Incipit passio sancti Mauritii martiris et sociorum eius martirum.

(1) Sanctorum passionem martirum, qui pro sancto domini nostri Jesu Christi nomine gloriosum sanguinem preciosa morte fuderunt, pro honore gestorum stilo explicamus, ea utique fide, qua ad nos martirii ordo pervenit. Nam per succedentium relationem rei geste memoriam nondum intercepit oblivio. Et si pro martiribus singulis loca singula, que eos possident, [vel singulae urbes] insignia habentur, nec immerito, quia pro deo summo preciosas sancti animas effundunt, quanta excolendus est reverentia sacer hic locus, in quo tot pro Christo martirum milia ferro cesa referuntur! Nunc iam ipsam beatissime passionis causam loquamur.

(2) Sub Maximiano, qui Romane rei publice cum Dyocleciano collega imperium tenuit, per diversas [fere] provincias laniati aut interfecti sunt martirum populi. Idem namque Maximianus, sicut avaricia libidine crudelitate ceterisque viciis obsessus furebat, ita etiam execrandis gentilium ritibus [deditus] et erga deum celi profanus, impietatem suam ad extinguendum Christianitatis nomen armaverat. Sed qui tunc veri dei cultum profiteri audebant, sparsis usquequaque militum turmis vel ad supplicia vel ad necem rapiebantur, vel ad vagationem barbaris dati prorsus in religione arma commoverant.

(3) Erat in eodem tempore in exercitu legio militum, qui Thebei appellabantur. Legio autem vocabatur, que [tunc] sex milia ac sexcentos viros in armis habebat. Hii in auxilium Maximiano ab orientis partibus accersiti venerant, viri in rebus bellicis strennui, virtute nobiles, sed fide nobiliores. Erga imperatorem fortitudine, erga Christum devotione certabant. Evangelici precepti etiam non immemores sub armis reddebant que erant dei deo, et que Cesaris Cesari restituebant.

(4) Itaque cum et hii sicut ceteri militum ad dilaniandum Christianorum multitudinem destinarentur, soli crudelitatis ministerium detractare ausi sunt, atque huiusmodi preceptis [se] obtemperaturos negant. Maximianus non longe aberat, nam se circa Octodorum itinere fessus tenebat. Ubi cum ei per nuntium delatum esset legionem hanc adversus mandata regia rebellem in hiis angustiis substitisse, in furorem instinctu indignationis exarsit.

(5) Sed prius michi, quam reliqua commemorem, situs loci illius relationi inserendus videtur. Locus hic sexaginta fere milibus a Genuensi urbe abest, quatuordecim fere milibus a capite Lemannici liacus, quem influit Rodanus. Locus hic [iam] inter Alpina iuga in valle situs est, atque pergentibus difficili transitu asperum atque artum iter pandit. Infestus namque Rodanus saxo et montis radicibus vix pervium intrantibus iter relinquit. Evictis transmissisque angustiarum faucibus subito nec exiguus inter montium rupes campus aperitur. In hoc legio sancta consederat.

(6) Igitur, sicut supra dictum est, cognito Maximianus Thebeorum responso precipiti ira fervidus ob neglecta imperia decimum quemque ex eadem legione gladio ferire iubet, quo facilius ceteri regis preceptis territi metu cederent; redintegratisque mandatis edicit ut reliqui in persecutionem Christianorum cogantur. Ubi vero ad Thebeos denunciatio iterata pervenit cognitumque ab eis est iniungi sibi executiones profanas rursus, vociferatio passim ac tumultus in castris exoritur affirmantium numquam se ulli in hec tam sacrilega ministeria cessuros, ydolorum profana semper detestatos, [Christianis se imbutos] sacre et divine religionis cultu institutos, unum se eternitatis colere deum, ad extrema perire satius esse quam adversus Christianam fidem venire.

(7) Hiis deinde compertis Maximianus omni belua cruentior rursus ad ingenii [sui] sevitiam redit atque imperat ut iterum decimus eorum detur morti; ceteri nichilominus ad hec que spreverant compellerentur. Quibus iussis denuo in castro perlatis segregatus est atque percussus qui decimus sorte obvenerat; reliqua vero se militum multitudo mutuo sermone instigabat, ut [in] tam preclaro opere persisteret.

(8) Incitamentum tamen maximum fidei in illo tempore penes sanctum Mauritium fuit primicerium Tunc, sicut tradidit, legionis eius, qui cum Exuperio, ut [in] exercitu appellant, campiductorem et Candido senatore militum accedebat exhortando singulos et monendo. Fidelium commilitonum etiam martirum exempla ingerens pro sacramento Christi, pro divinis legibus, si ita necessitas ferret, omnibus mori suadebat, sequendosque ammonebat socios illius et contubernales suos, qui iam [in caelum] precesserant. Flagrabat enim iam tunc in beatissimis viris martirii gloriosus ardor.

