[Prologus Eucherii:] Christi sanctorum passionem martyrum, qui Agaunum glorioso sanguine illustrant, pro honore gestorum stilo explicamus, ea utique fide, qua ad nos martyrii ordo pervenit. Nam per succedentium relationem rei gestę memoriam nondum intercepit oblivio. Et si pro martiribus singulis loca singula, quę ipsi possident, vel singulę urbes insignes habentur, nec immerito, quia pro deo summo pretiosas sancti animas refundunt, quanta excolendus est reverentia sacer ille [Acaunensium] locus, in quo tot pro Christo martyrum milia ferro cęsa referuntur! Nunc iam ipsam beatissimę passionis causam loquamur.

(1) Diocletianus, quondam Romanę rei plublicę prinpces, cum ad imperium totius orbis fuisset electus aliquas^que provincias perturbari quorumdam presumptione perspiceret, ad consortium imperii vel laboris olim sibi commilitonem Herculium Maximianum Cęsarem fecit eumque contra Amandum et Elianum, qui in Bagaudarum loco presumptione servili arma commoverant, ad Gallias destinavit. Cui ad supplementum exercitus legionem Thebeam ex orientalibus militibus ire precepit. Quę legio sex milia sexcentos sexaginta sex viros validos animis et instructos armis antiquorum Romanorum habebat exemplo. Hii igitur milites Christianę religionis ritum orientali traditione susceperant ab Ierosolimitanę urbis epo nomine Zabda fideique sacrę virtutem armis omnibus preponebant. Ad urbem quippe Romanam itinere atingentes eandem Christianitatis fidem, quam acceperant, apud beatum Marcellinum, predictę Romanę urbis pontificem, confirmantes (m.pr.; confirma^runt m.s.), ut ante gladio interirent quam sacram fidem Christi, quam acceperant, violarent. Recepti igitur a Diocletiano Cesare iubentur, ut post Maximianum collegam itinere, quo cepaerant, Gallias properarent.

(2) Maximianus Cesar, usu quidem militię bellis aptus sed ydolorum precipuus cultor, ferus animo, avaritia anxius, opere crudelis, libidini deditus ceterisque vitiis obsessus potestatem imperialem nimia crudelitate polluerat. In Galliam properans ad Alpium Pinninarum aditum venit. Transmeantibus iter Alpium post arduam et horridam viam subito ęqualis loci campestri^s occurrit grata planities. Quo in loco opidum factum est, quod Octodorum nomen accepit, circa quod irrigua fluminibus prata et agrorum fertilis cultura protenditur, deinde Rodanis fluminis [validus]cursus valide fluens nando meat et totam regionem grata proprii alvei amenitate commendat. Transcensis igitur Alpibus Maximianus Cęsar Octodorum venit ibique sacrificaturus ydolis suis convenire exercitum iussit atroci proposita iussione ut per aras demonibus consecratas iurarent equalibus sibi animis contra Bagaudarum turbas esse pugnandum, christianos vero velut inimicos deorum suorum ab omnibus persequendos. Quod cum primum pervenit ad noticiam Thebeę legionis preteriens Octodorense opidum ad locum, cui Agauno nomen ^est, celeriter properavit, ut octo milium spatio ab Octodoro separata necessitatem committendi sacrilegii preterirent. Agaunum accole interpretatione Gallici sermonis saxum dicunt. Quo in loco ita vastis rupibus Rodani fluminis cursus artatur, ut commeandi facultate subtracta constratis pontibus viam fieri itineris necessitas imperaret. Undique tamen imminentibus saxis parvus quidem sed amenus et irriguus fontibus campus includitur, ubi fessi milites legionis Thebeę post laborem tanti itineris resederant.

(3) Maximianus Cęsar, dum ad sacramenta superius memorata cunctos in exercitu suo cogeret, agnovit pretergressam, ut diximus, legionem, [Thebeorum] subito iracundię furore completus satellites mittit, ut legionem ad sacramentorum suorum sacrilegia revocarent.

