(1) Dioclitianus, quondam Romanae rei publicae princeps, cum ad imperium totius orbis fuisset electus omnesque provincias turbari quorundam pręsumptione prospiceret, ad consortium imperii vel laboris olim sibi commilitonem Herculium Maximianum Caesarem fecit eumque contra Amandum et Aelianum, qui in Bagaudarum nomen (^oppido s. opp.) praesumptione servili arma commoverant, ad Gallias destinavit. Cui ad supplementum exercitus legionem Thebeorum ex orientalibus militibus dedit. Quae legio sex milia sexcentos ac sexaginta ^sex viros validos animis et instructos armis antiquorum Romanorum habebat exemplo. Hi igitur milites Christianae religionis ritum orientali traditione susceperant fidemque sacram virtuti et armis omnibus pręponebant.

(2) Maximianus Caesar, usu quidem militiae bellis aptus sed idolorum specialis cultor, ferus animo et qui severitatem imperatoriam nimia crudelitate polluerat (-eret a.c.). In Galliam properans ad Alpium Penninarum aditum venit. Transmeantibus iter Alpium per arduam et horridam viam subita aequalis loci campestris occurrit grata planicies. Quo in loco oppidum factum est, quod Octodori nomen accepit, circa quod aut irrigua fluminibus prata aut agrorum fertilis cultura porrigitur, precipue deinde Rhodani fluminis cursus offertur, qui mole sua leniter fluens regionis ipsius gratiam propria amoenitate commendat. Transcensis igitur Alpibus Maximianus Cesar Octodorum venit ibique sacrificaturus idolis suis convenire exercitum iussit atroci proposita iussione ut per aras demonibus consecratas iurarent aequalibus sibi animis contra Bagaudarum turbas esse pugnandum (-o m.pr.) Christianosque velut inimicos diis suis ab omnibus persequendos. Quod ubi primum pervenit ad notitiam Thebaide legionis preteriens Octodorense oppidum ad locum, cui Agauno nomen est, celeriter properavit, ut duodecim milium spatio ab Octodoro separata necessitatem committendi sacrilegii preteriret. Agaunum acolae interpretatione Gallici sermonis saxum dicunt. Quo in loco ita vastis rupibus Rodani fluminis cursus artatur, ut commeandi facultate subtracta constratis pontibus viam fieri itineris necessitas imperaret. Undique tamen imminentibus saxis parvus quidem sed amoenus irriguis fontibus campus includitur, ubi fessi milites legionis Thebeae post laborem tanti itineris resederunt.

(3) Maximianus Caesar, dum ad sacramenta superius memorata cunctos in exercitu suo cogeret, agnovit pretergressam, ut diximus, legionem. Subito iracundiae furore repletus satellites mittit, ut legionem ad sacramentorum suorum sacrilegia revocarent. Erat in eadem legione primicerius Mauricius et signifer Exsuperius et Candidus senator, qui ita commilitonibus suis preerant, ut amore potius aequalibus (-tati- del.?) quam terrore militari (-e a.c.) oboedienda preciperent. Requirunt itaque quid Maximianus Caesar ira dictante mandasset. Dictum ab eis est, quos Caesar miserat milites omnes immolasse hostias, libasse sacrificia et sacramenta fanatici ordinis prebuisse, iubere Caesarem, ut legio festinanter revertens commilitonum pareret exemplo. Tunc hi qui preerant legioni miti affatu dedere responsum, pretergressos se Octodorum, quia iam fama ad eos sacrificiorum ordinem detulisset, fas sibi visum esse, ne daemonum aras christianorum videreⁿt obtutus; esse sibi in animo deum vivum colere, traditam orientali more religionem usque ad diem vitae perenniter custodire, ad bellorum usum paratam legionis esse virtutem, ad committenda vero sacrilegia, sicut Caesar precepit, Octodorum non redire.

