(1) Temporibus Dioclitiani, quondam Romanę rei publicę principis, cum ad imperium totius orbis fuisset electus omnesque provincias turbari quarundam (quor- p.c.) pręsumptione respiceret, ad consortium imperii vel laboris olim sibi commilitonem Herculium Maximianum Cęsarem fecit eumque contra Amandum et Helianum, qui in Bagaudarum nomen praesumptione servili arma commoverant, ad Galliam destinavit. Cui ad supplementum exercitus legionem Thebeam ex orientalibus ^partibus ire pręcepit. Quę legio sex milia sexcentos sexaginta sex viros validos animis et instructos armis antiquorum Romanorum habebat exemplo. Hi igitur milites Christianę religionis ritum orientali traditione susceperant ab Ierosolimitanę urbis epo fideique sacrę virtutem armis omnibus preponebant. Nam iussum eis fuerat, ut ad urbem Romanam [itinere] attingentes eaⁿdem Christianitatis fidem, quam acceperant, [apud beatum Marcellinum, praedictae Romanae urbis pontificem, confirmaverunt, ut ante gladio interirent quam sacram fidem Christi, quam acceperant] violarent. Recepti igitur a Dioclitiano Cęsare iubentur, [ut] post Maximianum collegam itinere, quo ceperant, Gallias tendere (-nt eras).

(2) Maximianus Cęsar, usu quidem militię bellis aptus sed idolorum specialis cultor, ferus animo, avaritia crudelis, libidini deditus cęterisque vitiis obsessus severitatem imperatoriam ^tam nimia crudelitate polluerat. In Galliam properans ad Alpium A^ppenninarum aditum venit. Transmeantibus iter Alpium post arduam et horridam viam subita (-o supra lin.) ęqualis loci campestris occurrit grata planities. Quo in loco oppidum factum est, quod Octodorus nomen accepit, circa quod [aut] irrigua fluminibus prata aut agrorum fertilis cultura porrigitur, pręcipue deinde Rodani [fluminis] validus cursus offertur, [qui mole sua leniter fluens regionis ipsius gratiam propria amoenitate commendat]. Transcensis igitur Alpibus Maximianus Cęsar Octodorum venit ibique sacrificaturus idolis suis convenire exercitum iussit atroci proposita iussione ut per aras dęmonibus consecratas iurarent coęqualibus sibi animis contra Gabaudarum turbas esse pugnandum, christianos vero velut inimicos diis [suis] ab omnibus persequendos. Quod ubi primum pervenit ad notitiam Thebaidę [legionis] preteriens Octodorense oppidum ad locum, cui Agauno nomen est, celeriter properavit, ut octo milium spatio ab Octodoro separata necessitatem committendi sacrilegii preterirent. [Acaunum accolae interpretatione Gallici sermonis saxum dicunt]. Quo in loco ita vastis rupibus Rodani fluminis cursus artatur, ut commeandi facultate subtracta constructis pontibus viam fieri itineris necessitas imperaret. Undique tamen imminentibus saxis parvus quidem sed amenus irriguis fontibus campus includitur, ubi fessi milites legionis Thebeę post laborem tanti itineris resederant. O quanta reverentia excolendus est sacer locus iste, in quo tot pro Christo martyrum milia ferro Cęsaris puniuntur!

