(Prologus Eucherii) Passionem sanctorum martyrum, qui Agaunum glorioso sanguine illustrant, pro honore gestorum stilo explicamus, ea utique fide, qua ad nos martyrii ordo pervenit. Nam per succedentium relationem rei geste memoriam nondum intercepit oblivio. Et si pro martyribus singulis loca singula,que ipsi possident, vel singule urbes insignes habentur, nec immerito, quia pro deo summo pretiosas sancti animas refundunt, quanta excolendus est reverentia sacer ille locus, in quo tot pro Christo martyrum milia ferro cesa referuntur! Nunc [iam] ipsam beatissime passionis causam loquamur.

(1) Yocletianus, quondam Romane rei publice princeps, cum ad imperium [tocius orbis] fuisset electus aliquasque provincias perturbari quorundam presumptione perspiceret, ad consortium imperii vel laboris olim sibi commilitonem Herculium Maximianum Cesarem fecit eumque contra Amandum et Helianum, qui in Bagaudarum loco presumptione servili arma commoverant, in Gallias direxit. Cui ad supplementum exercitus legionem Thebeam ex orientalibus militibus ire precepit. Que legio sex milia sexcentos sexaginta sex viros validos animis et instructos armis antiquorum Romanorum habebat exemplo. Hii igitur milites Christiane religionis ritum orientali traditione susceperant ab Iherosolimitane urbis epo fideique sacre virtutem armis omnibus preponebant. Ad urbem quippe Romanam itinere attingentes eandem a Christianis fidem, quam acceperant, apud beatum Marcellinum, predicte Romane urbis pontificem, confirmabant, ut ante gladiis interirent quam sacram fidem Christi, quam acceperant, violarent. Recepti igitur a Diocletiano Augusto iubentur, ut post Maximianum collegam itinere, quo ceperant, in Gallias properarent.

(2) Maximianus Cesar, usu quidem militie bellis aptus sed idolorum precipuus cultor, ferus animo, avaritia anxius, opere crudelis, libidini deditus ceterisque viciis obsessus potestatem imperialem nimia crudelitate polluerat. In Gallias properans ad Alpium Apenninarum aditum venit. Transmeantibus iter Alpium post arduam et horridam viam subito equalis loci campestris occurrit grata planicies. Quo in loco oppidum factum est, quod Octodorum nomen accepit, circa quod irrigua fluminibus prata et agrorum fertilis cultura protenditur. Deinde Rodani fluminis validus cursus nando meat. [qui mole suo leniter fluens regionis ipsius gratiam propria amenitate commendat.] Transcensis igitur Alpibus Maximianus Cesar Octodorum venit, ibique sacrificaturus idolis suis convenire exercitum iussit atroci proposita iussione, ut per aras demonibus consecratas iurarent coequalibus [sibi] animis contra Bagaudarum turbas esse pugnandum, christianos vero velut inimicos deorum suorum ab omnibus persequendos. Quod cum primum pervenit ad noticiam Thebee legionis preteriens Octodorense oppidum ad locum, cui Agauno (-um m.sec.) nomen est, celeriter pproperavit, ut octo milium spatio ab Octodoro separata necessitatem committendi sacrilegii preteriret. Quo in loco ita vastis rupibus unda Rodani fluminis artatur, ut commeandi facultate subtracta constratis pontibus viam fieri itineris necessitas imperaret. Undique tamen inminentibus saxis parvus quidem sed amenus et irriguus campus includitur, ubi fessi milites Thebee legionis post laborem tanti itineris resederant. O quanta reverentia excolendus est sacer ille locus, in quo tot pro Christo martyrum milia ferro Cesaris puniuntur.

