Explicit vita septem dormientium. Incipit passio sancti Mauricii martyris sociorumque eius.

(1) Sanctorum passionem martyrum, qui locum Augaunensium glorioso sanguine illustrant, pro honore gestorum stilo explicabimus, ea utique fide, qua ad nos martirii ordo pervenit [Nam] per succedencium relacione ac rei geste memoriam [nondum intercepit oblivio]. Et si pro martiribus singulis loca singula,que eos possident, vel in (in in marg.) singulis [urbes insignes] habentur venerantur, nec inmerito, quia pro deo [summo] sancti animas preciosas refundunt, quanta excolendus est reverencia sacer ille [Acaunensium] locus, in quo tot pro Christo martyrum milia ferro cesa referuntur! Nunc [iam] ipsam beatissime causam passionis loquamur.

(2) Sub Maximiano, qui Romane rei publice cum Diocletiano collega inperium tenuit, per diversas [fere] provincias laniati sunt aut interfecti [martyrum] populi Christiani. Idem namque Maximianus, sicut avaricia libidine crudelitate ceterisque viciis obsessus fuerat, ita eciam execrandis gentilium ritibus [deditus] et erga deum celi profanus, inpietatem suam ad extinguendum Christianitatis nomen armaverat. Si qui tunc veri dei cultum profiteri audebant, sparsis usquequaque militum turmis vel ad suplicia vel ad necem rapiebantur, ac veluti vagatione barbaris [gentilibus] data prorsus in religionem arma commoverunt.

(3) Erat in eodem tempore in exercitu legio militum, qui Thebaei appellantur. Legio autem vocabatur tunc, quę sex milia ac sexcentos sexaginta sex viros in armis habebat. Hi in auxilium Maximiano ab orientis partibus acciti venerunt, viri in rebus bellicis strenui et virtute nobiles, set fide nobiliores. Christiane enim religionis ritum ab Ierosolimitane urbis episcopo susceperant, eiusque fidei fundamentum Romam transeuntes de Marcelli, episcopi eiusdem urbis, exhortatione roborabant. Erga imperatorem fortitudine, erga Christum religione et devotione certabant. Evvangelici praecepti etiam sub armis non inmemores reddebant que dei erant deo, et quę Cęsaris Cęsari restituebant.

(4) Itaque cum [et] hii sicut ceteri militum ad pertrahendam Christianorum multitudinem destinarentur, soli crudelitatis ministerium detrectari ausi sunt, atque huiusmodi praeceptis se obtemperaturos negant. Maximianus non longe aberat, nam [se] circa Octodorum itenere fessus tenebat. Ubi cum ei per nuncios delatum esset legionem hanc adversus mandata regia rebellere (e eras.) in [Acaunensibus] hiis angustiis substitisse, in furorem instinctu indignationis exarsit.

(5) Sed prius mihi quam reliqua commorem, situs istius loci [eius] relationibus inserendus esse videtur. [Acaunus] Locus hic sexaginta fere milibus a Gebenense urbe abest, XIIII vero milibus distat a capite Lausanni lacus, quo influit Rodanus. Locus hic [iam] inter Alpina iuga in valle situs est, Ad quem pergentibus difficili transitu asperum atque artum iter panditur. Infestus namque Rodanus saxosi montis radicibus vix [pervium] per annum viantibus [aggerem] relinquit. Evictis transmissisque angustiarum faucibus subito nec exiguus inter montium rupes campus (in marg.) aperitur. In hoc legio sancta consederat.

(6) Igitur, sicut supra diximus, cognito Maximianus Thebeorum responso praecepit ira fervidus ob neglecta inperia decimum quemque ex eadem legione gladio feriri [iubet], quo facilius caceteri (ca- eras.) regis imperio territi metu cederent; redintegratisque mandatis edicit ut reliqui in persecutionem Christianorum cogantur. Ubi [vero] ad Thebeos denunciatio iterata pervenit cognitumque in (eras.) ab eis est iniungi sibi [rursum] excusa exsecutiones prophanas, vociferatio passim ac tumultus in castris exortus affirmantium numquam se ulli in [haec] tam sacrilego mandato cessuros, ydolorum [se] profana semper detestaturos, [Christianis se imbutos] sacre et divine religionis cultu institutos, unum se eternitatis deum colere, extrema experiri sacius esse quam adversus Christianam fidem venire.

