(1) DIOCLETIAnus, quondam Romanae rei publicę princeps, cum ad imperium totius orbis fuisset electus omnesque provincias turbari quorundam pręsumptionem perspiceret, ad consortium imperii vel laboris olym sibi commilitonem Herculeum Maximianum Caesarem fecit eundem contra Amandum et Helianum, qui in Bacaudarum nomen pręsumptione servili arma commoverant, [ad Gallias] destinavit. Cui ad supplimentum exercitus legionem Thebeam ex orientalibus regionibus militum dedit. Que legio VI milia ac sexcentos [ac sexaginta] viros validis animis et instructis armis antiquorum Romanorum habebat exemplo. Hii igitur milites Christianę religionis ritum orientali traditione susceperant fidemque sacram virtuti et armis omnibus praeponebant.

(2) Maximianus Cęsar, usu quidem militiae bellis aptus sed idolorum specialis cultor, fervidus animo et qui severitatem imperatoriam nimia crudelitate polluerat. In Galliam properans ad Alpium Peninarum aditum venit et transmeantibus iter Alpium post arduam et orridam viam subita aequalis loci campestris occurrit lata planities. Quo in loco oppidum factus est, quod Octori nomen accepit, circa quod aut inrigua fluminibus [prata] aut agrorum fertilis cultura porrigitur, pręcipue deinde Rodani fluminis cursus offertur, qui mole sua leniter fluens regionis ipsius gratiam propria amoenitate commendat. Transcensis igitur Alpibus Maximianus Cęsar octo dierum venit ibique sacrificaturus idolis suis convenire exercitum iussit atroci proposita iussione ut per aras dęmonibus consecratas iurarent aequalibus sibi animis contra Bagaudarum turbas esse pugnandum Christianosque velut inimicos diis suis ab omnibus persequendos. Quod ubi primum pervenit ad notitiam Thebaide legionis preteriens Octodorum oppidum ad locum, cui Augaunum nomen est, cęleriter properavit, at duodecim milia spatium ab Octodoro separata necessitate committendi sacrilegii preteriret. Augaunum accole interpretatione Gallici sermonis saxum dicunt. Quo in loco ita bastis rupibus Rodani fluminis cursus artatur, ut commeandi facultate subtracta constratis pontibus viam fieri itineris necessitas imperaret. Undique tamen imminentibus saxis parvus quidem sed amęnus irriguis fontibus campus includitur, ubi fessi milites legiones Thebaeę post laborem tanti itineris residereⁿt.

(3) Maximianus vero Caesar, dum [ad] sacramenta superius memorata cunctas in exercitu suo cogerit, agnovit prętergressam, ut diximus, legionem. Subito iracundię furore completus satellites suos mittit, uti legionem ad sacramentorum suorum sacrilegia revocarent. Erant in eadem legione primicerius Mauritius et signifer Exuperius et Candidus senator, qui ita commilitonibus suis pręparant, ut amore potius ęqualitatis quam terrore militario oboedienda pręciperant. Requirunt itaque quid Maximianus Cęsar ira dictante mandasset. Dictum ab his est, quod Caesar mandaverat milites omnes immolasset hostias, libasse sacrificia et sacramenta fanatici ordinis praebuisse, iubere Caesarem, ut legio festinanter revertens commilitonum pararet exemplo. Tunc hii qui praeherant legioni miti affectu dedere responsum, prętergressus se Octodorum, quia iam fama ad eos sacrificiorum ordinem detulisset, fas sibi visum esse, nec demonum aras christianorum videret obtutus; esse sibi in animo deum vivum colere, et traditam orientali more religionem usque ad diem vitae perhenniter custodire, ad bellorum usu paratam legionis esse virtutem, ad committenda vero sacrilegi, sicut Caesar pręcipit, Octodorum non redire.

(4) Reversos itaque satellites nuntiat obstinatos esse animos legionis nec velle pręceptis imperatorum oboedire. Tunc Maximianus Cęsar iracundie nimietate accensus ad hanc vocem subito furore prosilivit dicens: "Ergone milites mei imperatoria pręcepta et sacrorum meorum ordine spernunt! Sanciendum erat vindicta publica etiam si tantum voluntatem regiam contempnere voluissent; iungitur despectui meo caelestis iniuria et mecum pariter religio Romana contempnitur. Sentiat contumax miles [me] non solum mihi sed etiam numinibus meis dare posse vindictam; iam nunc fidissimorum meorum turba festinet, et decimum quemque morti funesta sors prębeat, discant aequalium nece quos ordo prętermiserit moriendi, qualiter Maximianus vel sibi vel numinibus suis ac severitate dederit ultionem!"