(4) Reversi itaque satellites nuntiaverunt obstinatos esse animos legionis nec velle preceptis imperatoris oboedire. Tunc Maximianus Caesar iracundie nimietate succensus ad hanc vocem subito furore prosilivit (-uit m.pr.): "Ergone milites mei imperatoria precepta et sacrorum meorum ordinem spernunt! Sanctiendum erat vindicta publica etiam si tantum maiestatem regiam contempnere voluissent; iungitur dispectui meo caelestis iniuria et mecum pariter religio Romana contempnitur. Sentiat contumax miles me non solum mihi sed etiam numinibus meis dare posse vindictam; iam nunc fidelissimorum meorum turba festinet (in marg.) , decimum quemque morti funesta sors prebeat, discant aequalium nece quos ordo premiserat moriendi, qualiter Maximianus vel sibi vel numinibus suis hac severitate dederit ultionem!"

(5) Post hanc vocem parituris iussio infaustum porrigitur, ad legionem velociter properatur, crudelia precepta reserantur. Traduntur neci quos ordo repperit numerandi, laeti percussoribus cervices prebent solaque inter eos est de gloriosae mortis occupatione contentio. Perfecto scelere ut Octodorum legio redeat iubetur. Tunc Mauricius primicerius paululum a satellitibus regiis segregatus convocat legionem et hac oratione sancti oris alloquitur: "Gratulor virtuti vestre, commilitones optimi, quod amore religionis nullam vobis Cesaris precepta attulere formidinem; gaudentibus quodam modo animis tradi ad necem gloriosam commilitones vestros vidistis. Quam timui ne quisquam, quod armatis facile est specie defensionis, beatissimis funeribus manus obvias adferre temptaret! Iam mihi ad huius rei interdictum Christi nostri parabatur exemplum, qui exemptum vagina apostoli gladium propriae vocis iussione recondidit, docens maiorem armis omnibus Cristianae confidentiae esse virtutem. Hic deus Christus planae mentes vestras manusque prohibuit, ne quisquam divino operi mortalibus dext^eris obviaret. Quin immo coepti operis fidem perenni religione complete! Hactenus exempla sacris inserta codicibus legebamus; iam nunc per nosmet ipsos quos sequi deberemus aspeximus. Ecce vallatus sum commilitonum meorum corporibus, quos de latere meo funestus satellis eripuit, aspersus sum cruore sanctorum et sacri sanguinis reliquias vestibus meis porto et dubito eorum sequi necem, quorum gratulans admiror exemplum? Et vacat cogitare quid imperator iubeat, qui sorte mihi mortalitatis equalis est. Si habere aliquid virium imperatoria praecepta potuissent, circa beatissimorum puerorum corpora regis Persarum valuisset (vol- a.c.) incendium nec contemnere leonum rugitus lacu clausus propheta potuisset. Sacramenta olim dedisse nos memini quod contemptu lucis istius et disperatione vitae defensare rem publicam deberemus; iam tunc promisi mei corporis vilitatem et spopondi hanc imperatoribus fidem nec tamen mihi ullus tunc regna caelestia promittebat. Quid Christo spondente faciendum est, si hoc potuimus militiae devotione promittere? Quin immo, fortissimi commilitones, olim devotas animas subdamus pretiosissimę passioni, sit nobis virilis animus, fides inviolata permaneat! Iam cerno ante tribunal Christi stantes eos quos neci paulo ^ante satellis regius deputavit; illa vero gloria est, quae aeternitatem beatam vitae huius brevitate mercatur. Aequali omnes animo, una voce responsum satellitibus demus, adnuntia: "Milites quidem, Cesar, tui sumus et ad defensionem rei publicę Romana ^arma suscepimus nec umquam aut desertores bellorum aut proditores militie fuimus aut ignavę formidinis meruimus subire flagitium. Tuis etiam optemperaremus preceptis nisi instituti legibus christianis daemonum cultus et aras semper pollutas sanguine vitaremus. Comperimus precepisse te, ut aut sacrilegiis pollueres Christianos aut punires. Nec non inquiras longius latitantes, nos omnes Christianos esse cognosce; habebis potestati tuae subdita omnium corpora, auctorem vero suum respicientes Christum animas non tenebis." Haec sicut vir sanctus dixerat, legionis probatur assensu et Cesari per satellites nuntiatur.