(3) Maximianus Cesar, dum ad sacramenta superius memorata cunctos in exercitu suo cogeret, agnovit pretergressam, ut diximus, legionem. Subito iracundie furore completus satellites mittit, ut legionem ad sacramentorum suorum sacrilegia revocarent. Si qui vero veri dei cultum profiteri audebant, sparsis usquequaque militum turmis vel ad supplicia vel ad necem rapiebantur, ac velut vacatione barbaris data prorsus in religionem arma commoverat. Erat in eadem legione primicerius Mauricius et signifer Exsuperius et Candidus senator, qui ita commilitonibus suis preerant, ut amore potius divinitatis quam terrore militari obedientiam preciperent. Viri in rebus bellicis strenui et virtute nobiles, sed fide in deo nobiliores. Erga imperatorem fortitudine, erga Christum devotione certabant. Evangelici (-ii m.pr.) precepti sub armis custodes reddebant que dei erant deo, et que Cesaris Cesari restituebant. Requirunt itaque quid Maximianus Cesar ira dictante mandaverit. Dictum est eis, quod Cesar iuberet, milites omnes inmolare hostias, libare sacrificia et sacramenta fanatici ordinis attrectare, iubere [Cesarem, ut legio festinanter revertens ad] commilitonum preparare exemplo. Tunc hii qui preerant legioni miti affatu dederunt responsum, ob hoc se transgressos Octodorum, quia iam fama ad eos sacrificiorum ordinem detulisset, nefas sibi visum esse, ut demonum aris Christiani contaminari viderentur. Deum vivum se colere asserunt et traditam orientali more religionem usque ad finem vite perhenniter custodire, ad bellorum usum paratam esse legionis virtutem, ad committenda vero sacrilegia, sicut Cesar praecepit, Octodorum non redire.

(4) Reversi itaque satellites nuntiant obstinatos esse animos legionis nec velle preceptis imperatoriis obedire. Tunc Maximianus Cesar iracundie nimietate succensus ad hanc vocem subito furoris prosilivit dicens: "Ergo milites mei imperatoria praecepta et sacrorum meorum ordinem spernunt! Statuenda esset vindicta publica etiam si tantum maiestatem regiam contempnere voluissent; iungitur despectui meo celestis iniuria et mecum pariter contempnitur religio Romana. Sentiat contumax miles non solum mihi sed et diis meis me posse dare vindictam; iamque fidissimorum meorum turba festinet, decimum quemque morti funesta sors prebeat, discant equalem necem in his quos ordo premiserit moriendi, qualiter Maximianus vel sibi vel diis suis hac severitate dederit ultionem!"

(5) Post hanc vocem apparitoris iussio infausta discurrit, ad legionem velociter properatur, crudelia precepta reserantur. Traduntur neci quos ordo repperit numerandi, leti percussoribus cervices prebent solaque inter eos de gloriose mortis acceleratione contentio erat. Perfecto itaque scelere ut Octodorum legio redeat iubetur. Tunc Mauricius primicerius paululum a satellitibus regis segregatus convocat legionem et hac oratione sanctiores alloquitur: "Gratulor virtuti vestre, commilitones optimi, quod amore religionis nullam vobis Cesaris preceptum attulit formidinem, sed gaudentibus quodam modo animis tradi ad necem gloriosam commilitones vestros vidistis, quibus timui ne quisquam, quod armatis facile est sub spetie defensionis, beatissimis funeribus manus obviam afferre temptaret! Iam mihi ad unius interdictum Christi nostri paratur exemplum, qui exemptum vagina apostoli gladium proprie vocis iussione recondidit, docens maiorem armis omnibus Christiane confidentie esse virtutem. Hic deus Christus plane mentes vestras manusque prohibuit, ne quisquam divino operi inmortalibus [dextris] obstitissent. Quin immo cepti operis fidem perhenni religione complerent! Hactenus exempla sacra inserta [codicibus] legebamus; iam nunc per nosmet ipsos quos sequi deberemus inspeximus. Ecce vallatus sum commilitonum meorum corporibus, quos de latere meo funestus satelles abstraxit, aspersus sum sanctorum cruore et [sacri] sanguinis reliquias in vestibus meis porto et dubito eorum sequi necem, quorum gratulans ammiror exemplum? Non magnopere curandum est, quid imperator iubeat, qui sorte [mihi] mortalitatis equalis est. Si habere aliquid virium imperatoria precepta potuissent, circa beatissimorum trium puerorum corpora regis Persarum valuissent incendium nec contempnere ora leonum lacu clausus potuisset propheta. Sacramenta olim dedisse nos memini quod contemptu lucis istius et desperatione vite defensare rem publicam deberemus; iam tunc mei corporis promisi vilitatem et spospondi imperatoribus hanc fidem nec tamen mihi ullus tunc regna celestia promittebat. Quid Christo spondente faciendum est, si hoc potuimus milicie devotione promittere? Quin immo, fortissimi commilitones, olim devotas animas subdamus pretiosissime passioni, sit nobis virilis animus, fides inviolata permaneat! Iam cerno ante tribunal Christi stantes eos, quos neci paulo ante satelles regius deputavit; illa vero gloria est, que eternitatem beatam vite huius brevitate mercatur. Equali ergo omnes animo, [una voce] responsum satellitibus demus, id nuntia: "Milites quidem, Cesar, tui sumus, et ad defensionem rei publice [Romana] arma suscepimus, nec umquam aut desertores bellorum aut proditores milicie fuimus aut ignavię vel formidinis meruimus subire flagitium. Tuis etiam preceptis obtemperaremus nisi instituti legibus christianis demonum cultus et aras semper sanguine pollutas vitaremus. Comperimus precepisse te, aut sacrilegiis pollui Christianos aut dedenis interfectis nos velle terreri. Non inquiras longius latitantes, nos omnes Christianos esse cognosce; habebis potestati tue subdita omnium corpora, auctorem vero suum respicientes Christum animas non tenebis." Hec vir sanctus dixerat, legionis probatur assensio et Cesari per satellites nuntiatur.

