(1) Diocliciano, quondam Romane rei publice princeps, cum ad imperium totius orbis fuisset electus omnesque provincias turbari quorumdam [praesumptione perspiceret, ad consortium imperii vel laboris olim sibi commilitonem Herculium Maximianum Caesarem fecit eumque contra Amandum et Aelianum, qui in Bagaudarum nomen] presuptione servili arma commoverat, ad Gallias destinavit. Cui ad supplementum exercitus legionem Thebeorum ex orientalibus partibus dedit ^{Maximianus (in marg.)}. Que legio sex milia sexcentos ac sexaginta viros validos [animis] armis et instructos antiquorum Romanorum habebat exemplum. Hii igitur milites Christiane religionis ritum in orientali traditione susceperant fidemque sacram virtute et armis omnibus praeponebant.

(2) Maximianus Cesar, usu quidem militie bellis aptus sed ydolorum specialis cultor, ferus animo et qui severitate imperatoris animam (?) crudelitateque polluerat. In Galliam properans ad Alpium Penninarum aditum venit. Transmeantibus iter Alpium per horridam et arduam viam subita equalis loci [campestris] occurrit [grata] planities. Quo in loco opidum est factum, quod Octodorum nomen accepit, circa quod aut irrigua fluminibus prata aut agrorum fertilis cultura porrigitur, precipue deinde Rhodani fluminis cursus offertur, qui mole sua leniter fluens regionis ipsius gratiam propria amenitate commendat. Transcensis igitur Alpibus Maximianus Cesar Octodorum venit ibique sacrificantibus ydolis suis convenire exercitum iussit atroci proposita iussione ut per aras demonum consecratas iurarent equalibus sibi animis contra Bracaudarum turbas esse pugnandum christianosque velud inimicos diis suis ab omnibus esse persequendos. Quod ubi primum pervenit ad noticiam Thebaice legionis preteriens Octodorum opidum ad locum, cui Auganum nomen est, celeriter properavit, ut duodecim milium spatio ab Octodoro separata necessitatem committendi sacrilegium preteriret. Agaunum acole interpretatione Gallici sermonis saxum dicunt. Quo in loco [ita] vastis rupibus Rodani fluminis cursus artatur, ut comeandi facultate subtracta constratis pontibus viam fieri itineris necessitas imperaret. Undique tamen imminentibus saxis parvus quidem sed amenus irriguis fontibus campus includitur, ubi fessi milites legionis Thebee post laborem tanti itineris resederunt.

(3) Maximianus Cesar, dum ad sacramenta superius memorata cunctos in exercitu suo cogeret, agnovit praetergressam, ut diximus, legionem. Et subito iracundie furore completus satellites mittit, ut legionem ad (p.c.; a.c. post sacramentorum) sacramentorum suorum sacrilegia revocarent. Erat autem in eadem legione primicerius Mauritius, [et] signifer Exuperius et Candidus senator, qui ita commilitonibus suis preerant, ut amore potius equalibus quam terrore militare obedienda praeciperent. Requirunt itaque quid Maximianus Cesar ira dictante mandasset. Dictum ab hiis est, quos Cesar miserat, milites omnes immolasse hostias, libasse sacrificia et sacramenta fanatici ordinis prebuisse, iubere Cesarem, ut legio festinanter reverteretur et commilitonum sequeretur exemplum. Tunc hii qui preerant legioni miti affatu dederunt responsum, praetergressos se Octodorum, quia iam fama ad eos ... sacrificiorum ordinem detulisset, fas sibi visum esse, ne demonum aras [christianorum] videret obtutus; esse sibi in animo deum vivum colere, traditam orientali more religionem usque ad diem vite perhenniter custodire, ad bellorum usum paratam esse legionis virtutem, ad committenda vero sacrilegia, sicut Cesar precepit, Octodorum non redire.

(4) Reversi itaque milites nunciaverunt obstinatos esse animos legionis nec velle praeceptis imperatoris obedire. Tuc Maximianus Cesar iracundie nimietate succensus ad hanc vocem subito furore prosilivit: "Ergone milites mei imperatoria praecepta et sacrorum meorum ordinem spernunt! Sanciendum erat vindicta publica etiam si tantam maiestatem regiam contempnere voluissent; iungitur despectui meo celestis iniuria et mecum pariter religio Romana contempnitur. Sentiat contumax miles me non solum michi sed etiam numinibus meis dare posse vindictam; iam nunc fidelissimorum meorum turba festinet, decimum quemque morti funesta sors prebeat, discant equalium necem quos ordo praemiserat moriendi, qualiter Maximianus vel sibi vel numinibus suis hac severitate dederit ultionem!"