(7) Hiis deinde compertis Maximianus omni belua cruencior rursus ad ingenii [sui] seviciam redit atque mandat ut iterin decimus eorum morti detur; ceteri nichilominus ad hec quae spreverant com (eras.) compellerentur. Quibus iussis denuo in castra perlatis segregatus atque percussus est qui [decimus] sorte obvenerat; reliqua vero [se] militum multitudo mutuo sermone instigabat, ut in tam praeclaro opere persisteret.

(8) Incitamentum tamen maximum fidei in illo tempore fuit penes sanctum Mauricium qui fuit primicerius tunc, sicut traditur, legionis eiusdem, qui cum Exuperio, ut in exercitu appellant, campiductore et Candido senatore militum accedebat exortando singulos et monendo fidelium commilitones; et iam (eciam) martyrum exempla ingerens pro sacramento Christi, pro divinis legibus, si ita necessitas foret, omnibus eis et moriendum suadebat, sequendumque admonebat socios suos et contuberniales, qui iam in celum praecesserant. Flagrabat igitur iam tunc in beatissimis viris [martyrii] gloriosus ardor.

(9) Hiis itaque sermonibus suis atque auctoritatibus animati Maximiano adhuc insania estuante mandata mittunt sicut pia ita et fortia, que feruntur fuisse in hoc modo: "Milites, inperator, sumus tui, set tam servi, quam liberi confitemur deum. Tibi militiam debemus, illi innocentiam. Stipendium a te laboris accipimus, ab illo vite eterne gaudia praeoptamus. Sequi imperatorem in hoc nequaquam possumus, ut auctorem negemus deum, auctorem utique nostrum, [deum auctorem], velis nolis, et tuum. Si non [in] tam funeste compellimur, ut hunc offendamus, [tibi], ut fecimus [hactenus], adhoc parebimus; sin aliter, illi parebimus potius quam tibi. Offerimus nostras in quemlibet hostem manus, quas sanguine innocentum cruentare nefas duximus. Dextere iste adversus pugnare inpios atque inimicos sciunt, laniare pios et conscives nesciunt. Meminimus nos pro civibus pocius quam adversus cives arma sumpsisse. Pugnavimus semper pro iusticia, pro pietate, pro innocentum salute. Hec fuerunt nobis hactenus precia periculorum. Pugnavimus pro fide, quam quo pacto conservamus tibi, si hanc deo nostro non exibemus? Iuravimus primum in sacramenta divina, iuravimus [deinde] in sacramenta regia; nichil nobis de secundis credas necesse est, si prima prerumpimus. Christianos per nos ad penas perquiri iubes; iam tibi [ex hoc] alii requirendi non sunt: habes hic nos confitentes deum patrem, auctorem omnium, et filium eius Jesum Christum, videntes labores et pericula sociorum nostrorum, nos quoque eorum sanguine aspersi, [trucidari ferro], et tamen [sanctissimorum commilitonum] eorum funera et [fratrum] mortes non ploravimus, non doluimus, set pocius laudavimus, [et] gaudio prosecuti sumus, quia digni habiti sunt pati pro domino deo eorum. Et nunc non nos vel huius ultime vite necessitas in rebellionem cogit, non nos adversum te, imperator, armavit ipsa [saltim], que fortissima est in periculis, desperatio. Tenemus ecce arma et non resistimus, quia mori quam occidere sacius malemus, et innocentes interire quam noxii [vivere] praeoptamus. Si quid in nos ultra statueris, si quid adhuc iusseris, si quid admoveris, ignes, tormenta, ferrum subire parati sumus. Christianos nos, fatemur, persequi Christianos non possumus."

(10) Cum hec [talia] Maximianus audisset obstinatosque in fide Christi cerneret animos virorum, desperans gloriosam constanciam eorum posse revocari una sentencia omnes interfici decrevit, et rem confici circumfusis exercitibus militum [agminibus] iubet. Qui cum missi ad beatissimam legionem venissent, stringunt in sanctos impie ferrum, mori non recusantes vite amore. Cedebantur itaque passim gladiis, non reclamantes saltim nec repugnantes, set depositis armis cervices persecutoribus praebentes et iugulum persecutoribus vel intactum corpus offerentes. Non vel ipsa suorum multitudine, non armorum munitione elati sunt, ut ferro conarentur asserere iusticie causam, set hoc solum reminiscentes se illum confiteri, qui nec reclamando ad occisionem (occas- a.c.) ductus est et tamquam agnus non aperuit os suum, ipsi quoque tamquam grex dominicarum ovium laniari se tamquam ab irruentibus lupis passi sunt.

