misceretur, obtuleram corpus hoc neci, dummodo tante laudis consortio non carerem." Talia dicentem prophanorum statim turba vallavit, quę utrum Christianus esset respondere minaciter iubet.

(9) At ille, paululum oculos ad cęlum erigens, tali percontatibus sermone respondit: "Longus me videndi usus ad hanc, quam videtis, perduxit ętatem. Quęcumque in hoc mundo aguntur, aut studium repperit aut rerum volubilitas agit aut varius semper casus infestat; quodcumque volumus, optamus, scimus et cupimus, totum mundi caligine submersum tenebris circumfluentibus latet, nisi nobis aut viam Christus ostenderit aut lumen Christus effulserit. Quod ergo fideli mente perpendens utinam ultimo contester affatu! Quod si me ad tempus paulo ante trucidate legioni itineris necessitas detulisset, conviviis vel epulis vestris horum funerum consortium pretulissem. Sed etiam nunc prestabit hoc Christus, ut Christianum me vel post professionem meam transire ulterius per beata funera non sinatis." Hec eum loquentem subito percussoris obtruncat insania. Ita vir sanctus cęleri confessione eorum consortium promeruit, ceterisque martyribus in eo loco sicut morte ita est honore coniunctus.

(13) Hęc nobis tantum de numerosa ista multitudine martyrum conperta sunt nomina beatissimorum, id est Mauricii, Exuperii, Candidi, Innocentii atque Victoris; cętera vero nomina nobis quidem incognita, sed in libro vitę sunt scripta.

(14) Nam et ex eadem legione fuisse dicuntur etiam illi martyres Ursus et Victor, quos Salodoro passos fama confirmat. Salodorum vero castrum est super Ara flumine non longe a Reno positum.

(15) Neque illud silendum est, quem deinde Maximianus progressus exitum consecutus sit. Cum dispositis insidiis genero suo Constantino, tunc regnum tenenti, mortem molliretur, deprehensus dolo illius apud Massiliam captus non multo post strangulatus teterrimoque [hoc] supplicio affectus impiam vitam digna morte finivit.

(16) At vero beatissimorum Augaunensium martyrum corpora post multos passionis annos sancto Theodoro illius loci epo revelata traduntur. In quorum honore cum extrueretur basilica, quę vastę tunc adiuncta rupi uno tantum latere adclinis iacebat, nunc iubente preclaro meritis Ambrosio, loci illius abbate, denuo ędificata reclinis esse dignoscitur.

(20) Neque enim omittendum est, quod per longum est, temporis tractum beati Innocentii martyris menbra Rodanus revelavit. Iugi enim aluvione vicinum in se cespitem vergens religiosa quadam soli pernicię ad sepulturam martyris famulatrix unda pervenit. Prelatas namque reliquias leniter lambens non ideo a sinu terre protulit, ut [in] gurgitis sui procella demergeret, sed ob gloriosam devotionem intra ambitum basilicę cęteris martyribus sepelliendas preciperet sociari. Cuius translationem a sanctę recordationis Domitiano Genuense et Grato Augustanę urbis vel Protasio, tunc temporis illius loci epis, cęlebrę recolentes cotidiana devotione et laudibus frequentamus.

Quid miraculi tunc apparuerit nequaquam tacendum putavi:

(17) Accidit ut inter reliquos artifices, qui invitati convenisse ad hoc opus videbantur, quidam esset aurifex quem adhuc gentilem esse constaret. Hic cum dni cotidie, dum cęteri ad spectanda dei eiusdem festa abscesserant, in eadem domo, in qua artem agebat, solus substitisset, subito mane ab astantibus sanctis hic idem aurifex rapitur atque ad pęnam vel ad supplicia distenditur, et visibiliter turbam martyrum cernens, verberatus etiam increpatur, quod vel die dominico ęcclesię solus deesset, vel illud opus sanctum suscipere gentilis auderet. Quod ideo misericorditer a sanctis factum constitit, ut aurifex ille consternatus et territus salutare sibi nomen posceret, statimque Christianus effectus est.

(18) Neque illud in sanctorum miraculis pretermittam, quod per eadem loca omnibus notum est: Materfamilias Quinti, egregii atque honorati viri uxor, cum ita paralisi fuisset obstricta, ut etiam ei pedum usus negaretur, ut a viro suo illuc per multum itineris spatium deferetur poposcit. Quo cum pervenisset, sanctorum martyrum basilicę famulantium manibus inlata pedibus ad diversorium rediit ac sanatati de mortuis restituta membris [nunc] miraculum suum ipsa circumtulit.

(19) Hęc duo tantum miracula passioni sanctorum inserenda credidi. Cęterum satis multa sunt, quę vel in purgatione dęmonum vel in restauratione claudorum aut sanitate febrium cęterisque infirmitatibus cotidie illic per servos suos virtus domini operatur. [Quae multa narranda sunt, si per singula scribantur] Tamen fidelium cordibus absque lectione cognita esse noscuntur, quę, tanta et qualia miracula illic per sanctos suos ad honorem et gloriam nominis sui dominus operare non desinit. Pro eo ipso die noctuque psalmorum hymnorumque decantatio non desistit, quę iubente sancto et preclaro Christi martyre, beato Signismundo rege, est instituta et usque hodie deo protegente est conservata. Et propterea illic degentes mente et ore deo debitas incessanter laudes reboant, cui est honor et gloria, imperium et potestas et nunc et per infinita secula seculorum. Amen.

[Passio sanctorum Cosmae et Damiani]