(5) Post hanc vocem parituris iussio infausta porrigitur, ad legionem velociter properatur, crudelia praecepta reserantur. Traduntur neci quos ordo repperit numerandi, leti percussoribus cervices prebent solaque inter eos est de gloriose mortis occupatione contentio. Perfecto scelere ut Octodorum legio redeat iubetur. Tunc beatus Mauritius primicerius paululum a satellitibus regis se segregat, convocat legionem et hanc orationem sancti oris alloquitur: "Gratulor virtuti vestre, commilitones optimi, quod amore religionis nulla vobis Cesaris praecepta attulere formidinem; gaudentibus quodam modo animis tradi ad necem gloriosam commilitones vestros vidistis. Quam timui ne quisquam, quod armatis facile est, specie deffensionis, beatissimis funerum manus obvias afferre temptaret! Iam mihi ad huius rei interdictum Christi nostri parabatur exemplum, qui exemptum vagina apostoli gladium proprie vocis iussione recondidit, docens maiorem armis omnibus Christianam [confidentiae] esse virtutem. Hic deus Christus plane mentes nostras manusque prohibuit, ne quisquam divino operi mortalibus desteris obviaret. Quin immo ceptam operis fidem perhenni religione complete! Actenus exempla sacris inserta codicibus legebamus; iam nunc per nosmet ipsos quos sequi deberemus aspicimus. Ecce vallatus sum conmilitonum meorum corporibus, quos de latere meo funestus satellis eripuit, aspersus sum cruore sanctorum et sacri sanguinis reliquias vestibus meis porto et dubito eorum sequi necem, quorum gratulans ammiror exemplum? Et vacat cogitare quid imperator iubeat, qui sorte mihi mortalitatis equalis est. Si habere aliquid virium imperatoria praecepta potuissent, circa beatissimorum puerorum corpora regis Persarum valuisset incendium nec contempnere leonum rugitus lacu clausus Danihel propheta potuisset. Sacramenta olim dedisse nos memini quod contentu lucis istius et desperatione vite deffensare rem publicam deberemus; iam tunc promisi mei corporis vilitatem et spopondi hanc imperatoribus fidem nec tamen mihi ullus tunc regna celestia promittebat. Quid Christo spondente faciendum est, si hoc potuimus militie devotione promittere? Quin immo, fortissimi commilitones, olim devotas animas subdemus pretiossisime passioni, in nobis virilis animus et fides inviolata permaneat! Iam cerno ante tribunal Christi stantes eos quos neci paulo ante satellis regius deputavit; illa vero gloriosa mors est, que eternitatem beatam vite huius brevitate mercatur. Equali omnes animo unaque voce responsa satellitibus demus, [id nuntia]: "Milites quidem tui, Cesar, sumus et ad deffensionem rei publice Romana arma suscepimus nec umquam aut desertores bellorum aut proditores militie fuimus aut ignave formidinis meruimus subire flagitium. Tuis etiam obtemperabimus praeceptis nisi institutis legalibus christianis demonum cultus et aras semper pollutas sanguine vitaremus. [Comperimus praecepisse te, ut aut sacrilegiis pollueres Christianos aut dederes neci. Non inquiras longius latitantes], nos omnes Christianos esse cognosce; habebis potestati tue subdita corpora omnium, auctorem vero suum respicientes Christum animas non tenebis." Hec sicut vir sanctus Mauritius dixerat, legionis probantur assensu et Cesari per satellites nuntiantur.

6. Incrementi igitur praecepit iussione, ut iterum decimum renovate crudelitatis ordo consumeret. Post hanc vocem ad legionem velociter properatur, crudelia praecepta peraguntur, reliquos ut Octodorum redeant iubetur. Tunc Exuperius, quem [ante] principem vel campiductorem superius memoravimus, correctis legionis sue signis hac circumstantes oratione confirmat: "Tenere me, commilitones optimi, secularium quidem bellorum signa perspicitis, sed non ad hec arma provoco, non ad hec bella animos vestros virtutemque conpello; aliud nobis genus eligendum est preliorum, non per hos gladios potest ad regna celestia properari. Robur nobis opus est animorum; invicta defensio est fidem, quam deo promisimus, in ultimis custodire. Iam de commilitonum nostrorum gloria ea, que divino cernebat obtutu, Mauritius est locutus, ego vobis victoriam plenam, si Christo credidistis, promitto. Proiciant dextere [nostrae] arma ista cum signis militaribus, praebebit hoc Christus [ut mox] in ipso celesti, sicut promittitur, regno [alia vobis Exuperium vestrum videatis signa monstrare]. Vadat quin immo funestus satellis et hec truculento regi nunciet (nunciat a.c.): "Inexsuperabiles (-is m.pr.) legionis istius animos, Cesar, agnosce; tela proiciunt; exarmatum [quidem dexteras] satellis tuus, sed armatum fide catholica [pectus] poteris invenire. Occide, prosterne, resecandas gladiis percussoribus cervices praebemus intrepidi; hec nobis iocundaria sunt, dummodo quod te cum sacrilegiis tuis contempnimus ad regna iam nunc celestia properantes." Hec mandata legionis remeans ad Maximianum Cesarem satellis nuntiat.