(9) Hiis itaque primoribus suis atque auctoribus animantes Maximiano adhuc insania estuante mandata mittunt sicut pia [ita] et fortia, que feruntur [fuisse] in hoc modo: "Milites sumus, imperator, tui, sed tamen servi, quod liberi confitemur, dei. Tibi miliciam debemus, illi innocentiam. A te stipendium laboris accepimus, ab illo vite exordium sumpsimus. Sequi imperatorem in hoc nequaquam possumus, ut auctorem negemus deum, utique auctorem nostrum dominum, auctorem, velis nolis, tuum. Si non [in] tam funesta agere compellimur, ut hunc offendamus, tibi, ut fecimus hactenus, adhuc parebimus; sin aliter, illi parebimus potius quam tibi. Offerimus nostras in quemlibet [hostem] manus, quas sanguine innocentium cruentare nefas ducimus. Dextere iste pugnare adversus impios atque inimicos sciunt [laniare pios et cives nesciunt]. Meminimus nos pro civibus potius quam adversus cives arma sumpsisse. Pugnavimus semper pro iusticia, pro pietate, pro innocentium salute. Hec fuerunt nobis attenus precia periculorum. Pugnavimus pro fide, quam quoquo pacto conservabimus tibi, si hanc deo nostro [non] exhibemus. Iuravimus [primum] in sacramenta divina, iuravimus inde in sacramenta regia; nichil nobis de seculis (?) credas necesse est, si priorem prerumpimus. Christianos ad penam per nos requiri iubes; iam tibi ex hoc alii requirendi [non] sunt: habes [hic] nos confitentes deum patrem, auctorem omnium, et in filium eius Jesum Christum credimus. Videmus laborum periculorumque nostrorum socios, nobis quoque eorum sanguine aspersis, trucidari ferro, et tamen sanctissimorum commilitonum mortes et fratrum funera non flevimus non doluimus, sed potius laudavimus et gaudio prosecuti sumus, quia digni habiti essent pati pro domino deo eorum. [Et nunc] Non nos vel hec ultime vite necessitas in rebellionem cogit, non nos adversum te, imperator, armavit ipsa saltem, que fortissima est in periculis, desperatio. Tenemus ecce arma et non resistimus, quia mori quam occidere satis maluimus, et innocentes interire quam noxii vivere preoptamus. Si quid in nos ultra statueris, si quid adhuc iusseris, si quid adhuc amoveris, ignes, tormenta, ferrum subire parati sumus. Christianos nos fatemur, persequi Christianos non possumus."

(10) Cum hec et alia Maximianus audisset obstinatosque in fide Christi cerneret animos virorum, sperans gloriosam eorum constantiam posse revocari una sententia omnes interfici decrevit, et rem confici circumfusis militum agminibus iubet. Qui cum missi ad beatissimam legionem venissent, stringunt in sanctis impium ferrum, mori non recusantes pro vite eterne amore cedebantur. itaque passim non gladiis reclamantes saltem aut repugnantes, sed et depositis armis cervices persecutoribus prebentes et iugulum [percussoribus] vel intectum corpus offerentes. Non vel ipsa suorum multitudine, non armorum motione elati sunt, ut ferrum conarentur asserere iusticie causam, sed hec solum reminiscentes se illum confiteri, qui nec reclamando ad occisionem ductus est et tanquam agnus non aperuit os suum, ipsi quoque tanquam grex dominicus ovium laniari se tanquam ab irruentibus lupis passi sunt.

(11) Operta est terra sicut procumbentibus in mortem corporibus piorum, fluxeruntque preciosi sanguinis rivi. Que umquam rabies absque bello tam magnam humanorum corporum stragem dedit, que feritas ex sententia sua tot simul perire vel reos [iussit]! Ne iusti punirentur multitudo non obtinuit, cum inultum esse soleat quod multitudo delinquit. Hac igitur crudelitate immanissimi tyranni confectus est ille sanctorum populus, qui contempsit rem presentium ob spem futurorum. Sic interfecta est illa plane angelica legio, que ut credimus cum illis angelorum legionibus iam collaudant [semper] in celis dominum deum Sabaoth.

