(1) Diocletianus, quondam Romane rei publice princeps, cum ad imperium fuisset electus aliquasque provincias perturbari quorundam presumptione perspiceret, ad consortium imperii vel laboris olim sibi commilitonem Herculium Maximianum Cesarem fecit eumque contra Amandum et Helianum, qui in Bagaudarum loco praesumptione servili arma commoverant, ad Galliam destinavit. Cui ad supplementum exercitus legionem Thebeam ex orientalibus militibus ire praecepit. Quę legio sex milia sexcentos sexaginta sex viros validos animis et instructos armis antiquorum Romanorum habebat exemplo. Hi igitur milites Christiane religionis ritum orientali traditione susceperant ab Ierosolimitane urbis epo nomine Zabda fideique sacrę virtutem armis omnibus praeponebant. Ad urbem quippe Romanam itinere attingentes eandem Christianitatis fidem, quam acceperant, apud beatum Marcellinum, prędictę Romane urbis pontificem, confirmantes, ut ante gladio interirent quam sacram fidem Christi, quam acceperant, violarent. Recepti igitur a Diocletiano Cęsare iubentur, ut post Maximianum collegam itinere, quo ceperant, Gallias tenderent.

(2) III Maximianus Cęsar, usu quidem milicię bellis aptus sed idolorum praecipuus cultor, ferus animo, avaritia anxius, opere crudelis, libidine deditus ceterisque vitiis obsessus potestatem imperialem nimia crudelitate polluerat. In Galliam properans ad Alpium Penninarum aditum venit. Transmeantibus iter Alpium post arduam et horridam viam subito equalis loci campestris occurrit grata planities. Quo in loco oppidum factum est, quod Octodorus nomen accepit, circa quod irrigua fluminibus prata et agrorum fertilis cultura protenditur, deinde Rodani fluminis validus cursus nando meat, (in fine pag.adi.:) qui mole sua leniter fluens regionis ipsius gratiam propria amoenitate commendat. Transcensis igitur Alpibus Maximianus Cęsar Octodorum venit IIII ibique sacrificaturus idolis suis convenire exercitum iussit atroci proposita iussione ut per aras demonibus consecratas iurarent coequalibus sibi animis contra Bagaudarum turbas esse pugnandum, Christianos vero velut inimicos diis suis [ab omnibus] persequendos. Quod cum primum pervenit ad noticiam Thebaide legionis praeteriens Octodorense oppidum ad locum, cui Agaunus nomen est, celeriter properavit, ut octo milium spatio ab Octodoro separata necessitatem committendi sacrilegium praeteriret. (in capite pag.adi.:) Acaunum acole interpretatione Galli sermonis saxum dicunt. Quo in loco ita vastis rupibus Rodani fluminis cursus artatur, ut commeandi facultate subtracta constratis pontibus viam fieri itineris necessitas imperaret. Undique tamen inminentibus saxis parvus quidem sed amoenus et irriguus (-uis p.c.) fontibus campus includitur, ubi fessi milites legionis Thebeę post laborem tanti itineris resederant (residerant a.c.). O quanta reverentia excolendus est sacer locus ille, in quo tot pro Christo martyrum milia ferro Cesaris puniuntur!

