Prologus theologicus et geographicus [cf. Texte cap. (2), (4)]

(1) Diocletianus, quondam Romane rei publice princeps, cum ad imperium totius orbis fuisset electus aliquasque provintias perturbari quorundam presumptione perspiceret, ad consortium imperii vel laboris olim sibi commilitonem Herculeum Maxi[mi]anum Cesarem fecit eumque contra Amandum et Elianum, qui in Bagagaudarum (-ga- del.) loco presumptione servili arma commoverant, ad Gallias destinavit. Cum ad supplementum exercitus legionem Thebeam ex orientalibus militibus ire praecepit. Que legio sex milia sexcentos sexaginta sex viros validos animis et instructos armis antiquorum Romanorum habebat exemplo. Hi igitur milites Christiane religionis ritum orientali traditione susceperant ab Ierosolimitane urbis epo nomine Zabda fideique sacre virtutem armis omnibus praeponebant. Ad urbem quippe Romanam itinere attingentes eandem Christianitatis fidem, quam acceperant, apud beatum Marcellinum, praedictae Romane urbis pontificem, confirmantes, ut ante gladio interirent quam sacram fidem Christi, quam acceperant, violarent. Recepti igitur a Diocletiano Cesare iubentur, ut post Maximianum collegam itinere, quo ceperant, Gallias properarent.

(2) Maximianus Cesar, usu quidem militie bellis aptus sed ydolorum praecipuus cultor, ferus animo, avaritia anxius, opere crudelis, libidini deditus ceterisque vitiis obsessus potestatem imperialem nimia crudelitate polluerat. In Galliam properans ad Alpium Pinni[n]arum aditum venit. Transmeantibus iter Alpium post arduam et horridam viam subito equalis loco campestris occurrit grata planicies. Quo in loco opidum factum est, quod Octodorus nomen accepit, circa quod [aut] irrigua fluminibus prata et agrorum fertilis cultura protenditur, [praecipue] deinde Rodani fluminis cursus valide [offertur, qui mole sua leniter] fluens nando meat et totam regionem grata proprii alvei amenitate commendat. Transcensis igitur Alpibus Maximianus Caesar Octodorum venit ibique sacrificaturus idolis suis convenire exercitum iussit atroci proposita iussione ut per aras daemonibus consecratas iurarent equalibus sibi animis contra Bagaudarum turbas esse pugnandum, christianos vero velut inimicos deorum suorum ab omnibus persequendos. Quod cum primum pervenit ad notitiam Thebee legionis praeteriens Octodorense oppidum ad locum, cui Agauno nomen est, celebriter properavit, ut octo milium spatio ab Octodoro separata necessitatem committendi sacrilegii preterirent. Agaunum accole interpretacione Gallici sermonis saxum dicunt. Quo in loco ita vastis rupibus Rodani fluminis cursus artatur, ut commeandi facultate subtracta constratis pontibus viam fieri itineris necessitas imperaret. Undique tamen imminentibus saxis parvus quidem sed amoenus et irriguus fontibus campus includitur, ubi fessi milites legionis Thebee post laborem tanti itineris resederant.

(3) Maximianus Caesar, dum ad sacramenta superius memorata cunctos in exercitu suo cogeret, agnovit pretergressam, ut diximus, legionem. Subito iracundie furore repletus satellites mittit, ut legionem ad sacramentorum suorum sacrilegia revocarent. Si qui vero veri dei cultum profiteri audebant, sparsis usquequaque militum turmis vel ad supplicia vel ad necem rapiebantur, ac velut vacatione barbaris data prorsus in religionem arma commoverant. Erat in eadem legione primicerius Mauricus et signifer Exuperius et Candidus senator, qui ita commilitonibus suis praeerant, ut amore potius equalitatis quam terrore militari obedienda praeciperent, viri in rebus bellicis strenui et virtute nobiles, sed fide in deo nobiliores. Erga imperatorem fortitudine, erga Christum devocione certabant. Evangelici precepti sub armis custodes reddebant que dei erant deo, et que Cesaris Cesari restituebant. Requirunt itaque quid Maximianus Caesar ira dictante mandasset. Dictum eis est, quod [Caesar] iuberet, milites omnes immolare hostias, libare sacrificia et sacramenta fanatici ordinis attrectare, et ut legio festinanter rediret et suorum commilitonum se praepararet exemplo. Tunc hii qui praeerant legioni miti affatu dederunt responsum, ob hoc transgressos se Octodorum, quia iam fama ad eos sacrificiorum ordinem detulisset, nec fas sibi visum esse, ut demonum aris Christiani contaminari viderentur, [esse sibi in animo] deum vivum se colere et traditam orientali more religionem usque ad finem vitae perenniter custodire, ad bellorum usum paratam legionis esse virtutem, ad committenda vero sacrilegia, sicut Cesar praeceperat, Octodorum non redire.