Si qui vero veri dei cultum profiteri audebant, sparsis usquequaque militum turmis vel ad supplicia vel ad necem rapiebantur, ac velut vacatione barbaris data prorsus in religionem arma commoverant. Erat in eadem legione primicerius Mauricius et signifer Exuperius et Candidus senator, qui ita commilitonibus suis preerant, ut amore potius equalitatis quam terrore militari obedienda preciperent, viri in rebus bellicis strenui et virtute nobiles, sed fide in deo nobiliores. Erga imperatorem fortitudine, erga Christum devotione certabant. Evangelici precepti sub armis custodes reddebant quę dei erant deo, et quę Cęsaris Cesari restituebant. Requirunt itaque quid Maximianus Cęsar ira dictante mandasset. Dictum est eis, quod Cesar iuberet, milites omnes immolare hostias, libare sacrificia et sacramenta fanatici ordinis attrectare, [iubere Cęsarem,] et ut legio festinanter rediret et suorum commilitonum se prepararet exemplo. Tunc hii qui preerant legioni miti affatu dederunt responsum, ob hoc transgressos se Octodorum, quia iam fama ad eos sacrificiorum ordinem detulisset, nec fas sibi visum esse, ut demonum aris christiani contaminari viderentur; [esse sibi in animo] deum vivum se colere et traditam orientali more religionem usque ad finem vitę perenniter custodire, ad bellorum usum paratam legionis esse virtutem, ad committenda vero sacrilegia, sicut Cęsar preceperat, Octodorum non redire.

(4) Reversi itaque satellites nuntiant obstinatos esse animos legionis nec velle preceptis imperatoris obedire. Tunc Maximianus Cęsar iracundię nimietate succensus ad hanc vocem subito furore prosilivit dicens: "Ergone milites mei imperatoria precepta et sacrorum meorum ordinem spernunt! Statuenda esset vindicta publica, etiam si tantum maiestatem regiam contempnere voluissent; iungitur despectui meo celestis iniuria et mecum pariter Romana religio contempnitur. Sentiat contumax miles [me] non solum mihi sed etiam diis meis dare posse vindictam; iam nunc fidelissimorum meorum turba festinet, decimum quemque morti funesta sors prebeat, discant ęqualem necem in his quos ordo premisit moriendi, qualiter Maximianus vel sibi vel diis suis hac severitate ^ultionem dederit!"

(5) Post hanc vocem imperatoris iussio infausta discurrit, ad legionem velociter properatur, crudelia precepta reserantur. Traduntur neci quos ordo repperit numerandi, lęti percussoribus cervices prebent solaque inter eos erat de gloriosę mortis acceleratione contentio. Perfecto itaque scelere ut Octodorum legio redeat iubetur. Tunc Mauricius primicerius paululum a satellitibus regis segregatus convocat legionem et hac oratione sanctiores alloquitur: "Gratulor virtuti vestrę, commilitones optimi, quod amore religionis nullam vobis [Cęsaris] precepta potuerint afferre formidinem; gaudentibus quodammodo animis tradi ad necem gloriosam commilitones vestros vidistis, quibus timui (q.t. in marg.adi.) ne quisquam, quod armatis perfacile est sub specię defensionis, beatissimis funeribus manus obviam afferre temptaret! Iam mihi ad huius rei interdictum Christi nostri parabatur exemplum, qui exemptum vagina apostoli gladium proprię vocis iussione recondidit, docens maiorem armis omnibus Christianę confidentię esse virtutem. Hic deus Christus mentes vestras manusque prohibuit, ne quisquam divino operi mortalibus dextris obstitisset. Quin immo cepti operis fidem perhenni religione complerent! Hactenus exempla sacris inserta codicibus legebamus; iam nunc per nosmet ipsos quod sequi deberemus aspeximus. Ecce vallatus sum inquit Mauricius commilitonum meorum corporibus, quos de latere meo funestus satelles abstraxit, aspersus sum cruore sanctorum et sacri sanguinis reliquias vestibus meis porto et ^nec dubito eorum sequi necem, quorum gratulor admirans exemplum. Non magnopere curandum est, quid imperator iubeat, qui sorte mihi mortalitatis ęqualis est. Si habere aliquid virium imperatoria precepta potuissent, circa beatissimorum trium puerorum corpora regis Persarum valuisset incendium nec contempnere leonum rictus lacu clausus atque evadere propheta potuisset. Sacramenta olim dedisse nos memini quod contemptu lucis istius et desperatione vitę defensare rem publicam deberemus; iam tunc mei corporis promisi vilitatem et spopondi hanc imperatoribus fidem, nec tamen mihi ullus tunc regna cęlestia promittebat. Quid Christo spondente faciendum est, si hoc potuimus militię devotione promittere? Quin immo, fortissimi commilitones, olim devotas animas su^bdamus preciosissimę passioni, sit nobis virilis animus, fides inviolata permaneat! Iam cerno ante tribunal Christi stantes eos quos neci paulo ante satelles regius deputavit; illa vero gloria vera est, quę ęternitatem beatam vitę huius brevitate (in marg.) mercatur. Equali omnes animo, una voce responsum satellitibus demus, id nuntia: "Milites quidem tui, Cesar, sumus et ad defensionem rei publicę Romana arma suscepimus nec unquam aut desertores bellorum aut proditores militię fuimus aut ignavię formidinis meruimus subire flagitium. Tuis optemperaremus preceptis nisi instituti legibus Christianis demonum cultus et aras ^semper pollutas sanguine vitaremus. Comperimus precepisse te aut sacrilegiis pollui Christianos aut dedenis interfectis nos velle terreri. Non inquiras longius latitantes, nos omnes Christianos esse cognosce; habebis potestati tuę subdita omnium corpora, auctorem vero suum respicientes [Christum] animas non tenebis." Hęc vir sanctus dixerat, legionis probatur assensu et Cęsari per satellites nuntiatur,