(11) Operta est terra illic procumbentibus in morte corporibus piorum, fluxeruntque preciosi sanguinis rivi. Que unquam rabies tanta bella absque [bello tantam] humanorum corporum strage dedit, que feritas ex sententia sua tot simul perire vel reos iussit! Ne iusti punirentur multitudo non obtinuit, cum inultum esse soleat quod multitudo delinquit. Ac igitur crudelitate immanissimi tiranni confectus est ille sanctorum populus, qui contempsit rem presentium ob spem futurorum. Sic interfecta est illa plane angelica legio, que ut credimus cum illis angelorum legionibus iam collaudant [semper] in celis dominum [deum] Sabaoth.

(12) Victor autem martir nec legionis eiusdem fuit neque miles, sed emerite iam militie veteranus. Hic igitur [cum] iter agens subito cum incidisset in eos, qui passim epulabantur leti martyrum spoliis, atque ab eis ad convescendum invitatus prolatamque ab exultantibus per ordinem causam cognovisset, detestatus est convivas [detestatusque] convivium refugiebat. Requirentibusque, ne et ipse forsitan Christianus esset, Christianum se fore et semper futurum esse respondit ac statim ab irruentibus interfectus est ceterisque martiribus in hoc loco sicut morte ita etiam honore coniunctus est.

(13) Hec nobis tantum de numero istorum martyrum comperta sunt nomina, id est [beatissimorum] Mauricii, Exuperii, Candidi atque Victoris; cetera [vero nobis] quidem incognita sed in libro vite scripta sunt.

(14) Ex [hac] eadem igitur legione fuisse dicuntur etiam illi martires Ursus et Victor, quos Solodoro passos fama confirmat. Solodorum (Solodororum cod.) vero castrum est super Aram fluvium non longe a Reno positum.

(15) Opere precium est etiam illud indicare, quis deinde Maximianum trucem tyrannum finis exitus secutus est sit. Cum dispositis insidiis genero suo Constantino tunc regnum tenente mortem moliretur, deprehenso dolo illius apud Massiliam captus nec multo post strangulatus teterrimoque [hoc] supplicio affectus impiam vitam digna morte finivit.

(16) At vero beatissimorum [Acaunensium] martyrum corpora post multos [passionis] annos sancto Theodoro, huius loci episcopo, revelata traduntur. In quorum honore construxit basilicam, que [vastae] tunc adiuncta rupi uno tantum latere acclinis [iacebat], sed nunc iubente praeclaro meritis Ambrosio, huius loci abbate, denuo edificata biclinis dinoscitur. Quid miraculi tunc acciderit, nequaquam tacendum putavi.

(17) Accidit ut inter reliquos artifices, qui invitati tunc convenisse ad hoc opus videbantur, quidam adesset faber, quem adhuc gentilem esse constabat. Hic cum dominico die, quo ceteri ad expectanda diei huius festa abscesserant, in fabrica solus substitisset, in illo secreto se subito [clara luce] manifestantibus sanctis hic idem faber rapitur atque ad penam vel supplicia distenditur, et visibiliter turbam martirum cernens, verberatus est etiam et increpatus, quod vel dominico die ecclesia solus deesset, vel quod [illud] fabrice opus sanctum suscipere gentilis auderet. Quod ideo a sanctis misericorditer factum esse constat, ut faber iste consternatus et conterritus salutare sibi nomen posceret, statimque Christianus effectus est.

(18) Neque illud in sanctorum miraculis praetermittam, quod perinde clarum atque omnibus notum est: Materfamilias Quinti, egregii atque honorati viri, cum ita paralisi fuisset obstricta, ut ei etiam pedum gressus negarentur, a viro suo poposcit, ut illuc per multum itineris spacium deferretur. Quo cum pervenisset, sanctorum [martyrum] basilica famulantium manibus illata pedibus ad diversorium rediit ac sanitati de praemortuis restituta membris [nunc] miraculum suum ipsa circumtulit.

(19) Hec duo [tantum] miracula passioni sanctorum inserenda credidi. Ceterum vel satis multa sunt, que vel [in] purgatione demonum vel in reliquis curationibus cottidie istic per sanctos suos domini virtus operatur.