(6) Presenti precepit iussione, ut iterum decimum renovate crudelitatis ordo consumeret. Post hanc vocem ad legionem velociter properatur, crudelia precepta peraguntur, reliqui vero ut Octodorum redeant iubetur. Tunc Exuperius, quem [principem vel] campiductorem superius memoravi, correptis legionis sue signis hac circumstantes oratione confirmat: "Tenere me, commilitones optimi, secularium quidem bellorum signa perspicitis, sed non ad hec arma provoco, non ad hec bella animos vestros virtutemque cohortor; aliud nobis genus eligendum est preliorum, non per hos gladios potestis ad regna celestia properare . Robur nobis opus est animorum; invicta defensio [est] fidem, quam deo promisimus, in ultimis custodire. Iam de commilitonum nostrorum gloria, quam divino cernimus obtutu, - super est ut victori deo gratias agamus - gloriosus vir Mauritius est locutus, ego vobis victoriam plenam, si Christo creditis, repromitto. Proiciant dextre vestre arma ista cum signis militaribus, prestabit hoc Christus, ut mox in ipso celesti, sicut promittitur, regno alia vobis Exuperium nostrum videatis signa monstrare. "Milites sumus, imperator, tui, sed tamen servitutem liberi confitemur dei. Tibi militiam debemus, illi innocentiam. A te stipendium laboris accipimus, ab illo vite exordium sumpsimus. Sequi imperatorem in hoc nequaquam possumus, ut auctorem nostrum negemus deum, auctorem vero velis nolis tuum. Non nos adversum te, imperator, armavit ea, que fortissima est in periculis, desperatio. Tenemus ecce arma et non resistimus, quia mori magis quam occidere volumus, et innocenter mori quam noxie vivere preoptamus. Si quid in nos ultra statueris, igni, tormento, ferro subici parati sumus. Christiani sumus, persequi Christianos non possumus. Inexsuperabiles legionis istius animos agnosce; tela proicimus; exarmatas quidem dexteras satelles tuus, armatum fide catholica pectus inveniet. Occide, prosterne, secandas gladiis percussoribus cervices prebemus intrepidi; hęc nobis iocundiora sunt, dummodo quia te cum sacrilegis tuis contempnimus, ad regna iam nunc celestia properemus." Flagrabat enim iam tunc in beatissimis viris martyrii gloriosus ardor. Hęc mandata legionis remeans ad Maximianum [Cesarem] satelles nuntiat.