(6) qui inclementi precepit iussione, ut decimum iterum renovatę crudelitatis ordo consumeret. Post hanc [vocem] ad legionem velociter properatur, crudelia precepta peraguntur, reliquis vero ut Octodorum redeant iubetur. Tunc Exuperius, quem ante principem vel campidoctorem memoravi, correptis legionis suę signis hac circumstantes oratione confirmat: "Tenere me, commilitones optimi, secularium quidem bellorum signa perspicitis, sed non ad hęc arma provoco, non ad hęc bella animos vestros virtutemque cohortor; aliud nobis eligendum est prelium, non per hos gladios potestis ad regna cęlestia properare. Robur nobis opus est animorum, invicta defensio est, fidem, quam deo promisimus, in ultimis custodire. Iam de commilitonum nostrorum gloria, quam divino cernebat obtutu, gloriosus vir Mauricius est locutus, ego victoriam vobis plenam, si Christo creditis, repromitto. Proiciant dextrę nostrę arma ista cum signis militaribus, prestabit hoc Christus, ut mox in ipso cęlesti, sicut promittitur, regno alia vobis Exuperium vestrum videatis signa monstrare. Vadat quin immo funestus satelles et hęc truculento regi nuntiet: "Milites sumus, imperator, tui, sed tamen servitutem liberi confitemur dei. Tibi militiam debemus, illi innocentiam. A te stipendium laboris accepimus, ab illo exordium vitę sumpsimus. Sequi imperatorem in hoc nequaquam possumus, ut auctorem omnium negemus deum, [auctorem vero velis nolis tuum]. Non nos adversum te, imperator, armavit ipsa, quę fortissima est in periculis, desperatio. Tenemus arma et non resistimus, quia magis mori quam occidere volumus et innocentes interire quam noxii vivere preoptamus. Si quid in nos ultra statueris, igni tormento ferro subici parati sumus. Christiani sumus, persequi Christianos non possumus. Inexuperabiles legionis istius animos agnosce; tela proicimus; exarmatas quidem dextras satelles tuus, sed armatum fide catholica pectus inveniet. Occide, prosterne, secandas gladiis percussoribus cervices prebemus intrepidi; hęc nobis iocundiora sunt, dummodo quia te cum sacrilegiis tuis contempnimus, ad regna iam nunc cęlestia properamus." Flagrabat enim iam tunc in beatissimis viris martyrii gloriosus ardor. Hęc mandata legionis remeans ad Maximianum [Cęsarem] satelles nuntiat.

