(1) Temporibus Dioclitiani, quondam Romani rei publice principis, cum ad imperium totius orbis fuisset electus omnesque provincias turbari quarumdam praesumptione perspicerit, ad consortium imperii vel laboris olim sibi commilitonem Herculium Maximianum Cęsarem fecit eumque contra Amandum et Helianum, qui in Bagaudarum nomen pręsumptione servile arma commoverant, ad Galliam distinavit. Cui ad supplimentum exercitus legionem Thebeam ex orientalibus militibus ire prędixit. Quae legio sex milia sexcentus sexaginta sex viris validis animis et instructis armis antiquorum Ad urbem quippe Romanam itinere adtingentes eadem Christianitatis fidem, quam acciperant Romanorum habebant exemplo. Hi igitur milites Christiane relegionis ritu orientale tradicione susciperant a Hierusolimitano urbis epo fidemque sacram virtute armis omnibus praeponebant., apud beatum Marcellinum, predicte Romane urbis pontificem, confirmantes, ut ante in gladio interirent quod sacram fidem Christi, quam acciperant, violarent. Praecepti igitur a Dioclitiano Cęsarę [iubentur], ut post Maximianum collegam iter, qua coeperant, Galliis tenderentur.

(2) Maximianus Cęsar, usu quidem miliciae bellis aptus sed idolorum specialis cultor, ferus animo, avaritia crudelis, libidine deditus ceterisque vitiis obsessus severitatem imperatoriam nimia crudelitate pulluerat. In Galliam properans [ad] Albium Pinninarum aditum venit. Transmeantibus iter Alpium post arduam et orridam viam subita equalis loci campestris occurrit grata planities. Quo in loco oppidum factum est, quod Octodorus nomen accepit, circa quod [aut] inrigua fluminibus prata aut agrorum fertilis cultura porrigitur, praecipue deinde Rodani fluminis validus cursus offertur, [qui mole sua leniter fluens regionis ipsius gratiam propria amoenitate commendat]. Transcensis igitur Alpibus Maximianus Cęsar Octodorum venit ibique sacrificaturus idolis suis convenire exercitum iussit atroci proposita iussione ut per aras demonibus consecratas iurarent quod aequalibus sibi animis contra Bagaudarum turbas esse pugnandum, christianos vero velut inimicus diis suis ab omnibus persequendus. Quod ubi primum pervenit ad notitiam Thebaide legionis praeteriens Octodorense oppidum ad locum, qui Aguano nomen est, celeriter properavit, ut octo milia spacio ab Octodoro separata necessitatem committendi sacrilegii praeteriit. [Acaunum accolae interpretatione Gallici sermonis saxum dicunt]. Quo in loco ita fastis rupibus Rodani fluminis cursus artatur, ut commeandi facultate subdracta constratis pontibus viam fieri itineris necessitas imperaret. Undique tamen inminentibus saxis parvus quidem sed amoenus inriguis fontibus campus includitur, ubi fessi milites regionis Thaebeae post laborem tanti itineris resederant. O quanta reverentia excolendus est sacer [Acaunensium] locus ille, in quo tot pro Christo martyrum milia ferro Caesaris puniuntur!

(3) Maximianus Cęsar, dum ad sacramenta superius memorata cunctos in exercitu suo cogerit, agnovit praetergressam, ut diximus, legionem. Subito iracundie furore conpletus satellites mittit, ut hi legionem ad sacramentorum suorum sacrilegia revocarent. Erat in eadem legione primicerius Mauricius et signifer Exuperius [et] Candidus senator, qui ita commilitonibus suis praeerant, ut amore potius divinitatis quam terrore militari oboedienda pręciperent, viri in rebus bellicis strinui et virtute nobilis, sed fide in deo nobiliores. Erga imperatorem fortitudine, erga Christum devocione certabant. Evangelice pręcepta [etiam] sub armis custodes reddebant quae dei erant deo, et que Cesaris Cęsari restituebant. Requirunt itaque quid Maximianus Cesar ira dictante mandasset. Dictum ab his est, quod Cesar iusserat, milites omnes immolasse hostias, libasse sacrificia et sacramenta fanatici ordinis praebuisse, iubere Cesarem, ut legio festinanter revertens [ad] commilitonum [se] prepararet exemplum. Tunc hi qui pręerant legione mite affato dederunt responsum, ob hoc transgressi Octodorum, quia iam fama ad eos sacrificiorum ordine pervenisset, fas sibi visum esse, ne demonum aras Christiani contaminare viderentur, [esse sibi in animo] deum vivum colere, traditam orientali more relegionem usque ad diem vitę perenniter custodire, ad bellorum usum paratam legionis esse virtutem, ad committenda vero sacrilegia, sicut Cesar pręcepit, Octodorum non redire.