(3) Maximianus Cęsar, dum ad sacramenta superius memorata cunctos in exercitu suo cogeret, agnovit pretergressam, ut diximus, legionem. Subito iracundię furore completus satellites mittit, ut legionem ad sacramentorum suorum sacrilegia revocarent. Erat in eadem legione primicerius Mauricius et signifer Exuperius et Candidus senator, qui ita commilitonibus suis pręceperant, ut amore potius divinitatis quam terrore militari obedienciam preciperent, viri in rebus bellicis strenui et virtute nobiles, sed fide in deo nobiliores. Erga imperatorem fortitudine, erga Christum devotione certabant. Evangelici pręcepti sub armis custodes reddebant quę dei erant deo, et quę Cęsaris Cęsari restituebant. Requirunt itaque quid Maximianus Cęsar ira dictante mandasset. Dictum (ab iis eras.) est, quod Cęsar iusserat, milites [omnes] immolasse hostias, libasse sacrificia et sacramenta senatici ordinis prębuisse, iubere Cęsarem, ut legio festinanter revertens ad commilitonum se prępararet exemplum. Tunc hii qui pręerant legioni miti affatu dederunt responsum, ob hoc transgressos Octodorum, quia iam fama ad eos sacrificiorum ordine pervenisset, fas sibi visum esse, ne demonum aris Christiani contaminari viderentur, [esse sibi in animo] deum vivum colere, traditam orientali more religionem usque ad diem vitę perenniter custodire, ad bellorum usum paratam legionis esse virtutem, ad committendam vero sacrilegia, sicut Cęsar precępit, Octodorum non redire.

(4) Reversus itaque satelles nuntiat obstinatos esse animos legionis nec velle praeceptis imperatoris obędire. Tunc Maximianus Cęsar iracundię nimietate succensus ad hanc vocem subito furore prosilivit dicens: "Ergo milites mei imperatoria pręcepta et sacrorum meorum ordinem spernunt! Sancienda erit (erat m.s.) vindicta publica etiam si tantum maiestatem regiam contempnere voluissent; iuⁿgitur despectui meo cęlestis iniuria et mecum pariter religio Romana contempnitur. Sentiaⁿt contumace^s milite^s me non solum michi sed etiam diis meis dare posse vindictam; iam fidissimorum meorum turba festinet, decimum quemque morti funesta sors prębeat, discant ęqualem necem quos ordo praemiserit moriendi, qualiter Maximianus vel sibi vel diis suis ^hac severitate dederit ultionem!"

(5) Post hanc vocem apparitoris iussio infausta porrigitur, ad legionem velociter properatur, crudelia praecepta reserantur. Traduntur neci quos ordo repperit numerandi, leti percussoribus cervices prębent solaque inter eos erat de gloriose mortis occupatione contentio. Perfecto itaque scelere ut Octodorum legio redeat iubetur. Tunc Mauricius primicerius paululum a satellitibus regis segregatus convocat legionem et hac ratione (o- del.) sanctiores alloquitur: "Gratulor virtuti vestrę, commilitones optimi, quod amore religionis nullam vobis Cęsaris praeceptum adtulit formidinem; gaudentibus quodam modo animis tradi ad necem gloriosam commilitones vestros vidistis, quibus timui ne quisquam, quod armatis facile est, specie devotionis, beatissimis funeribus manus obviam afferre temptaret! Iam michi ad huius rei interdictum Christi nostri parabatur exemplum, qui exemptum vagina apostoli gladium proprię vocis iussione recondit, docens maiorem armis omnibus Christianę confidentię esse virtutem. Hic deus Christus plane mentes vestras manusque prohibuit, ne quisquam divino operi mortalibus dextris obstitisset (obstet- a.c.) . Quin immo ^accepti operis fidem perhenni religione complerent! Hactenus exempla sacris inserta codicibus legebamus; iam nunc per nosmet ipsos quos sequi deberemus aspeximus. Ecce vallatus sum commilitonum meorum corporibus, quos de latere meo funestus satelles abstraxit, aspersus sum cruore sanctorum et [sacri] sanguinis reliquias vestibus meis porto et dubito eorum sequi necem, quorum gratulans admiror exemplum? Et vacat cogitare quid imperator iubeat, qui sorti [mihi] mortalitatis ęqualis est. Si habere aliquid virium imperatoria praecepta potuissent, circa beatissimorum trium puerorum corpora regis (corpora regis in marg.) Persarum valuisset incendium nec contempnere ora leonum lacu clausus evadere potuisset propheta. Sacramenta olim dedisse nos memini quod contemptu lucis istius et dispensatione vitę defensare rem publicam deberemus; iam tunc promisi mei corporis vilitatem et spopondi hanc imperatoribus fidem nec tamen michi ullus tunc regna cęlestia promittebat. Quid Christo spondente faciendum est, si hoc potuimus militię devotione promittere? Quin immo, fortissimi commilitones, olim devotas animas subdamus pretiosissimę passioni, sit nobis virilis animus, fides inviolata permaneat! Iam cerno ante tribunal Christi stantes eos quos neci paulo ante satelles regius reputavit; illa vera gloria est, quę ęternitatem beatam vitę huius brevitate mercatur. Aequales omnes animo, una voce responsum satellitibus damus, id nuntia: "Milites quidem, Cęsar, tui sumus et ad defensionem rei publicę Romana arma suscepimus nec umquam aut desertores bellorum aut proditores militię fuimus aut ignavię formidinis meruimus subire flagitium. Tuis etiam obtemperaremus preceptis nisi instituti legibus christianis dęmonum cultus et aras semper pollutas sanguine vitaremus. Comperimus pręcepisse te, [ut] aut sacrilegiis pollui Christianos aut dedenis interfectis nos velle terrere. Non inquiras longius latitantes, nos omnes Christianos esse cognosce; habe[-bi- exst.?]s potestati tuę subdita omnium corpora, auctorem vero suum respicientes Christum animas non tenebis." Hęc [sicut] vir sanctus dixerat, legionis probatur assens-(u del.?) et Cęsari per satellites nuntiatur.

