(1) DIOCLECIANUS, QUONDAM ROMANE REI PUBLICE PRINCEPS, cum ad imperium totius orbis fuisset electus omnesque provincias turbari quoruNdam presumptione perspiceret, ad consortium ^imperii vel laboris olim sibi commilitonem Herculium Maximianum Caesarem fecit eumque contra Amandum et Helianum, qui in Bagaudarum ^{regione contra Romanum} nomen [presumptione] servilia ^tyrannide arma commoverant, ad Gallias destinavit. Cui ad supplementum exercitus legionem Thebeam ex orientalibus militibus dedit (del.) ^{ire praecepit}. Quae legio sex milia sexcentos sexaginta sex viros validos animis et instructis armis Romanorum antiquorum habebat exemplo. Hi igitur milites Christianę religionis ritum orientali traditione susceperant ^{ab Hierosolimitanę urbis epo} fideique sacrae virtutem (a.c.;fidemque sacram virtuti et p.c.) armis omnibus preponebant. In marg. dext.: Ad urbem quippe Romanam itinere attingentes eandem Christianitatis fidem, quam acceperant, apud beatum Marcellinum, predicte [Romanę] urbis epm, confirmantes (a.c.; confirmarunt p.c.), ut ante gladio interirent quam sacram fidem Christi, quam acceperant, violarent. Recepti ergo a Diocleciano Cesare iubentur, ut post Maximianum collegam itinere, quo ceperant, Gallias tenderent.

(2) Maximianus Cesar, usu quidem milicię bellis aptus sed idolorum specialis cultor, ferus animo, (infra pag.:) avaricia crudelis, libidini deditus ceterisque viciis obsessus severitatem imperatoriam nimia crudelitate polluera^t. In Galliam properans ad Alpium Apenninarum aditum venit et transmeantibus iter Alpium post arduam et o^rridam viam subita (-o p.c.) aequalis loci campestris occurrit grata planicies. Quo in loco opidum factum est, quod Octodorus (-um p.c.) nomen accepit, circa quod [aut del.] inrigua fluminibus prata aut agrorum fertilis cultura porrigitur, precipue deinde Rodani fluminis cursus offertur, qui more suo leniter fluens regioni ipsi gratiam propria amoenitate commendat. Transcensis igitur Alpibus Maximianus Caesar Octodorum (-durum a.c.) venit, ibi sacrificaturus idolis suis convenire exercitum iussit atroci proposita iussione, ut per aras dęmonibus consecratas iurarent aequalibus sibi animis contra Bagaudarum turbas esse pugnandum, Christianosque velud inimicos diis suis ab omnibus persequendos. Quod ubi primum pervenit ad noticiam Thebeę legionis preteriens Octo^dorum opidum ad locum, cui Agauno nomen est, celeriter properavit, ut octo (duodecim a.c.?) milium ^spacio ab Octodoro separata necessitatem committendi sacrilegii praeteriret. Agaunum (Ac- p.c.) ^quod accole interpretatione Gallici sermonis sexum (saxum ? p.c.) dicimus (dicunt p.c.) . Quo in loco ita vastis rupibus Rodani fluminis cursus artatur, ut commeandi facultate subtracta constratis pontibus viam fieri itineris necessitas imperaret. Undique tamen imminentibus saxis parvus quidem locus sed amoenus irriguis fontibus campus includitur, ubi fessi milites legionis Thebaeae post laborem tanti itineris resederent (e del.;resid- a.c.). (in marg.interiore adi.:) O quanta reverencia locus iste sacer (sacer del.) excolendus est, in quo tot pro Christo martyrum milia ferro cesa referuntur.

