(1) I Diocletianus, quondam Romanę rei publicę princeps, cum ad imperium totius orbis fuisset electus et aliquas provincias turbari quorundam presumptione perspiceret, ad consortium imperii vel laboris olim sibi conmilitonem Herculium Maximianum Cesarem fecit eumque contra Amandum et Elianum, qui in Bagaudarum loco praesumptione servili arma commoverant, ad Gallias destinavit. Cui ad supplementum exercitus legionem Thebeorum ex orientalibus militibus dedit. Quę legio sex milia sexcentos ac sexaginta ^sex viros validos omnes et instructos armis antiquorum Romanorum habebat exemplo. II Hi igitur milites Christianę religionis ritum orientali traditione susceperant a Hierosolimitanę urbis epo fideique sacrae virtutem armis omnibus preponebant. Urbem quippe Romanam itinere attingentes eandem Christianitatis fidem, quam acceperant, apud beatum Marcellum, praedictę Romanae urbis pontificem, confirmantes ut ante gladio interirent quam sacram fidem [Christi], quam acceperant, violarent. Recepti igitur a Diocletiano Cesare datis armis iubentur, ut post Maximianum collegam itinere[, quo ceperant,] Gallias tenderent.

(2) III Maximianus igitur Cesar, usu quidem militię bellis aptus sed idolorum specialis cultor, ferus animo, avaritia anxius, opere crudelis, libidini deditus ceterisque vitiis furebat obsessus, Ita etiam execrando ritui gentilium deditus erga deum cęli profanus impietatem suam ad extinguendum Christianitatis nomen armaverat ac potestatem imperialem nimia crudelitate polluerat, ut siqui tunc dei veri cultum profiteri auderent sparsis usquequaque turmis militum vel ad supplicia vel ad necem raperentur. Hac vero vacatione barbaris data prorsus in religionem ^{Christianorum} commoverat arma. IIII Igitur in Galliam properans ad Alpium Appenninarum aditum venit. Transmeantibus iter Alpium post arduam et horrendam viam subita ęqualis loci atque (sublineatum) campestris occurrit grata planities. Quo in loco oppidum factum est, quod Octodorus nomen accepit, circa quod aut irrigua fluminibus prata aut agrorum fertilis cultura porrigitur, [praecipue] deinde Rodani fluminis validus cursus offertur, qui mole sua leniter fluens regionis ipsius glebam propria amęnitate commendat. V Transcensis igitur Alpibus Maximianus Cesar Octodorum venit ibique sacrificaturus idolis suis convenire exercitum iussit atroci proposita iussione ut per aras demonum iurarent coequalibus sibi animis contra Bagaudarum turbas esse pugnandum, christianos vero velut inimicos diis suis ab omnibus persequendos. Quod ibi primum pervenit ad notitiam Thebeę legionis; preteriens igitur Octodorum oppidum ad locum, cui Agauno nomen est, celeriter properavit, ut duodecim milium spacio (m.sec. spacium m.pr.) ab Octodoro separata necessitatem commitendi sacrilegii preteriret. Agaunum incolę interpretatione Gallici sermonis saxum dicunt. Quo in loco ita vastis rupibus Rodani fluminis cursus artatur, ut commeandi facultate subtracta constratis pontibus viam fieri itineris necessitas imperaret, undique tamen imminentibus saxis parvus quidem, sed amoenus inriguis fontibus campus includitur, ubi fessi milites legionis Thebeę post laborem tanti itineris resederunt (residebant m.pr.?).

(3) VI Maximianus Cesar, dum ad sacramenta superius memorata cunctos in ^exercitu suo cogeret, agnovit pretergressam, ut diximus, legionem, subito^que iracundię furore completus satellites mittit, ut legionem ad sacramentorum suorum sacrilegia revocarent. Erat in eadem legione primicerius Mauricius et signifer Exsuperius et Candidus senator, qui ita conmilitonibus suis preerant, ut amore potius equalitatis quam terrore militari obędienda preciperent. Requirunt itaque quid Maximianus Cęsar ira dictante mandasset. Dictum est ab (eras.) his, quod Cesar iusserit, milites omnes immolasse hostias, libasse sacrificia et sacramenta fanatici ordinis prebuisse, iubere Cesarem, ut legio festinanter revertens commilitonum parerent exemplo.VII Tunc hi qui preerant legioni miti affatu dedere responsum, ob hoc pretergressos se Octodurum, quia iam fama ad eos sacrificiorum ordinem detulisset, fas sibi visum esse, ne dęmonum aras Christianorum videret obtutus esse sibi in animo deum vivum colere et traditam orientali more religionem usque ad finem vitę perenniter custodire, ad bellorum usum paratam legionis esse virtutem, ad conmittenda vero sacrilegia, sicut Cesar precepit, Octodorum non redire.

