(1) Dioclecianus, quondam Romanę rei publicę princeps, cum ad imperium totius orbis fuisset electus omnesque provincias turbari quorundam presumptione perspiceret, ad consortium imperii vel laboris olim sibi comilitonem Herculium Maximianum Cęsarem fecit eumque contra Amandum et Elianum, qui in Bagaudarum regione presumptione servili arma commoverant, ad Galliam destinavit. Cui ad supplementum exercitus legionem Thebeam ex orientalibus militibus ire precepit. Quę legio sex milia sexcentos sexaginta sex viros validos animis et instructos armis antiquorum Romanorum habebat exemplo. Hii igitur milites Christianę religionis ritum orientali tradicione susceperant ab Ierosolimitanę urbis epo fideique sacrę virtutem armis omnibus preponebant. Ad urbem quippe Romam itinere attingentes eandem Christianitatis fidem, quam acceperant, apud beatum Marcellinum, predictę Romanę urbis pontificem, confirmarunt, ut ante gladio interirent quam fidem sacram Christi, quam acceperant, violarent. Recepti igitur a Diocleciano Cęsare iubentur ut post Maximianum collegam itinere, quo ceperant, Gallias tenderent.

(2) Lectio II Maximianus Cesar, usu quidem militię bellis aptus sed ydolorum specialis cultor, ferus animo, avaritia crudelis, libidini deditus cęterisque vitiis obsessus severitatem imperatoriam nimia crudelitate polluerat. In Galliam properans ad Alpium Appenninarum aditum venit. Transmeantibus iter Alpium post arduam et horridam viam subito ęqualis loci campestris occurrit grata planicies. Quo in loco oppidum factum est, quod Octodorus nomen accepit, circa quod irrigua fluminibus prata aut agrorum fertilis cultura porrigitur, precipue deinde Rhodani fluminis validus cursus offertur. [qui mole sua leniter fluens regionis ipsius gratiam propria amenitate commendat]. Transcensis igitur Alpibus Maximianus Cęsar Octodorum venit ibique sacrificaturus ydolis suis convenire exercitum iussit atroci proposita iussione ut per aras demonibus consecratas iurarent coęqualibus sibi animis contra Bagaudarum turbas esse pugnandum, christianos vero velut inimicos diis suis ab omnibus persequendos. Quod ubi primum pervenit ad notitiam Thebeę legionis preteriens Octodorense oppidum ad locum, cui Agauno nomen est, celeriter properavit, ut octo milium spatio ab Octodoro separata necessitatem committendi sacrilegii preteriret. [Agaunum acolae interpretatione Gallici sermonis saxum dicunt.] Quo in loco ita vastis rupibus Rhodani fluminis cursus artatur, ut commeandi facultate subtracta constratis pontibus viam fieri itineris necessitas imperaret. Undique tamen imminentibus saxis parvus quidem sed amęnus irriguis fontibus campus includitur, ubi fessi milites legionis Thebeę post laborem tanti itineris resederant. O quanta reverentia excolendus est sacer locus iste, in quo tot pro Christo martirum milia ferro Cęsaris puniuntur!

(3) Lectio III Maximianus Cęsar, dum ad sacramenta superius memorata cunctos in exercitu suo cogeret, agnovit pretergressam, ut diximus, legionem. Subito iracundię furore completus satellites mittit, ut hii legionem ad sacramentorum suorum sacrilegia revocarent. Erat in eadem legione primicerius Mauricius et signifer Exuperius et Candidus senator, qui ita commilitonibus suis preerant, ut amore pocius divinitatis quam terrore militari obędienda preciperent, viri in rebus bellicis strenui et virtute nobiles, sed fide in deo nobiliores. Erga imperatorem fortitudine, erga Christum devotione certabant. Evangelici precepti sub armis custodes reddebant quę dei erant deo, et quę Cęsaris Cęsari restituebant. Requirunt itaque quid Maximianus Cęsar ira dictante mandasset. Dictum ab his est, quod Cęsar iusserat, milites omnes immolasse hostias, libasse sacrificia et sacramenta fanatici ordinis prebuisse, iubere Cęsarem, ut legio festinanter revertens ad commilitonum se prepararet exemplum. Lectio IIII Tunc hii qui preerant legioni miti affatu dederunt responsum, ob hoc se transgressos Octodurum, quia iam fama ad eos sacrificiorum ordine pervenisset, fas sibi visum esse, ne dęmonum aris Christiani contaminari viderentur, [esse sibi in animo] deum vivum colere, traditam orientali more religionem usque ad diem vitę perenniter custodire, ad bellorum usum paratam legionis esse virtutem, ad committenda vero sacrilegia, sicut Cęsar precepit, Octodorum non redire.