(3) Maximianus vero Caesar, dum ad sacramenta superius memorata cunctos ⁱⁿ exercitu suo cogeret, agnovit pretergressam, ut diximus, legionem. Subito iracundię furore repletus satellites misit, ut legionem ad sacramentorum suorum sacrilegia revocarent. Erat in eadem legione primicerius Mauricius ^et signifer Exsuperius ^et Candidus senator, qui ita commilitonibus suis praeerant, ut amore potius divinitatis quam terrore militari obedienda praeciperent, (in marg.int.:) viri in rebus bellicis strenui et virtute nobiles, sed fide in deo nobiliores. Erga imperatorem fortitudine, erga Christum devocione certabant. Evangelici praecepti [etiam] sub armis [non] immemores reddebant quę dei erant deo, et quę Cesaris Cesari restituebant. Requirunt itaque quid Maximianus Cesar ira dictante mandasset. Dictum ab his est, quod Cęsar iusserat, milites omnes immolasse hostias, libasse sacrificia et sacramenta phanatici ordinis prebuisse, iubere Cęsarem, ut legio festinanter revertens commilitonum pareret exemplo. Tunc hi qui preerant legioni miti affatu dedere responsum, ^{ob hoc} pretergressos se Octodorum, quia (que a.c.) iam fama ad eos sacrificiorum ordine pervenisset (detulisset m.p.del.), fas sibi visum non esse, ut (ne del.) doemonum aras Christianorum videret obtutus. Esse sibi in animo deum vivum colere et traditam orientali more religionem usque ad diem vitę perhenniter custodire, ad bellorum usum paratam religionis esse virtutem, ad committenda vero sacrilegia, sicut Cesar praecepit, Octodorum non redire.

(4) Reversus itaque satelles nunciat obstinatos esse animos legionis nec velle preceptis imperatoris obedire. Tunc Maximianus Cesar iracundie nimietate succensus ad hanc vocem subito furore repletus prosilivit: "Ergone milites mei imperatoria praecepta et sacrorum ^meorum ordinem spernunt! Sancienda erit (erat p.c.?) vindicta publica etiam si tantam (tantum m.sec.) maiestatem regiam contempnere voluissent; et iungitur despectui meo cęlestis iniuria et mecum pariter religio Romana contempnitur. Senciat contumax miles me non solum mihi sed etiam numinibus meis dare posse vindictam; iam nunc fidissi^morum meorum turba festinet, et decimum quemque morti funesta sors prebeat, discant igitur aequali nece perire (sic a.c.;p.c.: aequalem necem [perire del.]) quos ordo praemiserit (-erat m.pr.) moriendi, qualiter Maximianus vel sibi vel numinibus suis hac severitate dederit ultionem!"

(5) Post hanc vocem aparitoris iussio infesta porrigitur, ad legionem velociter properatur, crudelia praecepta reserantur. Traduntur neci quos ordo repperit ^numerandi intemeratos (int. del.), leti percussoribus cervices praebent solaque inter eos de gloriosae mortis occupatione contentio erat. Peracto ^itaque scelere ut Octodorum legio redeat iubetur. Tunc Mauricius primicerius paululum a s^atellitibus regiis segregatus convocat legionem et hac oratione sanctiores alloquitur: "^Gratulor virtuti vestre, commilitones optimi, quod amore religionis nullam vobis Cesaris praecepta attulere formidinem; gaudentibus quodam modo animis trahi ad necem gloriosam commilitones vestros vidistis, quibus (quam m.pr.) timui ne quisquam, quod ^armatis facile est specie defensionis, beatissimis funeribus manus obviam afferre temptaret! Iam mihi ad huius rei interdictum Christi nostri paratur exemplum, qui exemtum vagina apostoli gladium proprię vocis iussione recondidit, docens maiorem armis omnibus confidentię Christianę esse virtutem. Hic deus Christus plane mentes vestras manusque prohibuit, ne quisquam divino operi mortalibus dexteris obviaret. Quin immo coepti operis fidem perhenni religione compleret! ^hActenus exempla virtutis (in marg.) sacris inserta codicibus legebamus; iam nunc per nosmet ipsos ^quod consequi deberemus aspeximus. Ecce vallatus sum commilitonum meorum corporibus, quos de latere meo funestus satellis praeripuit, aspersus sum cruore sanctorum et sacri sanguinis reliquias vestibus meis ^porto et dubito eorum sequi necem, quorum gratulans admiror exemplum? Et vacat cogitare, quid (insertum:) imperator iubeat, qui sorte mortalitatis ęqualis est. (in marg sin.:) Si habere aliquid virium imperatoria praecepta potuissent, circa beatissimorum trium puerorum corpora regis Persarum valuisset incendium nec contempnere ora leonum lacu clausus evadere potuisset propheta. Sacramenta inquit beatus Mauricius olim dedisse nos memini quod contemptu lucis istius et desperatione vitę defensare rem publicam deberemus; iam tunc promisi mei corporis vilitatem et spopondi hanc imperatoribus fidem nec tamen mihi ullus tunc cęlestia regna promittebat. Quid Christo spondente faciendum est, si hoc potuimus devotione milicię promittere? Quin immo, fortissimi commilitones, olim devotas animas subdamus pretiosissimę passioni, sit nobis virilis animus, fides inviolata permaneat! Iam cerno ante tribunal Christi stantes quos neci paulo ante satelles regius deputavit; illa vero gloria est, quę ęternitatem beatam vitę huius brevitate mercatur. Aequales omnes animo, una voce responsum satellitibus demus, id nuntia ^(-ntes adi.m.s.): "Milites quidem tui sumus et ad defensionem rei publicę Romana arma suscepimus nec umquam aut desertores bellorum aut proditores milicię fuimus aut ignavię formidinis meruimus subire flagitium. Tuis etiam obtemperamus praeceptis nisi instituti legibus christianis demonum cultus et aras semper pollutas sanguine vitaremus (corr. in vitamus). Comperimus precepisse te, aut sacrilegiis pollui Christianos aut dedenis interfectis nos velle terreri. Non inquiras longius latitantes, nos omnes Christianos esse cognosce; habebis potestati tuę subdita omnium corpora, auctorem vero suum respicientes Christum animas non tenebis." Hęc vir sanctus dixerat, legionis probatur assensio et Cesari per satellites nuntiatur.