(6) Pręsenti precepit iussione, ut iterum decimum renovatę crudelitatis ordo consumeret. Post hanc vocem ad legionem velociter properatur, crudelia precepta peraguntur, reliqui vero ut Octodorum redeant iubetur. Tunc Exsuperius, quem ante principem vel campiductorem (-doc- m.pr.) superius memoravi, correptis legionis suę signis hac circumstantes oratione confirmat: "Tenere me, commilitones obtimi, secularium quidem bellorum signa perspicitis, sed non ad hęc arma provoco, non ad hęc bella animos vestros virtutemque hortor; aliud nobis genus eligendum est preliorum, non per hos gladios potestis ad regna cęlestia properare. Robur nobis opus est animorum (-arum m.pr.); invicta defensio [est] fidem, quam deo promisimus, in ultimis custodire. Iam de commilitonum nostrorum gloria mea, (gloriam ea ?) quę divino cernebat optutu, gloriosus vir Mauricius est locutus, ego vobis victoriam plenam, si Christo creditis, repromitto. Proiciant dexterę nostrae arma ista cum signis militaribus, pręstabit hoc Christus, ut mox in ipso cęlesti, [sicut] promittitur regno alia vobis Exuperium vestrum videatis signa monstrare. Vadat quin immo funestus satelles et hęc truculento regi nuntiet: "Milites sumus, imperator, tui, sed tamen servi, quod liberi confitemur, dei. Tibi militiam debemus, illi innocentiam. A te stipendium laboris accepimus, ab illo vitę exordium sumpsimus. Sequi imperatorem in hoc nequaquam possumus, ut auctorem negemus deum, utique auctorem nostrum dominum, auctorem velis nolis tuum. Non nos adversum te, imperator, armavit ipsa, quę fortissima est in periculis, desperatio. Tenemus arma et non resistimus, quia mori magis quam occidere volumus et innocentes interimi quam noxii vivere preoptamus. Si quid in nos ultra statueris, igni, tormento ferro subici parati sumus. Christiani sumus, persequi Christianos non possumus. Inexuperabiles legionis istius animos [Caesar] agnosce; tela proicimus; exarmatas quidem dexteras satelles tuus, [sed] armatum fide catholica pectus invenit. Occide, prosterne, secandas gladiis percussoribus cervices prębemus intrepidi; hęc nobis iocundiora sunt, dummodo quia te cum sacrilegiis tuis contempnimus, ad regna iam nunc cęlestia properamus." Flagrabat enim ^iam tunc in beatissimis viris martirii gloriosus ardor. Hęc mandata legionis remeans ad Maximianum Cęsarem satelles nuntii nuntiat.