(4) Reversi itaque satellites nuntiaverunt obstinatos esse animos legionis nec velle preceptis imperatoris oboedire. VIII Tunc Maximianus Cesar iracundię nimietate succensus ad hanc vocem subito furore prosilivit: "Ergone milites mei imperatoria ^mea precepta et sacrorum meorum ordinem spernunt! Sancienda erit vindicta publica, etiam si tantam maiestatem regiam contempnere voluissent; iungitur despectui meo cęlestis iniuria et mecum pariter religio Romana contemnitur. Sentiat contumax miles non solum mihi sed etiam numinibus meis dari posse vindictam; iam nunc fidissimorum meorum turba festinet, decimum quemque morti funesta sors prebeat, discant ęqualium nece quos ordo premiserit moriendi, qualiter Maximianus vel sibi vel numinibus suis hac severitate dederit ultionem!"

(5) VIIII Post hanc vocem apparitoribus iussio infausta porrigitur, ad legionem velociter properatur, crudelia precepta reserantur. Traduntur neci quos ordo repperit numerandi, leti percussoribus cervices prebent solaque inter eos erat [de] gloriosę mortis acceleratione contentio. Perfecto itaque scelere ut Octodorum legio redeat iubetur. Tunc Mauritius primicerius [paululum] a satellitibus regis segregatus convocat legionem et hac ratione socios alloquitur: "Gratulor ^de vestra virtute, conmmilitones optimi, quod ⁱⁿ amore ^sancte religionis nulla vobis Cesarum precepta attulere formidinem; gaudentibus [quodam modo] animis tradi ad necem gloriosam conmilitones vestros vidistis, quibus timui ne quisquam, quod armatis facile est, specie defensionis, beatissimis funeribus manus obvias afferre temptaret! Iam mihi ad huius rei interdictum Christi nostri parabatur exemplum, qui exemptum [vagina] apostoli gladium proprie vocis iussione recondidit, docens maiorem armis omnibus Christianę confidentię esse virtutem. Hic deus Christus plane mentes vestras manusque prohibuit, ne quisquam divino operi mortalibus dextris obviaret. Quin immo cępti operis fidem perenni religione complete! Hactenus exempla sacris inserta codicibus legebamus; iam nunc per nosmet ipsos quos sequi deberemus aspeximus. [Ecce vallatus sum commilitonum meorum corporibus, quos de latere meo funestus satelles abstraxit, aspersus sum cruore sanctorum et [sacri] sanguinis reliquias vestibus meis porto et dubito eorum sequi necem, quorum gratulans admiror exemplum? Non magnopere curandum est, quid imperator iubeat, qui sorte mihi mortalitatis ęqualis est. Si habere aliquid virium imperatoria praecepta potuissent, circa beatissimorum trium puerorum corpora regis Persarum valuisset incendium nec contempnere ora leonum lacu clausus propheta evadere potuisset. Sacramenta olim dedisse nos memini quod contemptu lucis istius et desperatione vitę defensare rem publicam deberemus; iam nunc promisi mei corporis vilitatem et spopondi hanc imperatori fidem nec tamen mihi ullus tunc regna cęlestia promittebat. Quid Christo spondente faciendum est, si hoc potuimus militię devotione promittere? Quin immo, fortissimi commilitones, olim devotas animas sudamus preciosissime passioni, sit nobis virilis animus, fides inviolata permaneat!] Iam cerno ante tribunal Christi stantes eos quos neci paulo ante satelles regius deputavit; [illa vero gloria est, quę ęternitatem beatam vitę huius brevitate mercatur.] ęquales omnes animo, una voce responsum satellitibus demus, id nuntia: "Milites quidem tui sumus, o Cesar, et ad defensionem rei publicę Romana arma suscepimus nec unquam desertores bellorum aut proditores militię fuimus aut ignavia formidinis meruimus subire flagitium. [Tuis etiam obtemperemus preceptis nisi instituti legibus christianis demonum cultus et aras semper pollutas sanguine vitaremus. Comperimus precepisse te, [ut] aut sacrilegiis pollui Christianos aut dedenis interfectis nos velle terreri. Non inquiras longius latitantes, nos omnes Christianos cognosce esse; habebis potestati tuę subdita omnium corpora, auctorem vero suum respicientes Christum animas non tenebis.]" Hęc sicut vir sanctus dixerat, legionis probabat assensio et Cęsari per satellites nuntiaⁿtur.