(12) Victor autem martir nec legionis eiusdem fuit neque miles, sed emerite milicie veteranus. Hic cum iter agens subito incidisset in hos, qui passim epulabantur leti martirum spoliis, atque ab hiis ad convescendum invitatus prolatam ab exultantibus per ordinem causam cognovisset, [detestatus convivas] detestatusque convivium refugebat. Requirentibusque, ne et ipse forsitan Christianus esset, Christianum se et semper futurum esse respondit ac statim ab irruentibus interfectus est ceterisque martyribus in hoc loco sicut morte ita etiam honore coniunctus est.

(13) Hec nobis tantum de numero istorum martirum comperta sunt nomina, id est beatissimorum Mauritii, Exuperii, Candidi et Victoris; cetera vero nobis quidem incognita sed in libro vite eorum nomina scripta sunt.

(14) Ex [hac] eadem legione fuisse dicuntur etiam illi martires Ursus et Victor, quos Saldorum passos fama confirmat. Saldorum vero castrum super Arole fluvium non longe a Reno positum est.

(15) Opere precium est etiam illud indicare, qui deinde Maximianum trucem tyrannum exitus consecutus est. Cum dispositis insidiis generi suo Constantino tunc regnum tenente mortem moliretur, deprehenso dolo illius apud Marsiliam captus nec multo post strangulatus teterrimo hoc supplicio affectus impiam vitam digna morte finivit.

(16) At vero beatissimorum martirum corpora post multos passionis annos sancto Theodoro, loci illius epo, revelata traduntur. In quorum honore cum extruxerunt basilicam, que vaste tunc adiuncta rupi uno tantum latere acclivis iacebat, sed nunc iubente preclaro meritis Ambrosio, huius loci denuo abbate edificata bib (lacuna) esse dinoscitur.

(20) Neque enim hoc omittendum est, quod per longum temporis spacium beati Innocentii martiris membra Rodanus revelavit. Iugi enim diluvii vicinum in se cespitem vergens religiosa quadam soli pernicie ad sepulturam martiris famulatrix unda pervenit. Prolatas namque reliquias leniter lambens non ideo a sinu terre protulit ut in gurgitis sui procella dimergeret, sed ob gloriosam devotionem intra ambitum basilice ceterisque martiribus sepultura preceperit sociari. Cuius translationem a sancte recordationis Domiciano Genuense et Grato Augustane urbis vel Prothasio, tunc temporis huius loci epo, celebratam recolentes cotidiana devotione et laudibus frequentamus.

Quid miraculi tunc apparuit nequaquam tacendum putavi.

(17) Accidit ut inter reliquos artifices, qui invitati ad hoc opus venisse videbantur, quidam adesset faber, qui adhuc gentilis esse constaret. Hic cum dominico die, quo ceteri ad expectandam diem festum abcesserant, in fabrica solus extitisset, in illo solo secreto se subito [clara luce] manifestantibus sanctis hic idem faber rapitur atque ad penam vel ad supplicia distenditur, et visibiliter turbam martirum cernens, verberatus etiam increpatur, quod vel de die dominico ecclesie solus deesset, vel illud fabrice opus sanctum suscipere gentilis auderet. Quod ideo misericorditer a sanctis factum constituit, ut faber ille consternatus et territus salutare sibi nomen poposceret [statimque Christianus effectus sit].

(18) Neque illud in sanctorum miraculis pretermittam, quod perinde clarum atque omnibus notum est: Materfamilias Quinti, gregii atque honorati viri, cum ita paralisi fuisset obstricta, ut ei etiam pedum usus negaretur, a viro suo petiit, ut illuc per multum itineris spacium deferretur. Quo cum pervenisset, sanctorum martirum basilice famulantium manibus illata pedibus ad diversorium rediit ac sanitate de premortuis restituta membris miraculum suum circumtulit.

(19) Hec duo tantum miracula passioni sanctorum inserenda credidi. Ceterum satis multa sunt, que vel in purgatione demonum vel in restauratione claudorum aut sanitate febrium ceterisque infirmitatibus cotidie sic per servos suos virtutes dominus operatur, que multum miranda sunt, si per singula scribenda forent. Tamen fidelium cordibus absque lectione cognita esse cognoscuntur, que quanta et qualia miracula sic per sanctos suos ad honorem et gloriam nominis sui dominus operari non desinit. Pro eo idipsum die noctuque psalmorum ymni et decantatio non desistit, quod iubente sancto et preclaro [Christi] martire Sigismundo rege est institutum huc usque hodie deo protegente conservatum est. Propterea hic laudes dei servis canentibus ore persolvuntur, cui est honor et gloria et potestas et imperium in secula seculorum. Amen. Explicit passio sancti Mauritii et sociorum eius, incipit passio sanctorum Cosme et Damiani martirum Christi.