(7) At ille, quasi nichil fuisset iterato scelere perpetraturum, ire propere totum exercitum iubet et circumfundi [imperat] legionem nullumque de tanto sanctorum numero et ex illo exercitu praecepit derelinqui. Ventum itaque [est], circumsistit beatam legionem turba carnificum, omnis etas sine discretione perimitur, laniantur[que] beata corpora et devotas deo animas fideli mortis professione commendant. Peracta tandem cede inter omnes sanctorum percussores preda dividitur. Namque Maximianus facultatem dederat, ut quisque militum legionis illius militem iugulasset, interempti spoliis uteretur. Divisa igitur omnium preda ad vescendum epulandumque victrix turba consedit,

(8) et interea veteranus quidam ultime etatis senex fatigatus, nomine Victor, ad contaminatum cedibus locum itineris necessitate deductus est. Dum ad epulas pro etatis veneratione ab omnibus rogaretur, requirere cepit, quaenam esset causa leticie, quod inter tot corpora peremptorum gaudentes exultantesque possent milites epulari. Dictum est a quodam, quod legio Christiane religionis studio cerimonias Romanas cultumque numinum pariter cum imperatoriis iussionibus contempnere voluisset dataque neci esset, ut discipline militaris traditus ordo severius teneretur. Tunc Victor miles alte gemitum trahens graviterque suspirans exclamat: "Heu me, qui per tot annorum militiam ad hanc infelicem etatem veni et in hac legione militare non merui; quam bene inter tales gloriose mortis honore donatus finem vite invenire potuissem! Saltem si commilitonibus indignus eram vel me ante auctas horas visitandi necessitas detulisset, ut senililis pectoris cruor tantorum virorum victimis misceretur, optuleram hoc corpus neci, dummodo tante laudis consortio non carerem." Talia persequentem prophanorum statim turba vallavit, que utrum Christianus esset respondere minaciter iubet.

(9) At ille, paululum occulos ad celum erigens, tali percunctantibus sermone respondit: "Longus me vivendi usus ad hanc, quam videtis, perduxit etatem. Quecumque in hoc mundo aguntur aut studium reperit aut iterum volubilitas agit aut varius semper casus infestat; et quodcumque volumus, optamus, scimus aut cupimus, totum enim mundum caligine submersum tenebris circumfluentibus latet, nisi nobis aut viam Christus ostenderit aut lumen Christus efulserit. Quod ego fideli mente perpendens utinam ultimo contestor affectu! Quod si me ad tempus paulo ante trucidate legionis itineris necessitas detulisset, conviviis vel epulis vestris horum funerum consorcia praetulissem. Sed etiam nunc praestabit Christus, ut Christianum me vel post professionem meam transire ulterius per beata funera non sinatis." Hec eum loquentem subita percussoris obtruncat insania. Ita vir sanctus consortium sanctorum celeri professione promeruit.

(13) Hec nobis tantum de numero istorum martirum comperta sunt nomina, id est beatissimi Mauritii, Exuperii, Candidi,Innocentii, Victoris atque Vitalis; cetera vero nobis incognita sed in libro vite sunt scripta.

(14) Ex hac eadem legione fuisse dicuntur etiam illi martires Ursus et Victor, quos Salodorum passos fama confirmat. Salodorum vero castrum est super Ara fluminis non longe a Reno positum.

(15) Opere pretium est etiam illud indicare, quis deinde Maximianum trucem tyrannum exitus constitutus sit. Cum dispositis insidiis genero suo Constantino regnum tenenti mortem moliretur, deprehenso dolo illius apud Maxiliam captus nec multo post strangulatus teterrimoque supplicio affectus impiam vitam digna morte finivit.

(16) At vero beatissimorum martirum corpora post multos passionis annos sancto Theodoro illius loci epo revelata traduntur. In quorum honore construeretur basilica, que vaste rupi nunc est adiuncta.

Ad laudem domini nostri Iesu Christi, cui est honor et gloria in secula seculorum. Amen.