(7) At ille, quasi nichil iterato (iteratim a.c.) fuisset scelus perpetratum, ire propere exercitum iubet et circumfundi imperat legionem nullumque de tanto sanctorum exercitu praecepit relinqui. Ventum itaque est et circumsistit beatam legionem turba carnificum, omnis ętas sine discretione perhimitur lanianturque beata corpora et devotas deo animas fideli mortis professione commendant. Operta est terra illic procumbentibus in mortem corporibus iustorum, fluxeruntque prętiosi sanguinis rivi. ^Que umquam rabies absque bello tantam humanorum corporum stragem dedit! [quae feritas ex sententia sua tot simul perire vel reos iussit! Ne iusti punirentur multitudo non obtinuit, cum inultum esse soleat quod multitudo delinquit. Hac igitur crudelitate immanissimi tyranni confectus est ille sanctorum populus,] Hęc est vere beata et sancta legio, quę contempsit rem presentium ob spem futurorum. Sic interfecta est illa plane angelica legio, quę ut credimus cum illis angelorum legionibus iam collaudant [semper] deum in cęlis. Peracta tandem cęde inter omnes sanctorum percussores pręda dividitur. Namque Maximianus facultatem dederat, ut, quisque legionis illius militem iugulasset, interempti (-torum m.pr.) spoliis uteretur. Divisa igitur omnium preda ad vescendum ępulandumque victrix turba consedit.

(8) Interea veteranus quidam ^iam ultimę ętatis senio fatigatus, nomine Victor, ad contaminatum cędibus locum itineris necessitate deductus est. Dum ad ępulas pro ętatis veneratione ab omnibus rogaretur, requirere cępit, quęnam causa esset letitię, quod inter tot corpora interemptorum gaudentes et exultantesque possent milites ępulari. Dictum a quodam est, quod legio Christianę legis studio cerimonias Romanas cultumque deorum pariter cum imperatoris iussionibus contempnere voluisset dataque neci esset, ut disciplinę militaris traditus ordo severius teneretur. Tunc Victor altum gemitum trahens graviterque suspirans detestatus convivas detestatusque et convivium exclamat: "Heu me, qui per tot annorum milia ad hanc [infelicem aetatem veni et in hac] legionem militare non merui; quam bene inter tales gloriosę mortis honore donatus finem vitę invenire potuissem! Saltem si commilito indignus eram vel me ante actę horę viandi necessitas detulisset, ut senilis pectoris cruor tantorum virorum victimis misceretur, obtuleram corpus hoc neci, dummodo tantę laudis consortio non carerem." Talia dicentem profanorum statim turba vallavit, quę utrum Christianus esset respondere minaciter iubet.

(9) At ille, paululum ^ad cęlum oculos erigens, talem percontantibus (-cunct- a.c.) sermonem respondit: "Longus me vivendi usus ad hanc, quam videtis, perduxit ętatem. Quaecumque in hoc mundo aguntur aut studium repperit aut rerum volubi[li]tas agit aut varius semper casus infestat; quoscumque volumus, obtamus, scimus aut capimus, totus mundus caligine submersus tenebris circumfluentibus latet, nisi nobis aut viam Christus ostenderit aut lumen Christus effulserit. Quod ego fideli mente perpendens utinam ultimo contester affectu! Quod si me ad tempus paulo ante trucidatę legionis (quod-legionis in marg.) itineris necessitas detulisset, conviviis vel ępulis vestris horum funerum consortium prętulissem. Sed etiam nunc pręstabit Christus, ut Christianum me vel post professionem meam transire ulterius [per] beata funera non sinatis." Haec eum loquentem subita percussoris obtruncat insania. Ita vel vir sanctus cęleri confessione et consortium sanctorum promeruit, cęterisque martiribus in eo loco sicut morte ita est honore coniunctus.

(13) Hęc nobis tantum de numerosa ista multitudine martirum comperta sunt nomina beatissimorum Mauricii, Exsuperii, Candidi atque Victoris. Cętera vero nomina nobis quidem incognita, sed in libro vitę sunt scripta.