(6) Inclementi iussione precepit, ut iterum decimum renovatę crudelitatis ordo consumeret. Post hanc vocem ad legionem velociter properatur, crudelia precepta peraguntur, reliquos ut Octodorum redeant iubetur. Tunc Exsuperius, quem ante principem vel campidoctorem superius memoravi, correptis legionis suae signis hac circumstantes oratione confirmat: "Tenere me, commilitones optimi, saecularium quidem bellorum signa perspicitis, sed non ad haec arma provoco, non ad haec bella animos vestros virtutemque compello; aliud nobis genus eligendum est proeliorum, non per hos gladios potest ad regna caelestia properari. Robur nobis opus est animorum; invicta defensio est fidem, quam deo promiserit, in ultimis custodire. Iam de commilitonum nostrorum gloria, ea, quae divino cernebat obtutu, Mauricius est locutus, ego vobis victoriam plenam, si Christo credidistis, repromitto. Proicient dextere nostrae arma ista cum signis militaribus, prestabit hoc Christus, ut mox in ipso caelesti, sicut promittitur, regno alia vobis Exsuperium vestrum videatis signa monstrare. Vadat quin immo funestus satellis et hęc truculento regi nuntiet: "Inexsuperabilis legionis istius animos, Cesar, agnosce; tela proicimus; et armatas quidem dexteras satellites tuos, sed armatum fide catholica inveniet pectus. Occide, prosterne, resecandas gladiis percussoribus cervices prebemus intrepidi; haec nobis iocundⁱora sunt, dummodo quod te cum sacrilegiis tuis contemnimus ad regna iam nunc caelestia properantes." Haec mandata legionis remeans ad Maximianum Caesarem satellis nuntiat.

(7) At ille, quasi nihil iterato fuisset scelere perpetratum, ire propere exercitum iubet et circumfundi imperat legionem nulloque de tanto sanctorum exercitu precepit derelinqui. Ventum itaque est, circumsistit beatam legionem turba carnificum, omnis aetas sine discretione perimitur lanianturque beata corpora et devotas deo animas fideli mortis professione commendant. Peracta tandem cede inter omnes sanctorum percussores pręda dividitur. Namque Maximianus facultatem dederat, ut, quisque legionis illius militem iugulasset, interempti spoliis uteretur. Divisa igitur omnium preda ad vescendum aepulandumque victrix turba consedit,

(8) cum interea veteranus quidam ultime aetatis senio fatigatus, nomine Victor, ad contaminatum caedibus locum itineris necessitate deductus est. Dum ad aepulas pro aetatis veneratione ab omnibus rogaretur, requirere coepit, quaenam esset causa laetitiae, quod inter tot corpora peremptorum gaudentes exultantesque possint milites aepulari. Dictum a quodam est, quod legio Christianę legis studio caeremonias Romanas cultum quae (que p.c.) nomine pariter cum imperatoriis iussionibus contempnere voluisset dataque neci esset, ut disciplinę militaris traditus ordo severius teneretur. Tunc Victor alte gemitum trahens graviterque suspirans exclamat: "Heu me, qui per tot annorum militiam ad hanc infelicem aetatem veni et in hac legione militare non merui; quam bene inter tales gloriosę mortis honore donatis finem vitae invenire potuissem! Saltem (-tim a.c.) si commilito indignus eram vel me ante actas oras viandi necessitas detulisset, ut senilis pectoris cruor tantorum virorum victimis misceretur, optuleram corpus hoc neci, dummodo tantae laudis consortio non carerem." Talia dicentem profanorum statim turba vallavit, quae utrum Christianus esset responderet minaciter iubet.