(7) At ille, cum talia audisset obstinatosque in fide Christi cerneret animos virorum, desperans gloriosam eorum constantiam posse revocari, quasi nichil fuisset iteratum scelus [perpetratum], properare exercitum iubet et circumfundi imperat legionem nullumque de tanto sanctorum exercitu precepit relinqui. Qui cum missi ad sanctam legionem venissent, stringunt in sanctos impium ferrum, mori non recusantes vite amore. Cedebantur itaque passim gladiis, non reclamantes saltem aut repugnantes, sed depositis armis cervices percussoribus prebentes et iugulum percussoribus vel intectum corpus efferentes. Non vel ipsa suorum multitudine, vel armorum munitione elati sunt, ut ferro conarentur asserere iusticie causam, sed hoc solum reminiscentes se illum confiteri, qui non reclamando ad occisionem ductus est et tanquam agnus non aperuit os suum, ipsi quoque tam^quam grex dominicus [ovium] laniari se permiserunt et tamquam ab irruentibus lupis passi sunt. [...] laniabanturque beata corpora et devotas deo animas fidelis mortis professione commendabant. Operta est terra illic procumbentibus in morte corporibus iustorum, fluxeruntque pretiosi sanguinis rivi. Que umquam rabies absque bello tantam humanorum corporum stragem dedit, que feritas ex sententia sua tot simul perire vel reos iussit. Ne iusti punirentur multitudo non obtinuit, cum inultum esse soleat quod multitudo delinquit. Hac igitur crudelitate immanissimi tyranni confectus est [ille] sanctorum populus, qui contempsit rem presentium ob spem futurorum. Sic interfecta est illa plane angelica legio, que ut credimus cum illis angelorum legionibus iam collaudat deum in celis. Peracta tandem cede in omnes sanctorum percussores preda dividitur. Namque Maximianus facultatem dederat, ut quisque legionis illius militem iugulasset, interempti spoliis uteretur. Post divisa omnium spolia ad vescendum epulandumque victrix turba consedit.

(8) Interea veteranus quidam ultime etatis senex fatigatus, nomine Victor, qui nec legionis eiusdem fuit [neque] miles ad contaminatum cedibus locum itineris necessitate deductus est. Qui dum ad epulas pro etatis veneratione ab omnibus rogaretur, inquirere cepit, quenam causa esset leticie, quod inter [tot] corpora interemptorum gaudentes exultantesque possent milites epulari. Dictum a quodam est, quod legio Christiane legis studio cerimonias Romanas cultumque deorum pariter cum imperatoriis iussionibus voluisset contempnere dataque neci esset, ut discipline militaris traditus ordo severius teneretur. Tunc Victor alte vocis gemitum trahens graviterque suspirans detestatus convivas detestatusque convivium [simul] exclamat: "Heu me, qui per tot annorum miliciam ad hanc [infelicem ętatem perveni et in hac] legionem militare non merui et bene inter tales gloriose mortis honore donatus finem vite invenire potuissem! Saltem si commilitonum indignus eram vel me ante acte hore viandi necessitas detulisset, ut senilis pectoris cruor tantorum virorum victimis misceretur, obtuleram corpus hoc neci, dummodo tante laudis consortio non carerem." Talia dicentem profanorum turba [statim] vallavit, que utrum Christianus esset respondere minaciter iubet.

(9) At ille, ad celum oculos paululum elevans, tali percunctantibus (-conct- m.s.) sermone respondit: "Longus me vivendi usus ad hanc, quam videtis, perduxit etatem. Quecumque in hoc mundo aguntur aut studium repperit aut rerum volubilitas angit aut varius casus semper infestat; quodcumque volumus, optamus, scimus et cupimus, totus mundus caligine submersus tenebris circumfluentibus latet, nisi nobis aut viam Christus ostenderit aut lumen Christus effulserit. [Quod ego fideli mente perpendens, utinam ultimo contester affectu!] Quod si me ad tempus paulo ante trucidate legionis itineris detulisset necessitas, conviviis vel epulis vestris horum funerum consortium pretulissem. Sed etiam nunc prestabit Christus, ut Christianum me vel post professionem meam transire ulterius per beata funera non sinatis." Hec eo dicente subito percussoris obtruncat insania. Ita vir sanctus celeri professione et consortium [sanctorum] meruit ceterisque martyribus in eo loco sicut morte ita est honore coniunctus.