(7) At ille, cum talia audisset obstinatosque in fide Christi cerneret animos virorum, desperans [gloriosam] eorum constantiam posse revocari, quasi nichil iterato fuisset ^scelere perpetratum, ire propere exercitum iubet et circumfundi imperat legionem nullumque de tanto sanctorum exercitu precepit derelinqui. [Ventum est itaque et circumsistit beatam legionem turba carnificum.] Qui cum missi ad beatissimam legionem venissent, stringunt in sanctos impium ferrum, mori non recusantes vitę amore. Cedebantur itaque passim gladiis, non reclamantes saltem aut repugnantes, sed depositis armis cervices persecutoribus prebentes et iugulum percussoribus vel intectum corpus offerentes. Non vel ipsa suorum multitudine, non armorum munitione elati sunt, ut ferro conarentur asserere iusticię causam, sed hoc solum reminiscentes se illum confiteri, qui nec reclamando ad occisionem ductus est et tanquam agnus non aperuit os suum, ipsi quoque tanquam grex dominicus ovium laniari se [tamquam] ab irruentibus lupis passi sunt, [Omnis ętas sine discretione perimitur] lanianturque beata corpora et devotas deo animas fideli mortis passione (^{vel professione}) commendant. Operta terra illic procumbentibus in morte corporibus iustorum, fluxeruntque preciosi sanguinis rivi. Quę unquam rabies absque bello tantam humanorum corporum stragem dedit, quę feritas ex sententia sua tot simul perire vel reos ferire iussit! Ne iussi punirentur multitudo non obtinuit, cum inultum esse soleat, quod multitudo delinquit. Hac igitur crudelitate immanissimi tyranni confectus est [ille] sanctorum populus, qui contempsit rem presentium ob spem futurorum. Sic interfecta est illa plane angelica legio, quę ut credimus cum illis angelorum legionibus iam collaudat deum in cęlis. Peracta tandem cede in omnes sanctorum percussores preda dividitur. Namque Maximianus facultatem dederat, ut quisque legionis illius militem iugulasset, interempti spoliis uteretur. Divisa igitur omnium preda ad vescendum epulandumque victrix turba consedit.

(8) Interea veteranus quidam ultimę ętatis senex fatigatus, nomine Victor, qui nec legionis eiusdem fuit neque miles, ad contaminatum cedibus locum itineris necessitate deductus est. Qui dum ad epulas pro ętatis veneratione ab omnibus rogaretur, requirere cępit, quęnam esset causa leticię, quod inter tot corpora tot interemptorum gaudentes exultantesque possent milites epulari. Dictumque a quodam est, quod legio Christianę legis studio cerimonias Romanas cultumque deorum pariter cum imperatoris iussionibus contempnere voluisset dataque neci esset, ut disciplinę militaris traditus ordo severius teneretur. Tunc Victor alte gemitum trahens graviterque suspirans detestatus convivas, detestatusque convivium exclamat: "Heu me, qui per tot annorum miliciam ad hanc [infelicem ętatem veni et in hac] legionem militare non merui, ut bene inter tales gloriosę mortis honore donatus finem vitę invenire potuissem! Saltem si commilitone indignus eram vel me ante actę horę viandi necessitas detulisset, ut senilis pectoris cruor tantorum virorum victimis misceretur, obtuleram hoc corpus neci, dummodo tantę laudis consortio non carerem." Talia dicentem prophanorum statim turba vallavit, atque utrum Christianus esset respondere minaciter iubet.

(9) At ille, paululum oculos ad cęlum erigens, tali percunctantibus sermone respondit: "Longus me vivendi usus ad hanc, quam videtis, perduxit ętatem. Quęcumque in hoc mundo aguntur aut studium repperit, aut rerum volubilitas agit aut varius semper casus infestat; quodcumque volumus, optamus, scimus et cupimus, totus mundus caligine submersus tenebris circumfluentibus latet, nisi nobis aut viam Christus ostenderit aut lumen Christus effulserit. Quod ergo fideli mente perpendens utinam ultimo contester affatu! Quod si me ad tempus paulo ante trucidatę legionis itineris necessitas detulisset, conviviis vel epulis vestris horum funerum consortium pretulissem. Sed etiam nunc prestabit hoc Christus, ut Christianum me vel [post] professionem meam transire ulterius per beata funera non sinatis." Hęc eum loquentem subito percussoris obtruncat insania. Ita vir sanctus celeri professione et consortio sanctorum promeruit cęterisque martyribus in loco eo sicut morte ita est honore coniunctus.