(6) Tunc Cęsar inclementi precepit iussione, ut iterum decimus renovatę crudelitatis ordo consumeretur. Post hanc vocem ad legionem velociter properatur, crudelia praecepta peraguntur, reliqui ut Octodorum redeant iubetur. Tunc Exsuperius, quem ante principem vel campiductorem superius memoravi, correptis legionis suę signis hac circumstantes ratione confirmat: "Tenere me, conmilitones optimi, secularium quidem bellorum signa perspicitis, sed non ad hęc arma provoco, non ad hęc bella animas vestras virtutemque conpello; aliud nobis genus eligendum est preliorum, non per hos gladios potestis ad regna cęlestia properare. Robur nobis opus est animorum, invictaque defensio, fidem quam deo promisimus, in ultimis custodire. Iam de conmilitonum nostrorum gloria communi, quam divino cernebat obtutu, Mauritius est locutus, ego vobis victoriam plenam, si Christo creditis, repromitto. Proiciant dextrę nostrę arma ista cum signis militaribus, praestabit hoc Christus, ut mox in ipso cęlesti, sicut promittitur, regno alia vobis Exsuperium vestrum videatis signa monstrare. Vadat quin immo satelles funestus ut hec truculento regi nuntiet: "Milites sumus imperii tui, sed tam servi quam liberi confitemur esse dei. Tibi militiam debemus, illi innocentiam. A te stipendium laboris accipimus, ab illo vitę exordium sumpsimus. Sequi imperatorem in hoc nequaquam possumus, ut auctorem nostrum negemus deum, auctorem vero velis nolis tuum. Non nos adversum te, imperator, armavit ipsa, quę fortissima est in periculis, desperatio. Tenemus arma et non resistimus, quia magis mori quam occiderae volumus, et innocentes interire quam noxii vivere preoptamus. Si quid in nos ultra statueris, ignem, tormenta, ferrum subire parati sumus, [Christiani sumus, persequi Christianos non possumus. Inexuperabiles animos legionis istius [Caesar] cognosce; tela proicimus; exarmatas quidem dextras satelles tuus, sed armatum fide catholica pectus inveniet. Occide, prosterne, secandas gladiis percussoribus cervices praebemus intrepidi; hęc nobis iocundiora sunt, dummodo quia te cum sacrilegiis tuis contempnimus ad regna iam nunc cęlestia properamus." Flagrabat enim iam tunc in beatissimis viris gloriosus ardor martyrii.] Hęc mandata legionis remeans ad Maximianum Cesarem satelles nuntiat.

(7) At ille, quasi nihil iterato fuisset scelere perpetratum, ire propere exercitum iubet et circumfundi imperat legionem nullumque de tanto sanctorum exercitu precepit relinqui. Ventum itaque est, circumsistit legionem sanctam turba carnificum, omnis ętas sine discretione perimitur, lanianturque beata corpora et devotas deo animas fideli mortis professione commendant. Operta est terra illic procumbentibus in mortem corporibus iustorum, fluxeruntque preciosi sanguinis rivi. [Quę umquam rabies absque bello tanta humanorum corporum stragem dedit, que feritas ex sententia sua tot simul perire vel reos feriri iussit! Ne iusti punirentur multitudo non obtinuit, cum inultum esse soleat quod multitudo delinquit. Hac igitur crudelitate inmanissimi tyranni confectus est ille sanctorum populus, qui contempsit rem presentium ob spem futurorum. Sic interfecta est illa plane angelica legio, que ut credimus cum illis angelorum legionibus iam conlaudat semper deum in celis. Peracta tandem cede in omnes sanctorum percussores preda dividitur. Namque Maximianus facultatum dederat, ut, qui legionis illius militem iugulasset, interempti spoliis uteretur. Divisa igitur omnium preda ad vescendum epulandumque victrix turba consedit.]

(8) (sub pagina et in capite pag.sequentis insertum:) Sanctus ergo Victor nec legionis eiusdem fuit neque miles, sed emeritę iam militię veteranus. Hic cum iter agens subito incidisset in eos, qui passim epulabantur ibi tunc lęti de martyrum spoliis, atque ad convescendum invitatus ab his causam per ordinem ^dum cognovisset, alte gemitum trahens graviterque suspirans detestatus convivas detestatusque convivium, (in marg.insertum:) requirentibus illis si et ipse forsitan Christianus esset, Christianum se esse dixit et semper futurum esse spopondit ita persistere, simul^que exclamat: "Heu me, qui per tot annorum militiam ad hanc infelicem ętatem perveni ut in hac legione militare non meruerim; quam bene inter tales gloriosę mortis honore donatus finem vitę invenire potuissem! ^Si saltem ^horum conmilitonum indignus eram (essem p.c.) vel me ante actę horę viandi necessitas detulisset, ut senilis pectoris cruor tantorum virorum victimis misceretur, obtulerim hoc corpus neci, dummodo tantę laudis consortio non carerem." [Talia dicentem profanorum turba vallavit, quem utrum Christianus esset respondere minaciter iubet.]