(3) Maximianus Cęsar, dum ad sacramenta superius memorata cunctos in exercitu suo cogeret, agnovit praetergressam, ut diximus, legionem. Subito iracundię furore completus satellites mittit, ut legionem ad sacramentorum suorum sacrilegia revocarent. (in fine pag.adi.:) Si quis tunc veri dei cultum profiteri audebat, sparsis usquequaque militum turmis vel ad supplicia vel ad necem rapiebantur, ac velut vacatione barbaris data prorsus in religionem arma commoverat. V Erat in eadem legione primicerius Mauricius et signifer Exuperius et Candidus senator, qui ita commilitonibus suis preerant, ut amore potius divinitatis quam terrore militari obedienda preciperent, viri in rebus bellicis strenui et virtute nobiles, sed fide in deo nobiliores. Erga imperatorem fortitudine, erga Christum devotione certabant. Evvangelici precepti sub armis custodes reddebant quę dei erant deo, et quę Cęsaris Cęsari restituebant. VI Requirunt itaque quid Maximianus Cęsar ira dictante mandasset. Dictum eis est, ^quod Cęsar iuberet, milites omnes immolare hostias, libare sacrificia et sacramenta fanatici ordinis adtractare, iubere Cęsarem, ut legio festinanter reverteretur et ad commilitonum se prepararet exemplum. Tunc hi qui preerant legioni miti affatu dederunt responsum, ob hoc transgressi Octodorum, quia iam fama ad eos sacrificiorum ordine pervenisset, [nec] fas sibi visum esse, ne demonum aras Christiani contaminari viderentur, deum vivum [se] colere et traditam orientali more religionem usque ad finem vitę perhenniter custodire, ad bellorum usum paratam legionis esse virtutem, ad committenda [vero] sacrilegia, sicut Cęsar precepit, Octodorum non redire.

(4) VII Reversi itaque satellites nuntiant obstinatos esse animos legionis nec velle preceptis imperatoriis obedire. Tunc Maximianus Cęsar iracundię nimietate succensus ad hanc vocem [subito] furore prosilivit dicens: "Ergo^ne milites mei imperatoria [praecepta] et sacrorum meorum ordinem spernunt! Statuenda esset vindicta publica etiam si tantum magestatem regiam contempnere voluissent; iungitur despectui meo cęlestis iniuria et mecum pariter religio Romana contempnitur. Sentiat contumax miles [me] non solum mihi sed etiam diis meis dare posse vindictam; iam fidissimorum meorum turba festinet, decimum quemque morti funesta sors prebeat, discant equale necem [in his] quos ordo premiserit moriendi, qualiter Maximianus vel sibi vel diis suis hac severitate dederit ultionem!"

(5) Post hanc vocem apparitoris iussio infausta discurritur, ad legionem velociter properatur, crudelia precepta reserantur. Traduntur neci quos ordo repperit numerandi, lęti percussoribus cervices prębent solaque inter eos erat de gloriosa mortis acceleratione contentio. Perfecto itaque scelere ut Octodorum legio redeat iubetur. Tunc Mauricius primicerius paululum a satellitibus regiis segregatus convocat legionem et hac oratione sanctiores alloquitur: "Gratulor virtuti vestrę, commilitones optimi, quod amore religionis nullam vobis Cęsaris praeceptum attulit formidinem; gaudentibus quodam modo animis tradi ad necem gloriosam commilitones vestros vidistis, quibus (quam m.s.s.lin.) timui ne quisquam, quod armatis facile est specie defensionis, beatissimis funeribus manus obviam afferre temptaret! Iam mihi ad huius rei interdictum Christi nostri parabatur exemplum, qui exemptum vagina apostoli gladium proprię vocis iussione recondi fecit, docens maiorem armis omnibus Christianę confidentię esse virtutem. Hic deus Christus plane mentes vestras manusque prohibuit, ne quisquam divino operi mortalibus dextris obstitisset. Quin immo cępti operis fidem perhenni religione complerent! Actenus exempla sacra ? inserta codicibus legebamus; iam nunc per nosmetipsos quos sequi deberemus aspeximus. Ecce vallatus sum commilitonum meorum corporibus, quos de latere meo funestus satelles abstraxit, aspersus sum cruore sanctorum et sanguinis reliquias vestibus meis porto et non dubito eorum sequi necem, quorum gratulans admiror exemplum? Non magnopere curandum est, quid imperator iubeat, qui sorte mihi mortalitatis equalis est. Si habere aliquid virium imperatoria precepta potuissent, circa beatissimorum trium puerorum corpora regis Persarum valuissent incendia nec contempnere ora leonum lacu clausus evadere potuisset propheta. Sacramenta olim dedisse nos memini quod contemptu lucis istius et desperatione vitę defensare rem publicam deberemus; iam tunc promisi mei corporis vilitatem et spopondi hanc imperatoribus fidem nec tamen mihi ullus tunc regna cęlestia promittebat. Quid Christo spondente faciendum est, si hoc potuimus militię devotione promittere? Quin immo, fortissimi commilitones, olim devotas animas subdamus praetiosissime passioni, sit nobis virilis animus, fides inviolata permaneat! Iam cerno ante tribunal Christi stantes eos quos neci paulo ante satelles regius deputavit; illa vera gloria est, quę ęternitatem beatam vitę huius brevitate mercatur. Aequales omnes animo, una voce responsum demus satellitibus, i (-d del.?) nuntia: "Milites quidem, Cęsar, tui sumus et ad defensionem rei publicę Romana arma suscepimus nec umquam aut desertores bellorum aut proditores militię fuimus aut ignavię formidinis meruimus subire flagitium. Tuis etiam obtemperaremus preceptis nisi instituti legibus christianis demonum cultus et aras semper pollutas sanguine vitaremus. Comperimus precepisse te, aut sacrilegiis pollui Christianos aut dedenis interfectis nos velle terreri. Non inquiras longius latitantes, nos omnes Christianos esse cognosce; habebis potestati tuae subdita omnium corpora, auctorem vero suum respicientes Christum animas non tenebis." Hęc vir sanctus dixerat, legioni probatur assensu et Cęsari per satellites nuntiatur.

