Incipit passio sancti Mauricii et sociorum eius.

(1) Passiones sanctorum martyrum, qui hunc locum glorioso sanguine illustrant, pro honore gestorum stilo explicamus, ea utique fide, qua ad nos martirii ordo pervenit. Nam per succedentium relationem rei geste memoriam nondum intercepit oblivio. Et si pro martiribus singulis loca singula, que eos possident, [vel singulę urbes] insignius habentur, nec inmerito, quia pro deo summo preciosas sanctorum animas refundunt, quanta excolendus est reverentia sacer hic [Acaunensium] locus, in quo tot pro Christo martirum milia ferro cesa referuntur! Nunc iam ipsam beatissime passionis causam loquamur.

(2) Sub Maximiano, qui Romane rei publice cum Diocletiano collega imperium tenuit, per diversas fere provintias laniati aut interfecti sunt martirum populi. Idem nanque Maximianus, sicut avaricia libidine crudelitate ceterisque viciis obsessus furebat, ita etiam execrandis gentilium ritibus [deditus] et erga deum celi profanus, impietatem suam ad extinguendum Christianitatis nomen armaverat. Si quis tunc dei viri cultum profiteri audebat, sparsis usquequaque militum turmis vel ad supplicia vel ad necem rapiebatur, vel ad vagationem barbaris [gentilibus] data prorsus in religione arma commoverat.

(3) Erat eodem tempore in exercitu legio militum, qui Thebei appellabantur. Legio autem vocabatur, que tunc sex milia ac sexcentos sexaginta sex viros in armis habebat. Hii autem in auxilium Maximiano ab orientis partibus accersiti venerant, viri in rebus bellicis strenui, virtute nobiles, sed fide nobiliores. Erga imperatorem fortitudine, erga Christum devotione certabant. Evangelici precepti etiam sub armis non inmemores reddebant que dei erant deo, et que Cesaris Cesari restituebant.

(4) Itaque cum et hii sicut ceteri milites ad dilaniandam Christianorum multitudinem destinarentur, soli crudelitatis ministerium detrectare ausi sunt, atque huiusmodi preceptis se obtemperaturos negabant. Maximianus non longe aberat, nam se circa Octodorum itinere fessus tenebat. Ubi cum ei per nuntium delatum esset legionem hanc adversus mandata regia rebellem in hiis angustiis substitisse, furore instinctus indignationis exarsit.

(5) Sed michi priusquam reliqua conmemorem, situs loci istius relatione inserendus videtur. Locus hic sexaginta miliariis a Genuense urbe abest, quatuordecim vero miliariis a capite Limannici lacus, ubi influit Rodanus. Hic iam inter Alpina iuga in valle situs est, ad quem pergentibus difficile, [transitu] asperum atque artum iter panditur. Infestus namque Rodanus saxosi montis radicibus vix pervium navigantibus iter agere relinquit. Evictis transmissisque angustiarum sinibus subito non exiguus inter montium rupes campus aperitur. In hoc legio sancta consederat.

(6) Igitur, sicut supra diximus, cognito Maximianus Thebeorum responso precipit ira fervidus ob neglecta imperia decimum quemque ex eadem legione gladio feriri iubet, quo facilius ceteri rebus certis territique metucederent; redintegratisque mandatis edicit ut reliqui in persecutionem Christianorum cogantur. Ubi vero ad Thebeos denuntiatio iterata pervenit cognitumque ab eis est iniungi sibi rursus persecutionem profanam, vociferatio passim ac tumultus in castris exoritur affirmantium numquam se ulli in hec tam sacrilega ministeria cessuros, idolorum [se] profana semper detestantes, [Christianis se imbutos] sacre ac divine religionis cultui instantes, [unum se] eternitatis deum colere, extrema experiri satius esse quam adversum Christianam fidem venire.

(7) Hiis deinde compertis Maximianus omni belua crudelior rursus ad ingenii [sui] sevitiam redit atque imperat ut iterum decimus eorum cederetur, ceteri nichilominus ad hec que spreverant conpellerentur. Quibus iussis denuo in castra perlatis segregatus est atque percussus qui decimus sorte advenerat; reliqua vero se militum multitudo mutuo sermone instigabat, ut in tam preclaro opere persisteret.