(4) Reversus itaque satelles nunciat obstinatos esse animos legionis nec velle praeceptis imperatoriis oboedire. Tunc Maximianus Cęsar iracundie nimietate succensus ad haⁿc vocem subito furore prosilivit dicens: "Ergo militis mei imperatoria pręcepta et sacrorum meorum ordinem spernunt! Sanciendum erit vindicta publica etiam si tantum maiestatem regiam contempnere voluissent; iungitur dispectui meo celestis iniuria et mecum pariter relegio Romana contempnitur. Sentiat contomax milis me non solum mihi sed etiam diis meis dare posso vindictam; iam nunc fidissimorum meorum turba festinet, decimum quemque mors funesta sors praebeat, discant aequalem necem quos ordo premiserit moriendi, qualiter Maximianus vel sibi vel diis suis [h]ac severitate dederit ultione!"

(5) Post hanc vocem apparitoris iussio infausta porrigitur, ad legionem volociter properatur, crudelia praecepta reserantur. Traduntur neci quos ordo repperit numerandi, laeti percussoribus cervices praebent solaque inter eos erat de gloriose mortis occupacione contencio. Perfecto itaque scelere ut Octodorum legio redeat iubetur. Tunc Mauricius primicerius paulolum a satellitibus regiis segregatus convocat legionem et hac oratione sanctiones aloquitur: "Gratulor virtute vestrę, commilitonis optimi, quod amore relegionis nullum vobis Cesaris praecepta adtulit formidinem; gaudentibus quodam modo animis tradi ad necem gloriosam commilitones vestros vidistis. Quem timui ne quisquam, quod armatis facile est spetie defensionis, beatissimis funeribus manus obviam adferre temptaret! Iam mihi ad huius rei interdictum Christi nostri parabatur exemplum, qui exemptum vagina apostoli gladium proprię vocis iussio recondit, docens maiorem armis omnibus Christiane confidentię esse virtutem. Hic deus Christus plane mentes vestras manibusque prohibuit, ne quisquam divino operi mortalibus dexteris obturasset. Quin immo coeptis operis fidem perenni relegione complete! Actenus exempla sacris inserta codicibus legebamus; iam tunc per nosmet ipsos quos sequi deberemus aspeximus. Ecce vallatus sum commilitonum meorum corporibus, quos de latere meo funestus satelles abstraxit, aspersus sum cruore sanctorum et [sacri] sanguinis reliquias vestibus [meis] porto et dubito eorum sequi necem, quorum gratulans admiror exemplum? Et vacat cogitare quid imperator iubeat, qui sorte mihi mortalitatis ęqualis est. Si habere aliquid virium imperatoria precepta potuissent, circa beatissimorum trium puerorum corpora regis Persarum valuisset incendium nec contempnere ora leonum lacu clausus evadere potuisset prophęta. Sacramenta olim dedisse nos nemini quod contempto lucis istius et disperatione vitae defensare rem publica deberemus; iam tunc promissi mei corporis vilitatem et spopondi hanc inperatoribus fidem nec tamen mihi ullus tunc regna cęlestia promitebat. Quid Christo spondente faciendum est, si hoc potuimus militiae devotione promittere? Quin immo, fortissimi commilitones, olim devotas animas subdamus pręciosissimae passioni, sit nobis virilis animas, fides inviolata permaneat! Iam cerno ante tribunal Christi stantes eos quos nece paululo ante satelles regius deputavit; illa vero gloria est, qui aeternitatem beatam vitę huius previtate mercatur. Aequales omnes animo, una voce responsum satellibus damus, id nuntia: "Milites quidem, Caesar, tui sumus et ad defensionem rei puplicę Romane arma suscepimus nec umquam aut deserto rebellorum aut proditores milicię fuimus aut ignaviae formidinis meruimus subire flagitium. Tuis etiam obtempperemus pręceptis nisi instituti legibus christianis demonum cultus et aras semper pullutas sanguine vitaremus. Conperimus pręcepisse te, [ut] aut sacrilegiis pullueris Christianos aut dedenis interfectis nos velleas terrere. Non inquiras longius latitantes, nos omnes Christianos esse cognosce; habebis potestati tue subdita omnium corpora, auctorem vero suum respicientes Christum animas non tenebis." Haec [sicut] vir sanctus dixerat, legionis probatur assensio et Cesari per satellites nunciatur.