(6) Pręsenti precepit iussione, ut iterum decimum renovate crudelitatis ordo consumeret. Post hanc vocem ad legionem velociter properatur, crudelia precepta peraguntur, reliqui vero ut Octodorum redeant iubetur. Tunc Exuperius, quem ante principem vel campidoctorem superius memoravi, correctis legionis suę signis hac circumstantes oratione confirmat: "Tenere me, commilitones optimi, secularium quidem bellorum signa perspicitis, sed non ad hęc arma provoco, non ad hęc bella animos vestros virtutemque cohortor; aliud nobis genus eligendum est preliorum, non per hos gladios potestis ad regna cęlestia properare. Robur nobis opus est animorum; invicta defensio fidem quam deo promisimus, in ultimis custodire. Iam de commilitonum nostrorum gloria, quam divino cernebat obtutu, -super est, ut ^victori deo gratias agamus - gloriosus vir Mauricius est locutus, ego vobis victoriam plenam, si Christo creditis, repromitto. Proiciant dexterę nostrę arma ista cum signis militaribus, prestabit hoc Christus, ut mox in ipso cęlesti, sicut promittitur, regno alia vobis Exuperium vestrum videatis signa monstrare. Vadat quin immo funestus satelles et hęc truculento regi nuntiet: "Milites [sumus], imperator, tui, sed tamen servi liberi confitemur dei. Tibi militiam debemus, illi innocentiam. A te stipendium laboris accepimus, ab illo vitę exordium sumpsimus. Sequi imperatorem in hoc nequaquam possumus, ut auctorem nostrum negemus deum, utique auctorem nostrum dominum, auctorem vero velis nolis tuum. Non nos adversum te, imperator, armavit ipsa, quę fortissima est in periculis, desperatio. Tenemus arma et non resistimus, quia mori magis quam occidere volumus, et innocentes interire quam noxii vivere preoptamus. Siquid in nos ultra statueris, igni tormento ferro subici parati sumus. Christiani sumus, persequi Christianos non possumus." Inex^superabiles legionis istius animos agnosce; tela proicimus; exarmatas quidem dextras satelles tuus, [sed] armatum fide catholica pectus invenit. Occide, prosterne, secandas gladiis percussoribus cervices prebemus intrepidi; hęc nobis iucundiora sunt, dummodo quia te cum sacrilegiis tuis contempnimus, ad regna iam nunc celestia properamus." Flagrabat enim iam tunc in beatissimis viris martirii gloriosus ardor. Hęc mandata legionis remeans ad Maximianum Cęsarem satelles nuntiat.