(9) At ille, paululum oculos ad caelum erigens, tali percunctantibus (-cont-m.pr.) sermone respondit: "Longus me vivendi usus ad hanc, quam videtis, perduxit aetatem. Quaecumque in hoc mundo aguntur aut studium repperit aut rerum volubilitas agit aut varius semper casus infestat; quodcumque volumus, optamus, scimus aut cupimus, totum mundi caligine submersum tenebris circumfulgentibus latet, nisi nobis aut viam Christus ostenderit aut lumen Christus effulserit. Quod ego fideli mente perpendens utinam ultimo contester affectu! Quod si me ad tempus paulo ante trucidate legionis itineris necessitas detulisset, convi^viis vel aepulis vestris horum funerum consortium praetulissem. Sed etiam nunc prestabit Christus, ut Christianum me vel post professionem ^meam transire ulterius per beata funera non sinatis." Haec eo loquente subita percussoris obtruncat insania. Ita vir sanctus consortium sanctorum celeri confessione promeruit.

(13) Haec nobis tantum de numero isto martyrum comperta sunt nomina, id est beatissimi Mauricii, Exsuperii, Candidi, Innocentii, Victoris atque Vitalis; cetera vero nobis quidem incogⁿita, sed in libro vitae sunt scripta.

(14) Ex hac eadem legione fuisse dicuntur etiam illi martyres Ursus et Victor, quos Salodoro passos fama confirmat. Salodorum vero castrum est super Ara flumine, neque longe a Reno positum.

(15) Opere pretium est etiam illud indicare, quid deinde Maximianum trucem tyrannum exitus consecutus sit. Cum dispositis insidiis genero suo Constantino, tunc regnum tenenti, mortem moliretur, deprehenso dolo illius apud Massiliam captus nec multo post strangulatus teterrimoque hoc supplicio affectus impiam vitam digna morte finivit.

(16) At vero beatissimorum martyrum corpora post multos passionis annos sancto Theodoro huius loci epo revelata traduntur; in quorum honore cum strueretur basilica, quae vaste nunc adiuncta rupi est, quid miraculi tunc apparuerit, nequaquam tacendum putavi:

(17) Accidit inter reliquos artifices, qui invitati convenisse ad hoc opus videbantur, quidam adesset faber, quem adhuc gentilem esse constaret. Hic cum dominico die, quo ceteri ad expectandum diem eius festi (-e a.c.) abscesserant, in fabrica solus substetisset, in illo secreto se subito clara luce manifestantibus sanctis hic idem faber rapitur atque ad poenam vel ad supplicia distenditur. Et visibiliter turbam martyrum cernens verberatus etiam increpatur, quod vel die dominico ecclesiae solus deesset vel illud fabricę opus sanctum suscipere gentilis auderet. Quod abeo misericorditer a sanctis factum constitit, ut faber ille consternatus et territus salutare sibi nomen posceret, statimque Christianus effectus est.

(18) Neque illud in sanctorum miraculis pretermittam, quod perinde clarum atque omnibus notum est: Mater familias Quinti, egregii atque honorati viri, cum ita paralitica fuisset obstricta, ut etiam pedum usus negaretur, a viro ut istic per multorum itineris spatium deferretur poposcit. Quo cum pervenisset, sanctorum martyrum basilica famulantium manibus inlata pedibus ad diversorium rediit ac sanitate de premortuis restituta membris miraculum suum ipsa circumtulit.

(19) Haec duo tantum mira passione sanctorum inserenda credidi. Ceterum multa sunt, quo vel in purgatione demonum vel in reliquis curationibus cotidie illic per sanctos martyres domini virtus operatur.

(20) Neque enim ^hoc omittendum est, quod per longum temporis tractum beati Innocentii membra martiris Rodanus revelavit. Iugi enim eluvii vicinum in se cespitem vergens religiosa quadam soli perniciae ad sepultura martyris famulatrix unda unda pervenit. Prolatas namque reliquias leniter lambens non ideo a sinu terrae protulit, ut in gurgitis sui procella dimergeret, sed ob gloriosam devotionem intra ambitum basilicae caeteris martyribus sepulture precepit sociari. Cuius translatione a sanctae recordationis Domiciano Genavensi et Gradu Agustanę urbis vel Protasio, tum temporis huius loci epo, celebratam recolentes cotidiana devotione et laudibus frequentamus adiuvante domino q.u.u.t.e.r.g.t.