(8) Incitamentum tamen maximum fidei in illo tempore penes sanctum Mauricium fuit primicerium tunc, sicut traditur, legionis unius, qui cum Exuperio quem exercitus appellat campiductorem, et Candido senatore militum accedebat exhortando singulos et admonendo, fidelium commilitonum sed etiam martirum exempla ingerens pro sacramento Christi, pro divinis legibus, si ita necessitas ferret, omnibus [et] commori suadebat, sequendosque ammonebat socios illius et contubernales suos, qui iam in celo precesserant. Flagrabat enim iam tunc in beatissimis viris martirii gloriosus ardor.

(9) Hiis itaque primoribus suis atque auctoribus animati Maximiano [insania] adhuc estuanti mandata mittunt sicut pia ita fortia, que feruntur fuisse in hoc modo: "Milites sumus, imperator, tui, sed tam servi quam liberi confitemur deum. Tibi miliciam debemus, illi innocentiam. A te stipendium laboris accipimus, ab illo [vitę] exordia sumpsimus. Sequi imperatorem in hoc nequaquam possumus, ut auctorem negemus deum, utique auctorem [nostrum, deum auctorem] velis nolis, tuum. Si non ad tam funesta compellimur, ut hunc offendamus, tibi, ut fecimus actenus, adhuc parebimus; sin aliter, illi parebimus pocius quam tibi. Offerimus nostras in quemlibet hostem manus, quas sanguine innocentium cruentare nefas ducimus. Dextere iste pugnare adversus impios atque inimicos sciunt, laniare pios et cives nesciunt. Meminimus nos pro civibus pocius quam adversus cives arma sumpsisse. Pugnavimus semper pro iusticia, pro pietate, pro innocentum salute. Hec fuerunt nobis actenus precia periculorum. Pugnavimus pro fide, quam quo pacto conservamus tibi, si hanc deo nostro non exhibemus? Iuravimus tibi in sacramenta divina, iuravimus inde [in] sacramenta regia; nichil de secundis credas nobis necesse est, si prima recipimus. Christianos ad penam per nos requiri iubes; iam tibi ex hoc requirendi alii [non] sunt: habes nos hic confitentes deum patrem, auctorem omnium, et filium eius Jesum Christum credimus. Vidimus laborum et periculorum nostrorum socios, nobis quoque eorum sanguine adsparsis, trucidari ferro, et tamen sanctissimorum commilitonum martirum et fratrum funera non flevimus non doluimus, sed pocius laudavimus et gaudio prosecuti sumus, quia digni habiti essent pati pro domino deo eorum. [Et] Nunc [non] nos vel hec ultime vite necessitas in rebellionem non cogit, non nos adversum te, imperator, armavit ipsa saltim, que fortissima est in periculis, desperatio. Tenemus ecce arma et non resistimus, quia mori quam occidere satis maluimus, et innocentes interire quam [noxii] vivere preoptamus. Si quid in nos ultra statueris, si quid [adhuc] iusseris, si quid admoveris, ignes, tormenta, ferrum subire parati sumus. Christianos nos fatemur, persequi Christianos non possumus."

(10) Cum hec talia Maximianus audisset obstinatosque in fide Christi cerneret animos virorum, desperans gloriosam eorum constantiam posse revocare una sententia interfici omnes decrevit, et rem confici circumfusis militum agminibus iubet. Qui cum missi ad beatissimam legionem venissent, stringunt in sanctos impium ferrum, mori non recusantes vite amore cedebantur; itaque passim gladiis, non reclamantes saltim aut repugnantes, sed et depositis armis cervices persecutoribus prebentes et iugulum persecutoribus vel intectum corpus offerentes. Non vel ipsa suorum multitudine, non armorum motione elati sunt, ut ferro conarentur asserere iusticie causam, sed hoc solum reminiscentes se illum confiteri, qui nec reclamando ad occisionem ductus est et tamquam agnus non aperuit os suum, ipsi quoque [tamquam] grex dominicarum ovium laniari se tamquam ab irruentibus lupis passi sunt.

(11) Operta est terra istihc procumbentibus in mortem corporibus piorum, fluxeruntque preciosi sanguinis rivi. Que umquam rabies absque bello tantam humanorum corporum stragem dedit, que tam effera rabies, quae sententia sua tot simul perire vel reos iussit! Ne iniusti punirentur multitudo non obtinuit, cum inultum esse soleat quod multitudo deliquit. Hac igitur crudelitate immanissimi tyranni confectus est illorum sanctorum populus, qui contempsit rem presentium ob spem futurorum. Sic interfecta est illa plane angelica legio, que ut credimus cum illis angelorum legionibus iam collaudant semper in celis dominum deum Sabaoth.