(20) Neque hoc praetermittendum est, quod per longi temporis tractum beati Innocentii martyris menbra Rodanus revelavit. Iugi enim nuvio (?) vicinum cespicitem ungens religiosa quedam pernicie ad sepulturam martyris famulatrix nuda pervenit. Prolatis itaque reliquiis leniter lambens non ideo sinum terre protulit, ut in gurgitis sui procella demergeret, sed ob gloriosam devocionem et intra ambitum basilice ceteris martiribus in sepultura preciperet sociari. Cuius translationem a sancte recordationis Domitiano Genevense et Gratone Augustane vel Protasio, tunc temporis huius loci episcopo, celebratam recolentes cottidiana devotione et laudibus frequentamus. Magna igitur est virtus ad ante dictorum martirum sepulcra. De quibus relictis pluribus pauca perstringere volumus:

(24) Mulier quedam unicum filium suum ad hoc monasterium adducens abbati tradidit erudiendum, videlicet ut factus clericus sanctis manciparetur officiis. Verum cum iam spiritalibus eruditus esset litteris, et cum reliquis clericis psallentium in choro psalleret, modica pulsatus febre spiritum exhalavit. Cucurrit mater orbata ad obsequium funeris, plangensque sepelivit filium. Verumtamen non defecerunt hec lacrime doloris, sed per dies singulos veniebat et super sepulcrum nati sui emissis in altum vocibus eiulabat. Cui tandem apparens per visum noctis beatus Mauricius ait "Quid tu o mulier incessanter filii obitum plangis, numquam desistens a luctu?" Cui illa: "Dies" inquit "vite mee hunc planctum non explebunt, sed dum advixero, semper defleam unicum meum, nec unquam mitigabor a lacrimis, donec oculos corporis huius debita mors concludat" Cui ille: "Noli" ait "quasi mortuum flere, sed equanimiter age; nam scias eum nobiscum habitare et sede vite perhennis consorcio nostro perfrui. Et ut veraciter credas certa, que loquor, surge crastina die ad matutinum et audies vocem eius inter choros psallentium monachorum. Et non solum die crastina, sed omnibus diebus vite tue cum veneris, audies in psallendo vocem eius. Ideoque ne fleveris, cum gaudere pocius oporteat te quam lugere". Surgit mulier longeque ducens suspiria non odormit in stratu suo, donec signum ad surgendum commoveretur a monachis. Quo commoto accedit ad ecclesiam, aliqua de visione quam viderat probatura. Nichil autem preteriit de pollicitatione sancta, sed que fuerant divinitus nuntiata mox impleta noscuntur. Nam ubi cantor responsorium aut antiphonam imposuit et caterva monachorum suscepit, audivit genitrix vocem parvuli; cognovit; gratias agit deo. Sed et illud, quod martyris ore habebatur in posterum promissum, prorsus est impletum, scilicet ut omnibus diebus vite sue, cum accessisset mulier, ut psallentium voces audiret, huius infantuli vocem inter reliqua modulamina cognosceret.

(25) Cum autem Guntramnus rex ita se spiritalibus actionibus mancipasset, ut relictis seculi pompis thesauros suos ecclesiis et pauperibus erogaret, accidit ut presbitero misso munera fratribus, qui sanctis Auganensibus deserviunt, ex voto transmitteret, precipiens presbitero, ut rediens sanctorum sibi reliquias exhiberet. Igitur dum impleta preceptione regis cum sanctorum regrederetur pignoribus, Limanni laci per quem Rodanus influit, navium petiit. ingreditur. Extenditur autem lacus ipse in longitudinem quasi stadiis quadringentis, latitudinem vero stadiis centum quinquaginta. Presbiter itaque, ut diximus, revertens, cum navium hoc fuisset aggressus, subito tempestas exorta fluctus tollit ad sidera, surgunt undarum montes et nunc puppis navicule prora decidente fertur in altum, nunc iterum demersa puppi in hoc periculo prestolabatur. Tunc presbiter cum videret se hiis fluctibus obrui et spumis ipsarum undarum graviter operiri, extracta a collo cassa capsa, que sanctorum pignora continebat, undis tumentibus fidus obiecit ac sanctorum presidium clara invocat voce dicens: "Ne peream in hiis fluctibus, virtutem vestram deprecor, martires gloriosi, sed potius qui iugiter vestrum prebetis auxilium mihi, queso, dexteram salutis porrigere dignemini! Fluctus opprimite, nosque ad litus optatum vestri adiutorii opere ducite!" Et hec eo dicente cessante vento undisque decentibus ad litus evecti sunt. Hec enim ab ipso cognovi presbitero. In hoc etenim stagno ferunt tractarum piscium magnitudinem, usque ad centum librarum pondus trutinarum.

Explicit passio sancti Maurici martyris sociorumque eius. Incipit passio sancte Eufemie virginis et martyris.