(5) Post hanc vocem parituris iussio infesta porrigitur, ad legionem velociter properatur, crudelia pręcepta reserantur. Traduntur neci quos ordo repperit numerandi, leti percussoribus cervices praebent solaque inter eos est de gloriosę mortis occupatione contentio. Perfectos scelere ut Octodorum legio redeat iubetur. Tunc Mauricius primiceriu paululum a satellitibus regiⁱs segregatus convocat legionem et hac oratione sancti oris alloquitur: "Gratulor virtuti vestrę, commilitones optimi, quod amore religionis nullam vobis Caesaris pręcepta attulere formidinem; gaudentibus quemammodum animas tradi ad necem [gloriosam] commilitones vestros vidistis. Quam timui nec quisquam, quod armatis facile est specie defensionis, beatissimis funeribus manus obvias afferre temptaret! Iam mihi ad huius rei interdictum Christi nostri paratur exemplum, qui exempto vagina apostoli gladium propria vocis iussione recondidit, donavit maiorem armis omnibus iussionem Christi confidentiae esse virtutem. Hic deus Christus planę mentes vestras manusque prohibuit, nec quisquam divino operi mortalibus dexteris obviarit. Quin immo cepit (=cepti) operis fidem perhenni religione complete! Actenus exempla sacris inserta codicibus legebamus; iam nunc per nosmed ipsos quod sequi deberemus aspeximus. Ecce vallatus sum commilitonum meorum corporibus, quos de latere meo funestus satellis eripuit, aspersus sum cruore sanctorum et sacri sanguinis reliquias vestibus meis porto et dubito eorum sequi necem, quorum gratulans ammiror exemplum? Et vacat cogitare quod imperator iubeat, qui sorte mihi mortalitatis aequalis est. Si haberent aliquid veritatis imperatoria pręcepta, potuissent circa beatissimorum Hebreorum corpora regis Persarum valere incendium nec contempnere leonum ritus lacu clausus propheta potuisset. Sacramenta olym dedisse nos memini quod contemptu lucis istius et desperatione [vitae] defensare rem publicam deberemus; iam tunc promisi mei corporis vilitatem et spondi hanc imperatoribus fidem nec tamen mihi ullus tunc regna cęlestia promittebat. Quid Christo spondente faciendum est, si hoc potuimus militiae devotione promittere? Quin immo, fortissimi commilitones, ilico devotas animas subdamus pretiosissime passioni, sit nobis virilis animus, fides inviolata permaneat! Iam cerno ante tribunal Christi stantes eos quos neci paulo ante satellites regius deputavit; illa vera gloria est, quae aeternitatem beatę vitae huius brevitatem mercatur. Aequalis omnis animo, et una voce satellitibus responsum demus: "Milites quidem, Caesar, tui sumus et ad defensionem rei publicę Romana arma suscepimus nec umquam aut defensores bellorum vel disertores aut proditores militiae fuimus aut ignavie formidinis meruimus subire flagitium. Tuis etiam obtemperaremus preceptis nisi institutis legibus christianis dęmonum cultus et aras semper pollutas sanguine vitaremus. [Comperimus praecepisse te, ut aut sacrilegiis pollueres Christianos aut dederes neci]. Non inquiras longius latitantes, nos omnes Christianos esse cognosce; habes potestatem, tibi subdita omnium corpora, auctorem vero suum aspicientes Christum animas non tenebis." Haec sicut sanctus vir dixerat, legionis probatur assensu et Cęsari per satellites nuntiatur.