(4) Reversus itaque satelles nunciat obstinatos esse animos legionis nec velle preceptis imperatoriis obędire. Tunc Maximianus Cęsar iracundię nimietate succensus ad hanc vocem subito furore prosilivit dicens: "Ergo milites mei imperatoria precepta et sacrorum meorum ordinem spernunt! Sanciendum erat vindicta publica etiam si tantum maiestatem regiam contempnere voluissent; iungitur despectui meo cęlestis iniuria et mecum pariter religio Romana contempnitur. Senciat contumax miles me non solum michi sed etiam diis meis dare posse vindictam; iam nunc fidissimorum meorum turba festinet, decimum quemque morti funesta sors prebeat, discant ęquali nece quos ordo premiserit moriendi, qualiter Maximianus vel sibi vel diis suis hac severitate dederit ulcionem!"

(5) Post hanc vocem apparitoris iussio infausta porrigitur, ad legionem velociter properatur, crudelia precepta reserantur. Traduntur neci quos ordo repperit numerandi, lęti percussoribus cervices prebent solaque inter eos erat de gloriosę mortis occupatione contentio. Perfecto itaque scelere ut Octodorum legio redeat iubetur. Lectio V Tunc Mauricius primicerius paululum a satellitibus regiis segregatus convocat legionem et hac oratione sanctiores alloquitur: "Gratulor virtuti vestrę, commilitones optimi, quod amore religionis nullam vobis Cęsaris preceptum attulit formidinem; gaudentibus quodammodo animis tradi ad necem gloriosam commilitones vestros vidistis, quibus timui ne quisquam, quod armatis facile est specie defensionis, beatissimis funeribus manus obviam adferre temptaret! Iam michi ad huius rei interdictum Christi nostri parabatur exemplum, qui exemptum vagina apostoli gladium proprię vocis iussione recondidit, docens maiorem armis omnibus Christianę confidentię esse virtutem. Hic deus plane Christus mentes vestras manusque prohibuit, ne quisquam divino operi mortalibus dextris obstitisset. Quin immo cepti operis fidem perenni religione complerent! Hactenus exempla sacris inserta codicibus legebamus; iam nunc per nosmet ipsos quos sequi debeamus aspeximus. Ecce vallatus sum commilitonum meorum corporibus, quos de latere meo funestus satelles abstraxit, aspersus sum cruore sanctorum et [sacri] sanguinis reliquias vestibus [meis] porto et dubito eorum sequi necem, quorum gratulans admiror exemplum? Et vacat cogitare, quid imperator iubeat, qui sorte [mihi] mortalitatis ęqualis est. Si habere aliquid virium imperatoria precepta potuissent, circa beatissimorum trium puerorum corpora regis Persarum valuisset incendium nec contempnens ora leonum lacu clausus evadere potuisset propheta. Lectio sexta Sacramenta olim dedisse nos memini quod contemptu lucis istius et desperatione vitę defensare rem publicam deberemus; iam tunc promisi mei corporis vilitatem et spopondi hanc imperatoribus fidem nec tamen michi ullus tunc regna cęlestia promittebat. Quid Christo spondente faciendum est, si hoc potuimus militię devotione promittere? Quin immo, fortissimi commilitones, olim devotas animas subdamus preciosissimę passioni, sit nobis virilis animus, fides inviolata permaneat! Iam cerno ante tribunal Christi stantes eos quos neci paulo ante satelles regius deputavit; illa vera gloria est, quę ęternitatem beatam vitę huius brevitate mercatur. Aequali omnes animo, una voce responsum satelliti demus, id nuncia: "Milites quidem, Cęsar, tui sumus et ad defensionem rei publicę Romanę arma suscepimus, nec umquam aut desertores bellorum aut proditores [militie] fuimus aut ignavię formidinis meruimus subire flagitium. Tuis etiam obtemperaremus preceptis nisi instituti legibus christianis dęmonum cultus et aras semper pollutas sanguine vitaremus. Comperimus precepisse te, aut sacrilegiis pollui Christianos aut denis interfectis nos velle terreri. Non inquiras longius latitantes, nos omnes Christianos esse cognosce; habebis potestati tuę subdita omnium corpora, auctorem vero suum respicientes Christum animas non tenebis." Lectio septima Hęc vir sanctus dixerat, legionis probatur assensio et Cęsari per satellites nunciatur.