(13) Hęc nobis tantum de numerosa ista multitudine martyrum comperta sunt nomina beatissimorum, id est Mauritii, Exuperii, Candidi, Innocentii, Victoris atque Vitalis Secundi ducis et et beati Alexandri martyris; cętera vero nomina nobis quidem incognita sed in libro vitę sunt scripta.

(14) Nam ex eadem legione fuisse dicuntur etiam illi martyres Ursus et Victor, quos Solodoro fama passos confirmat. Solodorum vero castrum est super Ararim flumen non longe a Reno positum.

(15) Neque illud silendum est, quem inde Maximianus progressus exitum consecutus sit. Cum dispositis insidiis genero suo Constantino, tunc regnum tenenti mortem moliretur, deprehenso dolo illius apud Maxiliam captus nec multo post strangulatus teterrimoque supplicio affectus impiam vitam digna morte finivit.

(16) At vero beatissimorum Agaunensium martyrum corpora post multos passionis annos sancto Theodoro, illius loci epo, revelata traduntur. In quorum honore cum exstrueretur basilica, quę vastę rupi tunc adiuncta uno tantum latere acclinis iacebat, nunc iubente preclaro meritis Ambrosio, loci illius abbate, denuo ędificata, reclinis esse disnoscitur.

Quid miraculi tunc apparuerit nequaquam tacendum putavi.

(17) Accidit ut inter reliquos artifices, qui invitati convenisse ad hoc opus videbantur, quidam adesset aurifex, quem adhuc gentilem esse constaret. Hic cum dominico die, quo cęteri ad expectanda diei [eius] festa accesserant, in eadem domo, in qua artem agebat, solus substitisset, in illo secreto subito mane adstantibus sanctis hic idem aurifex rapitur atque ad penam vel ad suplicium distenditur, et visibiliter martyrum turbam cernens, verberatus etiam increpatur, quod vel die dominico ęcclesię solus deesset, vel illud opus sanctum suscipere gentilis auderet. Quod ideo misericorditer a sanctis factum constitit, ut aurifex ille consternatus et territus salutare sibi nomen posceret; statim namque Christianus effectus est.

(18) Neque illud in sanctorum miraculis pretermittam, quod per eadem loca omnibus notum est: Mater familias Quinti, egregii atque honorati viri, cum ita paralisi fuisset obstricta, ut etiam pedum usus negaretur, a viro suo ut illuc per multum itineris spatium deferretur poposcit. Quo cum pervenisset, sanctorum martyrum basilicę famulantium manibus illata pedibus ad diversorium rediit ac sanitati de emortuis restituta membris miraculum suum ipsa circumtulit.

(19) Hęc duo tantum miracula passioni sanctorum inserenda credidi. Cęterum multa sunt satis, quę vel in purgatione demonum vel instauratione claudorum aut sanitate febrium cęteris infirmitatibus cotidie illic per servos suos virtus domini operatur, quę multa narrarentur, si per singula scriberentur. Tamen fidelium cordibus absque lectione cognita esse noscuntur, quę, quanta et qualia miracula illic per sanctos suos et ad honorem [et gloriam] nominis sui dominus operari non desinit. Pro eo ipso die noctuque psalmorum hymnorumque decantatio non desistit, quę iubente sancto et preclaro Christi martire, beato Sigismundo rege, est instituta et usque hodie deo protegente est conservata. Et propterea illic degentes mente et ore debitas deo incessanter laudes redda^unt illi, cui est honor et gloria in secula seculorum. Amen.

(20) Neque hoc omittendum est, quod per longum temporis tractum beati Innocentii martiris membra Rodanus revelavit. Iugi enim illuvię vicinum in se cespitem vergens religiosa quadam soli pernicie ad sepulturam martyris famulatrix unda pervenit. Prolatas namque reliquias leniter lambens non ideo a sinu terrę protulit, ut in gurgitis sui procella demergeret, sed ob gloriosam devotionem intra ambitum basilicę cęteris martyribus sepultura preciperet sociari. Cuius translationem a sancte recordationis Domiciano Genevense et Grato Augustanę urbis vel Protasio, tunc temporis illius loci epis, celebratam recolentes cotidiana devotione et laudibus frequentamus.