(6) Inclementi pręcepit iussione, ut iterum decimus renovate crudelitatis ardore consumerit. Post hanc vocem ad legionem velociter properatur, crudelia praecepta peraguntur, reliqui ad Octodurum redire iubetur. Tunc Exuperius, quem ante principem vel campiductore superius memorato, correptus legionis suae signis ac circumstantes oratione confirmat: "Tenere me, commilitones optimi, secularium quidem bellorum signa perspicitis, sed non ad haec arma provoco, non ad hęc bella animos vestros virtutemque compello; aliud nobis genus eligendum est praeliorum, non per hos gladios potest ad regna caelestia properari. Robor nobis opus est animorum; invicta defensio est fidem, quam deo promisimus, in ultimis custodire. Iam de commilitonum nostrorum gloria, eo quę divino cernebat optutu, Mauricius est locutus, ego vobis victoriam plenam, si Christum creditis, repromitto. Proiciunt dextere nostrae arma ista cum signis militaribus,[praestabit] hoc Christus, ut mox in ipso caelesti, sicut promittitur, regno alia vobis Exuperium vestrum videatis signa monstrare. Vadat quin immo funestus satellis et hęc truculento regi nuntiet: "Inexuperabiles legionis istius animis, Caesar, agnosce; tela proiciamus; exarmatas quidem dexteras satellis tuus, sed armatum fide catholica pectus inveniet. Occide, prosterne, resecandas gladiis percussoribus cervices praebemus intrepidi; haec nobis iocundiora sunt, dummodo quod te cum sacrilegiis tuis contempnimus ad regna iam tunc caelestia properantes." Haec mandata legionis remeans ad Maximianum Caesarem satellis nuntiat.

(7) At ille, quasi nihil iterato fuisset scelere perpetratum, ire propere exercitum iubet et circumfundi imperat legionem nullumque de tantorum sanctorum exercitu precępit delinqui. Ventum itaque est, circumsistit beatam legionem turbam carnificum, omnis aetas sine discretione perhimitur lanianturque beata corpora et devotas adeo animas fideli mortis promissione commendant. Peracta tandem cęde inter omnes sanctorum percussores pręda dividitur. Namque Maximianus facultatem dederat, ut, quisque legionis ipsius militem iugulasset, interempti spoliis uteretur. Divisa igitur omnium pręda ad vescendum aepulandumque truculenta turba consedit.

(8) Interea veteranus quidam ultime aetatis itinere fatigatus, nomine Victor, ad contaminatum caedibus locum itineris necessitate deductus est. Et dum ad aepulas pro aetatis veneratione ab omnibus rogaretur, requirere coepit, quaenam esset causa laetitię, quod inter tot corpora peremptorum gaudentes exultantesque possit milites aepulari. Dictumque a quodam est, quod legio Christianę legis [studio] caerimonias Romanas cultumque numinum pariter cum imperatoris iussionibus contempnere voluisset dataque neci esset, ut discipline militaris traditus ordo severius teneretur. Tunc Victor alte gemitum trahens graviterque suspirans exclamat: "Haeu me, qui per tot annorum militiam ad hanc infelicem aetatem veni et in hac legione militare non merui; quam bene inter tales gloriose mortis honore donatus finem vitae invenire potuisse! Saltim sicut milito indignus eram vel me [ante] actas horas viandi necessitas detulisset, ut senilis pectoris cruor tantorum virorum victimis misceretur, optuleram corpus huic neci, dummodo tante laudis consortio non carere." Talia dicentem prophanorum statim turba vallavit, quem verus Christianus esset respondere minaciter iubet.

(9) At ille, paululum oculos ad cęlum erigens, tali percontantibus sermone respondit: "Longius me vivendi usus ad hanc, quam videtis, perduxit aetatem. Quęcumque in hoc mundo aguntur aut studium repperit aut rerum volubilitas agit aut varius semper casus infestat; quodcumque volumus, optamus, scimus aut cupimus, totum mundum caligine submersum tenebris circumfluentibus latet, nisi nobis aut viam Christus ostenderit aut lumen Christus effulserit. Quod ego fideli mente perpendens ita ultimo contestatur affectu! Quod si me ad tempus paulo ante trucidate legionis itineris necessitas detulisset, conviviis vel ępulis vestris horum funerum consortium prętulissem. Sed etiam nunc pręstavit Christus, ut Christianum me vel post professionem meam transire ulterius per beata funera ne sinatis." Haec loquente subita percussoris obtruncat insania. Ita vir sanctus consortium sanctorum cęleri professione promeruit.

Qui primus ad revelationem Theodori Vallensis epi ostensus et cum hymnis et laudibus eum sepelevit.

[es fehlt wohl ein Blatt) Hic desinit imperfectum]