(6) Presenti precipit iussione, ut iterum decimum renovatę crudelitatis ordo consumeret. Post hanc vocem ad legionem velociter properatur, crudelia precepta peraguntur, reliqui vero ut Octodorum redeant iubetur. Tunc Exuperius, quem ante principem vel campiductorem [superius] memoravi, correptis legionis suę signis hac circumstantes oratione confirmat: "Tenere me, conmilitones optimi, secularium quidem bellorum signa perspicitis, sed non ad hęc arma provoco, non ad hęc bella animos vestros virtutemque cohortor; aliud nobis genus eligendum est pręliorum, non per hos gladios potestis ad regna cęlestia properare. Robur nobis opus est animorum; invicta defensio, fidem quam deo promisimus, in ultimis custodire. Iam de conmilitonum nostrorum gloria, ea quę divino cernebat obtutu, [-super est, ut victori deo gratias agamus -] gloriosus vir Mauricius est locutus, ego vobis victoriam plenam, si deo creditis, repromitto. Proiciant dexterę nostrę arma ista cum signis militaribus, prestabit hoc Christus, ut mox in ipso cęlesti, sicut promittitur, regno alia vobis Exuperium vestrum videatis signa monstrare. Vadat quin immo funestus satelles et hęc truculento regi nunciet: "Milites sumus, imperator, tui, sed tamen servitutem liberi confitemur dei. Tibi militiam debemus, illi innocentiam. A te stipendium laboris accepimus, ab illo vitę exordium sumpsimus. Sequi imperatorem in hoc minime possumus, ut auctorem nostrum negemus deum, auctorem velis nolis tuum.

Lc. VIII Non nos adversum te, imperator, armavit ipsa, quę fortissima est in periculis, desperacio. Tenemus arma et non resistimus, quia mori magis quam occidere volumus, et innocentes interire quam noxii vivere preoptamus. Si quid in nos ultra statueris, igni tormento ferro subici parati sumus. Christiani sumus persequi Christianos non possumus.

Inexsuperabiles legionis istius animos [Caesar] cognosce; tela proicimus; exarmatas quidem dexteras satelles tuus, armatum fide catholica pectus inveniet. Occide, prosterne, secandas gladiis percussoribus cervices prebemus intrepidi; hęc nobis iocundiora sunt, dummodo quia te cum sacrilegiis tuis contempnimus ad regna iam nunc cęlestia properemus." Flagrabat enim iam tunc in beatissimis viris martirii gloriosus ardor. Hęc mandata legionis remeans ad Maximianum Cęsarem satelles nunciat.

(7) At ille, quasi nichil iteratim fuisset scelus perpetratum, ire propere exercitum iubet et circumfundi imperat legionem nullumque de tanto sanctorum exercitu precipit relinqui. Ventum est itaque et circumsistit beatam legionem turba carnificum. Omnis ętas sine discretione perimitur lanianturque beata corpora et devotas deo animas fideli mortis professione commendant. Operta est terra illic procumbentibus in morte corporibus iustorum, fluxeruntque preciosi sanguinis rivi. Que umquam rabies absque bello tantam humanorum corporum stragem dedit, [que feritas ex sententia sua tot simul perire vel reos iussit! Ne iusti punirentur multitudo non obtinuit, cum inultum esse soleat quod multitudo delinquit. Hac igitur crudelitate immanissimi tyranni confectus est ille sanctorum populus,] qui contempserunt rem presentium ob spem futurorum. Sic interfecta est illa plane angelica legio, quę ut credimus cum illis angelorum legionibus iam collaudant [semper] deum in cęlis, per infinita seculorum secula. Amen.

In festivitate beati archangeli Michaelis. Lectio I