(6) Pręsentim (presertim a.c.) pręcepit iussione, ut iterum decimum renovate crudelitatis ordo consumerit. Post hanc vocem ad legionem velociter proparatur, crudelia pręcepta peraguntur, reliqui vero ut Octodorum redeant iubetur. Tunc Exuberius, quem ante principem vel campidoctorem superius memoravi, correptus legionis suę signis hac circumstantes oracionem confirmat: "Tenere me, commilitones optimi, secularium quidem bellorum signa perspicitis, sed non ad haec arma provoco, non ad haec bella animos vestros virtutemque praecello; aliut nobis genus elegendum est proeliorum, non per hos gladios potestis ad regna caelestia properare. Robor nobis opus est animorum; invicta defensio [est] fidem, quam deo promisemus, in ultimis custodire. Iam de commilitonum nostrorum gloriam, ea qui divino cernebat optutum, gloriosus vir Mauritius est locutus, ego vobis victoriam plenam, si Christo creditis, repromitto. Proiciant dextere nostre arma ista cum signis militaribus, prestabit hoc Christus, ut mox in ipso caelesti, sicut promittitur, regno alia vobis Exuperium vestrum videatis signa monstrare. Vadat quin immo funestus satelles et haec truculento regi nuntiet: "Milites sumus, imperator, tui, sed tamen servi, conliberi confitemur, dei. Tibi militiam debemus, illi innocentiam. A te stipendium laboris accepimus, ab illo vitae exordium sumpsimus. Sequi imperatorem in hoc nequaquam possumus, ut actorem nostrum negemus deum, auctorem vellis nollis tuum. Non nos adversum te, imperator, armavit ipsa que fortissima est im periculis disperacio. Tenemus arma et non resistemus, quia mori magis occidere volumus, et innocentes interire quam noxii vivere pręoptamus. Si quid in nos ultra statueris, ignem tormenta ferro subici parati sumus; Christiani sumus, persequi Christianos non possumus. Inexsuperabilis legionis istius animus [Caesar] agnosce; tela proicimus; exarmatas quidem dexteras satelles tuus, [sed] armatum fidem catholicam pectus invenit. Occidi, prosternere, secandas gladiis percussoribus cervices praebimus intrepidi; haec nobis iocundiora sunt, dummodo quod te cum sacrilegiis tuis contempnimus ad regna iam nunc caelestia properantes." Flagrabat enim iam tunc in beatissimis viris martyrii gloriosus ardor. Haec mandata legionis remeans ad Maximianum Cęsarem satelles nunciat.

(7) Ad ille, quasi nihil iteratim fuisset scelus perpetratum, ire propere exercitum iubet et circumfundi imperat legionem nullumque de tanto sanctorum exercitu pręcepit derelinqui. Ventum itaque [est], circumsistit beatam legionem turba carnificum, omnes etas sine discrecione perimetur lanianturque beata corpora et devotas deo animas fideli mortis professione commendant. Operta est terra illic procumbentibus in morte corporibus iustorum, fluxeruntque pręciosi sanguinis rivi. Quae umquam rabiis absque bello tanta humanorum corporum stragem dedit, [quae feritas ex sententia sua tot simul perire vel reos iussit! Ne iusti punirentur multitudo non obtinuit, cum inultum esse soleat quod multitudo delinquit. Hac igitur crudelitate immanissimi tyranni confectus est ille sanctorum populus,] qui contempsit rem praesentium ob spem futurorum. Sic interfecta est illa plane angelica legio, quę ut credimus cum illis angelorum legionibus iam conlaudant [semper] deum in caelis [dominum]. Peracta tandem cęde inter omnes sanctorum percussores preda dividitur. Namquem Maximianus facultatem dederat, ut, quisque legionis illius militem iugulasset, interemptoris spoliis uterentur. Divisa igitur omnium pręda ad vescendum epulandumque victrix turba consedit.