(6) Presenti precepit iussione, ut iterum decimum renovatę crudelitatis ordo consumeret. Post hanc vocem ad legionem velociter properatur, crudelia praecepta peraguntur reliqui ^vero ut Octodorum redeant iubetur. Tunc Exsuperius, quem ante principem vel campidoctorem superius memoravi, correptis legionis suę signis ^hac circumstantes (tibus m.pr.) oratione confirmat: "Tenere me, commilitones optimi, secularium quidem bellorum signa perspicitis, sed non ad hęc arma provoco, non ad hęc bella animos vestros virtutem^que cohortor (m.pr. compello); aliud nobis genus eligendum est preliorum, non per hos gladios potestis ad regna cęlestia properare. Robur nobis est ^opus animorum; invicta defensio [est] fidem, quam deo promisimus, in ultimis custodire. Iam de commi^litonum nostrorum gloria, ea que divino cernebat obtutu, ^{gloriosus vir} Mauricius est locutus, ego vobis victoriam plenam, si Christum credideritis, repromitto. Proiciant dextere nostre ^arma ista cum signis militaribus, prestabit hoc Christus, ^ut mox in ipso cęlesti, sicut promittitur, regno alia vobis Exsuperium [unusquisque del.] vestrum videatis signa monstrare. Vadat quin immo funestus satelles et hęc truculento regi nunciet: (in marg.dextr.:) "Milites sumus, imperator, tui, sed tamen servi, quod liberi confitemur, dei. Tibi miliciam debemus, illi innocentiam. A te stipendium laboris accepimus, ab illo vitę exordium sumpsimus. Sequi imperatorem in hoc nequaquam possumus, ut auctorem nostrum negemus deum, auctorem velis nolis tuum. Non nos adversum te, imperator, armavit ipsa, quę fortissima est in periculis, desperacio. Tenemus arma et non resistimus, quia magis mori quam occidere ^volumus, et innocentes interire quam noxii vivere preobtamus. Si quid in nos ultra statueris, igni, tormento, ferro subici parati sumus. Christiani sumus, persequi Christianos non possumus. Inexsuperabiles legionis istius animos, Cesar, agnosce; tela proicimus; et armatas dexteras satelles tuus, sed armatum fide catholica pectus inveniet. Occide, prosterne, resecandas gladiis percussoribus cervices praebemus intrepidi; haec nobis iocundiora sunt, dummodo quod te cum (imperatorem del.) sacrilegiis tuis contempnimus ad regna iam nunc cęlestia properantes." (inter lin.:) Flagrabat enim iam tunc in beatissimis viris martyrii gloriosus ardor. Haec mandata legionis remeans ad Maximianum Cęsarem satelles nunciat.