(12) Victor autem martir nec legionis eiusdem fuit neque miles, sed emerite iam militie veteranus. Hic cum iter agens subito incidisset in hos, qui passim epulabantur leti martirum spoliis, atque ab hiis ad convescendum invitatus prolatamque ab exultantibus per ordinem causam cognovisset, detestatus convivas detestatusque convivium refugebat. Requirentibusque, ne et ipse forsitan Christianus esset, Christianum se et semper futurum esse respondit ac statim ab irruentibus interfectus est ceterisque martiribus in hoc loco sicut morte ita etiam honore coniunctus est.

(13) Hec nobis tantum de numero istorum martirum comperta sunt nomina, id est beatissimorum Mauricii, Exuperii, Candidi atque Victoris; cetera vero nobis quidem incognita sed in libro vitae scripta sunt.

(14) Ex [hac] eadem legione fuisse dicuntur etiam illi martires Ursus et Victor, quos Solodorum passos fama confirmat. Solodorum vero castrum est super Aram fluvium neque longe a Reno positum.

(15) Opere precium est etiam illud indicare, quis inde Maximianum trucem tyrannum exitus consecutus sit. Cum dispositis insidiis genero suo Constantino tunc regnum tenente mortem moliretur, apprehenso dolo illius apud Massiliam captus nec multo post strangulatus teterrimoque hoc supplicio affectus impiam vitam digna morte finivit.

(16) At vero beatissimorum [Acaunensium] martirum corpora post multos passionis annos sancto Theodoro huius loci episcopo revelata traduntur. In quorum honore cum exstrueretur basilica, quae vaste tunc adiuncta rupi uno tantum latere adclinis iacebat, sed nunc iubente preclaro meritis Ambrosio, huius loci abbate, denuo edificata biclinis esse dinoscitur,

(20) Neque enim hoc omittendum est, quod per longum temporis tractum beati Innocentii martiris membra Rodanus revelavit. Iugi enim diluvii vicinum in se cespitem vergens religiosa quodammodo soli pernicie ad sepulturam martiris famulatrix unda pervenit. Prolata namque reliquias leniter lambens non ideo [longe] a sinu terre protulit ut in gurgitis sui procella dimergeret, sed ob gloriosam devotionem intra ambitum basilice ceterisque martiribus sepultura preceperit sociari. Cuius translatione a sancte recordationis Domiciano Genuense et Grato Augustane urbis vel Prothasio tunc temporis huius loci epo celebrata ipsam recolentes cottidiana devotione et laudibus frequentamus.

Quid miraculi tunc apparuerit nequaquam tacendum putavi.

(17) Accidit ut inter reliquos artifices, qui invitati venisse ad hoc opus videbantur, quidam adesset faber, quem adhuc gentilem esse constaret. Hic cum dominico die, quo ceteri ad expectandam diem eius festa abscesserant, in fabrica solus substitisset, in illo [secreto] se subito [clara luce] manifestantibus sanctis hic idem faber rapitur atque ad penam vel ad supplicia distenditur, et visibiliter turbam martirum cernens, verberatus etiam increpatur, quod vel die dominico ecclesie solus deesset, vel illud fabrice opus sanctum suscipere gentilis auderet. Quod ideo misericorditer a sanctis factum constitit, ut faber ille consternatus et territus salutare sibi nomen posceret statimque Christianus effectus est.

(18) Neque illud [in] sanctorum miraculis pretermittam, quod perinde clarum atque hominibus notum est: Materfamilias Quinti, egregii atque honorati viri, cum paralisi fuisset obstricta, ut ei etiam [pedum] usus negaretur, a viro suo ut illic per multum itineris spacium deferretur poposcit. Quo cum pervenisset, sanctorum martirum basilice alienis manibus illata pedibus ad diversorium rediit ac sanitati de premortuis restituta membris miraculum suum circumtulit.

(19) Hec duo tantum miracula passioni sanctorum inserenda credidi. Ceterum satis multa sunt, que vel in purgatione demonum vel in restauratione claudorum aut sanitate febrium ceterisque infirmitatibus cottidie istic per servos suos deus operatur, ad laudem nominis sui qui cum patre et spiritu sancto vivit et regnat per omnia seculorum secula. Amen.

Explicit passio sancti Mauricii et sociorum eius, incipit passio sanctorum Proti et Iacinti martirum.