(8) Interea veteręnus quidam ultimę aetatis senis fatigatus, nomine Victor, ad contaminatum cedibus locum iteneris necessitate deductus est. Dum ad aepulas pro aetatis veneracione ab omnibus rogaretur, requirere coepit, quęnam causa esset laeticiae, quod inter tot corpora interemptorum gaudentes exultantesque possent milites aepulare. Dictum a quodam est, quod legio Christiane legis studio cęrimonias Romanas cultuquę deorum pariter cum imperatoriis iussionibus contempnere voluisset dataque neci esset, ut discipline militaris traditus ordo severius teneretur. Tunc Victor alte gemitum trahens graviterque suspirans detestatus convivas detestatusque et convivium exclamat: "Heu me, qui per tot annorum miliciam ad hanc [infelicem aetatem veni et in hac] legionem militare non merui; quam bene inter tales gloriosę mortes honore donatus finem vitae invenire potuissem! Saltim si conmilito indignus eram vel me ante actuas horas viandi necessitas detulisset, ut seniles pectoris cruor tantorum virorum victimis misceretur, obtuleram corpus hoc neci, dummodo tantę laudis consortio non carerem." Talia dicentem profanorum statim turba vallavit, que utrum Christianus esset respondere minaciter iubet.

(9) Ad ille, paulolum oculos ad cęlum erigens, talia percontantibus sermone respondit: "Longus me vivendi usus ad hanc, quam videtis, perduxit aetatem. Quecumque in hoc mundo aguntur aut studio repperit aut rerum volubilitas agit aut varius semper casus infestat; quoscumque volumus, obtamus, scimus aut cupimus, totus mundus caligine submersus tenebris circumfluentibus latet, nisi vobis aut viam Christus ostenderit aut lumen Christus effulserit. Quod ego fideli mente perpendens utinam ultimo contester affectu! Quod si me ad tempus paulo [ante] trucidate legionis itineris necessitas detulisset, conviviis vel epulis vestris horum funerum consortium prętulissem. Sed etiam nunc praestabit Christus, ut Christianum me vel post professionem meam transire ulterius per beata funera non sinatis." Haec eo loquente subita percussoris obtruncat insania. Ita vir sanctus celeri confessione et consorcium [sanctorum] promeruit, ceterisque martyribus in eo loco sicut morte ita est honore coniunctus.

(13) Haec nobis tantum de numero isto multitudinem martyrum comperta sunt nomina, id est beatissimorum Mauricii, Exuberii, Candedi adque Victoris; cetera vero nomina nobis quidem incognita, sed in libro vitae sunt scripta.

(14) Nam et ex [hac] eadem legione fuisse dicuntur etiam [illi martyres] Ursus et Victor, quos Saladoro passi fama confirmant. Salodorum vero castrum est super Arolam flumen neque longe a Reno posita.

(15) [Operae pretium est] Neque aliud silendum [etiam illud indicare], qui deinde Maximianus [trucem tyrannum] progressus exitum consecutus est. Cum dispositis insidiis genero suo Constantino tunc regnum tenentem morte moleretur, deprehensus dolo illius aput Maxiliam captus nec post multo strangulatus teterrimoque hoc supplicio affectus impia vita digna morte finivit.

(16) Ad vero beatissimorum [Acaunensium] martyrum corpora post multos passionis annos sancto Theodoro illius loci epo revelata traduntur. In quorum honore cum extrueretur basilica, que vastę tunc adiuncta rupi uno tantum latere adclinis (-es cod.) iacebat, set nunc iubente preclaro meritis Ambrosio, loci illius abbate, denuo aedificata beclines esse denoscetur.

(20) Neque enim hoc omittendum est, quod per longum temporis tractum beati Innocenti martyris membra Rodanus revelavit. Iugi enim iluvii vicinum in se cespitem vergens relegiosa quadam soli pernicię ad sepulturam martyris famulatrix unda pervenit. Prolatas namque reliquias leniter lambens non ideo a seno terrę protulit ut in gurgitis sui procella demergerit, sed ob gloriosa devotione intra ambitum basilice cęterisque martyribus sepultura preceperit sociari. Cuius translatione a sanctae recordationis Domitiano Genevense et Grato Agustane urbis vel Protasio tunc temporis illius loci epus celebratam recolentes cotidiana devotione et laudibus frequentamus.

Quid miraculi tunc apparuerint nequaquam tacendum putavi:

(17) Accidit ut inter reliquos artifices, qui invitati convenisse ad hoc opus videbantur, quidam adesset aurifex, quem adhuc gentilem esse

[hier endet die vorliegende Kopie!]