(9) [At ille, paululum oculos ad caelum erigens, tali percunctantibus sermone respondit: "Longus me vivendi usus ad hanc, quam videtis, perduxit aetatem. Quęcumque in hoc mundo aguntur aut studium repperit aut rerum volubilitas aⁿgit aut varius semper casus infestat; quodcumque (quosc- p.c.) volumus, obtamus, scimus et cupimus, totus mundus caligine submersus tenebris circumfluentibus latet, nisi vobis aut viam Christus ostenderit aut lumen [Christus] effulserit. Quod ego fideli mente perpendens utinam ultimo contester affatu! Quod si me ad tempus paulo ante trucidatę legionis itineris necessitas detulisset, conviviis vel epulis vestris horum funerum consortium praetulissem. Sed etiam nunc pręstabit hoc Christus, ut Christianum me vel post professionem meam transire ulterius per beata funera non sinatis."] Haec eo loquente subito percussoris obtruncat insania. Ita vir sanctus consortium sanctorum celeri passione promeruit, ceterisque martyribus in eo loco sicut morte ita est honore coniunctus.

(13) Hęc nobis tantum de numero istorum martyrum comperta sunt nomina, id est beatissimi Mauricii, Exuperii, Candidi, Victoris Innocentii atque Vitalis; cetera vero nobis quidem incognita sed in libro vitę scripta sunt.

(14) Ex hac eadem legione fuisse dicuntur etiam illi martyres Ursus et Victor, quos Salodoro passos fama confirmat. Salodorum vero castrum est super Arolam flumen non longe a Reno positum.

(15) Opere precium est etiam illud indicare, qui exitus deinde Maximianum trucem tyrannum consecutus est. Cum dispositis insidiis genero suo Constantino, tunc regnum tenente, mortem moliretur, deprehenso dolo illius apud Massiliam captus nec multo post strangulatus teterrimoque supplicio hoc adfectus impiam vitam digna morte finivit.

(16) At vero beatissimorum martyrum corpora post multos passionis eorum annos sancto Theodoro, huius loci epo revelata traduntur. In quorum honore cum extrueretur basilica, quę vastę nunc adiuncta rupi uno tantum latere adclinis iacet.

Quod miraculi tunc apparuerit nequaquam tacendum putavi:

(17) Accidit ut inter reliquos artifices, qui invitati convenisse ad hoc opus videbantur, quidam adesset faber, quem adhuc gentilem esse constaret. Hic cum dominico die, quo ceteri ad sectanda diei eius festa abscesserant, in fabrica solus substitisset, in loco secreto se subito clara luce illi manifestantibus sanctis hic idem faber rapitur atque ad pęnam vel ad supplicium distenditur, et visibiliter turbam martyrum cernebat; verberatus etiam increpatur, quod vel die dominico ęcclesię solus deesset, vel illud fabricę opus sanctum suscipere gentilis auderet. Quod ideo misericorditer a sanctis factum constitit, ut faber ille consternatus et territus salutare sibi nomen posceret statimque Christianus effectus sit.

(18) Neque illud in sanctorum miraculis pretermittam, quod perinde clarum atque omnibus notum est: Materfamilias Quintii, egregii atque honorati viri, cum ita paralisi fuisset obstricta, ut ei etiam pedum usus negaretur, a viro suo ut ^ad ista ^loca per multum itineris spacium deferretur poposcit. Quo cum pervenisset, sanctorum martyrum basilicę famulantium manibus inlata pedibus sana ad diversorium rediit ac sanitati de premortuis restituta membris miraculum suum ipsa circumtulit.

(19) Haec duo tantum miracula passioni sanctorum inserenda credidi. Cęterum satis multę sunt, quas vel in purgatione dęmonum vel in reliquis curationibus cottidie dominus per sanctos suos virtutes operatur.

(20) Neque enim hoc omittendum est, quod per longum temporis tractum beati Innocentii martyris membra Rodanus revelavit. Iugi enim eluvie vicinum in se cespitem vergens quadam soli pernicie ad religiosam sepulturam martyris famulatrix unda pervenit. Prolatas namque reliquias leniter lambens non ideo a sinu terrę protulit, ut in gurgitis sui procellam demergeret, sed ob gloriosam devotionem intra ambitum basilicę ceteris martyribus sepultura preciperet sociari. Cuius translationem a sancte recordationis Domitiano Genuensi et Grato Augustanę urbis vel Protasio, tunc temporis huius loci epo, celebratam recolentes cottidiana devotione et laudibus frequentamus, adiuvante domino nostro Iesu Christo. Explicit passio beatissimorum martyrum Thebeorum.