(14) Nam et ex [hac] eadem legione fuisse dicuntur etiam [illi martyres] Ursus et Victor, quos Salodoro passos fama confirmat. Salodorum vero castrum est super Arolam flumen, non longe a Reno positum.

(15) Neque illud silendum est, quem deinde Maximianus progressus exitum consecutus est. Cum dispositis insidiis generoso Constantino tunc regnum tenenti mortem moliretur, deprehensus dolo illius apud Massiliam captus nec post multo strangulatus [.....] impiam vitam digna morte finivit.

(16) At vero beatissimorum [Acaunensium] martirum corpora post multos passionis annos sancto Theodoro, illius loci epo, revelata traduntur. In quorum honore [cum] construeretur basilica, quę vastę tunc adiuncta rupi uno tantum latere acclinis iacebat, sed nunc iubente pręclaro meritis Ambrosio, loci illius abbate, denuo aedificata reclinis esse denoscitur.

(20) Neque enim hoc omittendum est, quod per longum temporis tractum beati Innocentii martiris menbra Rodanus revelavit. Iugi enim illuvie vicinum in se cespitem vergens religiosa quadam soli pernicie ad sepulturam martiris famulatrix unda pervenit. Prolatas namque reliquias leniter lambens non ideo a sinu terrę protulit, ut in gurgitis sui procellam demergeret, sed ob gloriosam devotionem intra ambitum basilicae cęterisque martiribus sepultura pręciperet sociari. Cuius translationem a sanctę recordationis Domiciano Genuensi et Grato Augustanę urbis vel Protasio, tunc tempore illius loci epis, cęlebratam recolentes quotidiana (cot- a.c.) devotione et laudibus frequentamus.

(17) Quid miraculi tunc apparuerit nequaquam tacendum putavi: Accidit ut inter reliquos (al- m.pr.) artifices, qui invitati convenisse ad hoc opus videbantur, quidam esset aurifex, quem adhuc gentilem esse constaret. Hic cum dominico die, quo cęteri ad expectanda diei eius festa abscesserant, in eadem domo, in qua artem agebat, solus substitisset (-stet- a.c.), in illo secreto subito mane ab astantibus (adst- m.pr.) sanctis hic idem aurifex rapitur atque ad pęnam vel ad supplicia distenditur; et visibiliter turbam martyrum cernens verberatus etiam increpatur, quod vel die dominico ecclesię solus deesset vel illud [fabrice] opus sanctum suscipere gentilis auderet. Quod ideo misericorditer a sanctis factum constitit, ut aurifex ille consternatus et territus salutare sibi nomen poposceret; statimque Christianus effectus est.

(18) Neque illud in sanctorum miraculis pretermittam, quod per eadem loca omnibus notum est: Materfamilias Quinti, egregii atque honorati viri, cum ita paralisim fuisset obstricta, ut ^ei etiam pedum usus negaretur, a viro suo, ut illuc (illic m.pr.) per multum itineris spatium deferretur, poposcit. Quo cum pervenisset, sanctorum martyrum basilicę famulantium manibus illata pedibus ad diversorium rediit hac sanitati de premortuis restituta membris miraculum suum ipsa circumtulit.

(19) Hec duo tantum miracula passioni sanctorum inserenda credidi. Cęterum satis multa sunt, quę vel in purgatione demonum vel in restauratione claudorum aut sanitate febrium cęterisque infirmitatibus quotidie (cot- a.c.) illic per servos suos virtus domini operatur, quę multa narranda sunt, si per singula scribantur. Tamen fidelium cordibus absque lectione cognita esse noscuntur, quę, quanta et qualia miracula ilic per servos suos ad honorem et gloriam nominis sui dominus operari non desinit. Pro eo ipso die noctuque psalmorum hymnorumque decantatio non desistit, quę iubente sancto et pręclaro Christi martire et beato Sigismundo rege est instituta; hic usque hodie deo protegente est conservata. Propterea illic laudes dei servi canentes ore persolvunt illi, cui est honor et gloria, imperium et potestas per omnia saecula saeculorum. Amen.

(26,1) Idem sermo in natale sanctorum eiusdem martiris: Sacra hec hodierna.