(7) At ille, quasi nihil iterato fuisset scelere perpetratum, ire propere exercitum iubet et circumfundi imperat legionem nullumque de tanto sanctorum exercitu praecepit derelinqui. Ventum itaque est, circumsistit ^beatam relegionem (re- del.) turba carnificum, omnis etas sine discretione perimitur lanianturque beata corpora et devotas deo animas fideli mortis professione commendant. (in marg.dextr.) Operta est terra illic procumbentibus in morte corporibus iustorum, fluxeruntque preciosi sanguinis rivi. Quę umquam rabies absque bello tantam humanorum corporum stragem dedit, ...qui contempsit rem presentium ob spem futurorum. Sic interfecta est plane illa angelica legio, quę ut credimus cum illis angelorum legionibus iam conlaudant deum in cęlis. Peracta tandem cęde inter omnes sanctorum percussores preda dividitur. Namque Maximianus facultatem dederat, ut quisque legionis illius militem iugulasset, interempti spoliis uteretur. Divisa igitur omnium preda ad vescendum epulandumque truculenta turba consedit.

(8) Interea veteranus quidam ultimę aetatis itinere fatigatus, nomine Victor, ad comminandum caedibus locum itineris necessitate deductus est, et dum aepulas pro aetatis veneratione ab omnibus rogaretur, inquirere coepit, quaenam esset causa laeticię, quod inter tot corpora perhemptorum gaudentes exultantesque possent milites aepulari (-e a.c.). Dictumque a quodam est, quod legio Christiane legis cerimonias Romanas cultumque numinum pariter cum imperatoris iussionibus contempnere (-et m.pr.) voluisset dataque neci esset, ut discipline militaris traditus ordo severius teneretur. Tunc Victor alte gemitum trahens graviterque suspirans: "Heu me, ^inquit qui per tot annorum miliciam ad hanc [infelicem aetaem veni et in hac] legionem militare non merui; ut (quam del.) bene inter tales gloriosę mortis honore donatus finem vite invenire potuissem! Saltim si comilitonum indignus eram vel me ante actas horas viandi necessitas detulisset, ut senilis pectoris cruor tantorum virorum victimis misceretur, obtuleram (del.; ^offerrem) corpus huic neci, dummodo tantę laudis consortio non carerem." Talia dicentem prophanorum statim turba vallavit, quae utrum Christianus esset respondere minaciter iubet.

(9) At ille, paululum oculos ad cęlum erigens, tali percunctantibus sermone respondit: "Longus me vivendi usus ad hanc, quam videtis, perduxit aetatem. Quecumque in hoc (hunc a.c.) mundo aguntur aut studium reperit aut rerum volubilitas agit aut avarus semper casus infestat; quodcumque volumus, obtamus, scimus aut cupimus, totu^s mundu^s caligine submersu^s tenebris circumfluentibus latet, nisi bonus aut viam Christus ostenderet aut lumen Christus et ⁱⁿfulserit. Quod ego fideli mente perpendens (-do m.s.), utinam ultimo contester affectu! Quod si me ad tempus paululum ante crudelitatem legions itineris necessitas detulisset, conviviis vel aepulis vestris horum funeris consortium pertulissem. Sed etiam nunc prestabit Christus, ut Christianum me vel ^post professionem meam transire ulterius per beata munera non sinatis." Haec eum (eo a.c.) loquentem subita (-o m.s.) percussoris subtruncat insania. Ita vir sanctus consortium sanctorum celeri confessione (professione del.) promeruit.

(19) Qui primus ad revelationem Theodori, Vallensis epi, et quo quisque loci ipsius accepit ecclesia, ubi mirabilibus innumeris et diversis suam sanctam potentiam manifestat Christus dominus deus noster. Ex hac voce traduntur CCC decem et octo martyres Colonia palmam martyrii percepisse, quibus beatum Gereonem martyrem praefuisse confirmat antiquitas. Quos in unum mille coniecti felici cespite terra Germanię tetigit quorum cruore inclita passio et gloriosa suscepit in secula seculorum. Amen.