(7) At ille, quasi nihil iterati fuisset scelus perpetratum, ire propere exercitum iubet et circumfundi imperat legionem nullumque de tanto sanctorum exercitu precepit relinqui. Ventum itaque est, circumsistit beatam legionem turba carnificum, omnes [aetas] sine discretione perimebantur lanianturque beata corpora et devotas deo animas fideli mortis professione commendant. Operta est terra illic procumbentibus in morte corporibus iustorum, fluxeruntque preciosi sanguinis rivi. Quę umquam rabies absque bello tantam humanorum corporum stragem dedit, [quę feritas ex sententia sua tot simul perire vel reos ferire iussit! Ne iusti punirentur multitudo non obtinuit, cum inultum esse soleat quod multitudo delinquid. Hac igitur crudelitate immanissimi tiranni confectus est [ille] sanctorum populus,] quę contempsit rem praesentium ob spem futurorum. Sic interfecta est illa plane angelica legio, quę ut credimus cum illis angelorum legionibus iam conlaudant deum in cęlis. Peracta tandem cede in omnes sanctorum percussores preda dividitur. Namque Maximianus facultatem dederat, ut, quisque legionis illius militem iugulasset, interempti spoliis uteretur. Divisa igitur omnium preda ad vescendum epulandumque victrix turba consedit.

(8) Interea veteranus quidam ultime ętatis senex fatigatus, nomine Victor, qui nec legionis eiusdem fuit neque miles, ad contaminatum cędibus locum itineris necessitate deductus est. Qui dum ad epulas pro etatis veneratione ab omnibus rogaretur, requirere cepit, quęnam causa leticię esset, quod inter tot corpora interemptorum gaudentes exultantesque possent milites epulari. Dictum a quodam est, quod legio Christiane legis studio cerimonias Romanas cultumque deorum pariter cum imperatoriis iussionibus contempnere voluisset dataque neci esset, ut discipline militaris traditus ordo severius teneretur. Tunc Victor alte vocis gemitum trahens graviterque suspirans detestatus convivas detestatusque convivium exclamat: "Heu me, qui per tot annorum milia ad hanc [infelicem aetatem veni et in hac] legionem militare non merui, ut bene inter tales gloriose mortis honore donatus finem vitę invenire potuissem! Saltim si commilito indignus eram vel me ante acte ore viandi necessitas detulisset, ut senilis pectoris cruor tantorum virorum victimis misceretur obtuleram corpus hoc neci, dummodo tantę laudis consortio non carerem." Talia dicente profanorum statim turba vallavit, quem utrum Christianus esset respondere minaciter iubet.

(9) At ille, paululum oculos ad cęlum erigens, tali percunctantibus sermone respondit: "Longus me vivendi usus ad hanc, quam videtis, perduxit ętatem. Quęcumque in hoc mundo aguntur aut studium repperit aut rerum volubilitas angit aut varius semper casus infestat; quodcumque volumus, optamus, scimus et cupimus, totus mundus caligine submersus tenebris circumfluentibus latet, nisi vobis aut viam Christus ostenderit aut lumen Christus effulserit. Quod ego fideli mente perpendens utinam ultimo contester affatu! Quod si me ad tempus paulo ante trucidatę legionis itineris necessitas detulisset, conviviis vel epulis vestris horum funerum consorcium pretulissem. Set etiam nunc prestabit hoc Christus, ut Christianum me vel post professionem meam transire ulterius per beata funera non sinatis." Haec eo loquente subita percussoris obtruncat insania. Ita vir sanctus celeri confessione et consortium promeruit cęterisque martiribus in eo loco sicut morte ita est honore coniunctus.

(13) Hęc nobis tantum de numerosa ista multitu^dine martirum conperta sunt nomina beatissimorum, id est Mauricii, Exuperii, Candidi, Innocentii, atque Victoris; cętera vero nomina nobis quidem incognita, sed in libro vitę sunt scripta.