(13) Hec nobis tantum de numerosa ista multitudine martyrum comperta sunt nomina, beatissimorum Mauricii, Exuperii, Candidi, Victoris, Innocentii et Vitalis; cetera vero nomina nobis quidem incognita sed in libro vite sunt scripta.

(14) Nam ex eadem legione fuisse dicuntur etiam illi martyres Ursus et Victor, quos Solodoro passos fama confirmat. Solodorum vero castrum est super Ararim fluvium, non longe a Rheno [flumine positum].

(15) Neque illud silendum, qu^em (qui a.c.?) inde Maximianus progressus exitum consecutus sit. Cum dispositis insidiis genero suo Constantino, tunc regnum tenenti, mortem moliretur, deprehenso dolo [ipsius] apud Massiliam captus nec multo post strangulatus teterrimoque [hoc] supplicio affectus impiam vitam digna morte finivit.

(16) At vero beatissimorum Agaunensium corpora post multos passionis annos sancto Teodoro, illius loci epo, revelata traduntur. In quorum honore cum exstrueretur basilica, vaste [tunc] rupi adiuncta uno tantum latere acclinis iacebat, sed et nunc iubente preclaro meritis Ambrosio, loci illius abbate, denuo edificata reclinis esse dinoscitur.

(20) Neque hoc omittendum est, quod per longum temporis tractum beati Innocentii martyris menbra Rodanus revelavit. Iugi enim illuvie vicinum in se cespitem vergens religiosa quadam soli pernicie ad sepulturam martyris famulatrix unda pervenit. Prolatas itaque reliquias leniter lambens non ideo a sinu terre protulit ut in gurgitis sui procella demergeretur, sed ut ob gloriosam devotionem intra ambitum basilice ceteris martyribus sepultura preciperet sociari. Cuius translationem a sancte recordationis Domiciano Genuense et Grato Angustane urbis vel Prothasio, tunc temporis illius loci epis, celebrem recolentes cotidiana devotione et laudibus frequentamus.

Quid miraculi tunc apparuerit nequaquam tacendum putavi.

(17) Accidit ut inter reliquos artifices, qui invitati ad hoc opus convenisse videbantur, quidam esset artifex, quem adhuc gentilem esse constaret. Hic cum die dominico, quo ceteri ad expectanda diei [eius] festa accesserant, in eadem domo, in qua artem agebant, solus substitisset, in illo secreto subito mane hic idem artifex rapitur atque ad penam vel supplicia distenditur, et visibiliter turbam martyrum cernens, verberatus etiam increpatur, quod vel die dominico solus ecclesie deesset, vel opus illud sanctum gentilis presumpsisset suscipere. Quod ideo misericorditer a sanctis factum constat, ut artifex ille consternatus et territus salutare sibi nomen posceret. Statim siquidem Christianus effectus est.

(18) Neque illud in sanctorum miraculis pretermittam, quod per eadem loca omnibus notum est: Materfamilias Quinti, egregii atque honorati viri, cum ita paralisi fuisset obstricta, ut etiam ei pedum usus negaretur, a viro suo ut illuc per multum itineris spatium ferretur poposcit. Quo cum pervenisset, sanctorum martyrum basilice famulantium manibus illata pedibus ad diversorium rediit ac sanitati de emortuis membris restituta miraculum suum ipsa circumtulit.

(19) Hec duo tantum [miracula] passioni [sanctorum] inserenda credidi. Ceterum satis multa sunt, que vel in purgatione demonum vel instauratione claudorum aut sanitate febrium ceterisve infirmitatibus cotidie per servos suos dominus operatur, que multa narrarentur, si per singula scriberentur. Tamen fidelium cordibus absque lectione cognita esse noscuntur, [que] quanta et qualia miracula illic per sanctos suos ad honorem et gloriam nominis sui deus operari non desinit. Pro eo ipso die noctuque psalmorum ymnorumque decantatio non desistit, que iubente sancto et preclaro Christi martyre Sygismundo rege est instituta et usque hodie deo protegente conservata. Et ideo illic degentes mente et ore deo debitas incessanter resonant laudes, cui est honor et gloria in secula seculorum. Amen.