(14) Nam et ex eadem legione fuisse dicuntur etiam illi martires Ursus et Victor, quos Salodoro passos fama confirmat. Salodorum vero castrum est super Ara flumine non longe a Rheno positum.

(15) Neque illud silendum est, quem deinde Maximianus progressus exitum consecutus sit. Cumque dispositis insidiis genero suo Constantino, tunc regnum tenente morte molitur, deprehensus dolo illius apud Massiliam captus nec post multo strangulatus est teterrimoque supplicio affectus impiam vitam digna morte finivit.

(16) At vero beatissimorum Agaunensium martirum corpora post multos passionis [annos] sancto Theodoro, illius loci epo revelata traduntur. In quorum honore cum extrueretur basilica, quę vastę tunc adiuncta rupi uno tantum latere acclinis iacebat, sed nunc iubente preclaro meritis Ambrosio, loci illius abbate, denuo ędificata reclinis esse dinoscitur.

(20) Neque enim hoc omittendum est, quod per longum temporis tractum beati Innocentii martiris membra Rodanus revelavit. Iugi enim illud vię vicinum in se cespitem vergens religiosa quadam soli pernicie ad sepulturam martyris famulatrix unda pervenit. Prolatas namque reliquias leniter lambens non ideo as sinu terrę protulit ut in gurgitis sui procella demergeret, sed ob gloriosam devotionem intra ambitum basilicę cęteris martiribus sepultura preciperet sociari. Cuius translationem a sancto recordationis Domitiano Genevensis et Grato Agustanę urbis vel Protasio tunc temporis illius loci epis celebratam recolentes cotidiana devotione et laudibus frequentamus.

Quid miraculi tunc apparuerit, nequaquam tacendum putavi:

(17) Accidit ut inter reliquos artifices, qui invitati convenisse ad hoc opus videbantur, quidam esset aurifex, quem adhuc gentilem esse constaret. Hic cum dominico die, quo ceteri ad expectanda diei eius festa abscesserant, in eadem domo, in qua artem agebat, solus substitisset, in illo secreto subito mane ab adstantibus sanctis hic idem aurifex rapitur atque ad pęnam vel ad supplicia distenditur, et visibiliter turbam martirum cernens verberatus etiam increpatur, quod vel die dominico ecclesię solus deesset, vel illud opus sanctum suscipere gentilis auderet. Quod ideo misericorditer a sanctis hic factum constitit, ut aurifex ille consternatus et territus et salutare sibi ^nomen posceret, statimque Christianus effectus est.

(18) Neque illud in sanctorum miraculis pretermittam, quod per eadem loca omnibus notum est: Materfamilias Quinti, egregii atque honorati viri, cum ita paralisi fuisset obstricta, ut etiam ei pedum usus negaretur, a viro suo ut illuc per multum itineris spacium deferretur poposcit. Quo cum pervenisset sanctorum martirum basilicę famulantium manibus inlata pedibus ad diversorium rediit hac sanitate de mortuis restituta membris miraculum suum ipsa circumtulit.

(19) Hęc duo tantum miracula passioni sanctorum inserenda credidi. Ceterum satis multa sunt, que vel in purgatione demonum vel instauratione claudorum vel sanitate febrium ceterisque infirmitatibus cotidie illic per servos suos virtus domini operatur, quę multa narrarentur, si per singula scriberentur. Tamen fidelium cordibus absque lectione cognita esse noscuntur, quae, quanta et qualia miracula illic per sanctos suos ad honorem et gloriam nominis sui dominus operari non desinit. Pro eo ipso die noctuque psalmorum hymnorumque cantatio non desistit, quę iubente sancto et preclaro Christi martire, beato Sigismundo rege, et instituta et usque hodie deo protegente est conservata. Et propterea illic degentes mente et ore deo debitas incessanter laudes reboant, [illi] cui est honor et gloria imperium et potestas per omnia secula seculorum. Amen.

Celebratur hęc festivitas Kl Octobr.