(4) Reversi itaque satellites nuntiant obstinatos esse animos legionis nec velle praeceptis imperatoris oboedire. Tunc Maximianus Caesar iracundie nimietate succensus ad hanc vocem subito furore prosilivit dicens: "Ergone milites mei imperatoria precepta et sacrorum meorum ordinem spernunt! Statuenda esset vindicta publica etiam si tantum maiestatem regiam contemnere voluissent; iungitur despectui meo celestis iniuria et mecum pariter religio Romana contempnitur. Sentiat contumax miles [me] non solum mihi sed etiam diis meis dare posse vindictam; iam nunc fidissimorum meorum turba festinet, decimum quemque morti funesta sors praebeat, discant aequalem necem in his quos ordo praemisit moriendi, qualiter Maximianus vel sibi vel diis suis [h]ac severitate dederit [ultionem]!"

(5) Post hanc vocem imperatoris iussio infausta discurrit, ad legionem velociter properatur, crudelia precepta reserantur. Traduntur neci quos ordo repperit numerandi, leti percussoribus cervices praebent solaque inter eos erat de gloriose mortis acceleratione contentio. Perfecto itaque scelere ut Octodorum legio redeat iubetur. Tunc Mauricus primicerius paululum a satellitibus regis segregatus convocat legionem et hac oratione sanctiores alloquitur: "Gratulor virtuti vestrae, commilitones optimi, quod amore religionis nullam vobis [Caesaris] precepta potuerint afferre formidinem; gaudentibus quodam modo animis tradi ad necem gloriosam commilitones vestros vidistis, quibus timui ne quisquam, quod armatis perfacile est sub specie defensionis, beatissimis funeribus manus obviam afferre temptaret! Iam michi ad huius rei interdictum Christi nostri parabantur exemplum, qui exemptum vagina apostoli gladium proprie vocis iussione recondidit, docens maiorem armis omnibus Christiane confidentie esse virtutem. Hic deus Christus [plane] mentes vestras manusque prohibuit, ne quisquam divino operi mortalibus dextris obstitisset. Quin immo cepti operis fidem perhenni religione complerent! Hactenus exempla sacris inserta codicibus legebamus; iam nunc per nosmet ipsos quo sequi deberemus aspeximus. Ecce vallatus sum inquit Mauricius comilitonum meorum corporibus, quos de latere meo funestus satelles abstraxit, aspersus sum cruore sanctorum et sacri sanguinis reliquias vestibus meis porto et dubito eorum sequi necem, quorum gratulans admiror exemplum? Non magnopere curandum est, quid imperator iubeat, qui sorte michi mortalitatis equalis est. Si habere aliquid virium imperatoria precepta potuissent, circa beatissimorum trium puerorum corpora regis Persarum valuisset incendium nec contemnere leonum rictus lacu clausus atque evadere propheta potuisset. Sacramento olim [dedisse] nos memini quod contemptu lucis istius et desperatione vite defensare rem publicam deberemus; iam nunc mei corporis promisi vilitatem et spopondi hanc imperatoribus fidem nec tamen michi ullus tunc regna celestia promittebat. Quid Christo spondente faciendum est, si hoc potuimus militiae devotione promittere? Quin immo, fortissimi commilitones, olim devotas animas subdamus pretiosissimae passioni, sit nobis virilis animus, fides inviolata permaneat! Iam cerno ante tribunal Christi stantes eos quos neci paulo ante satelles regius deputavit; illa vero gloria vera est, que eternitatem beatam vite huius brevitate mercatur. Equali omnes animo, una voce responsum satellitibus demus, id nuntia: "Milites quidem, Cesar, tui sumus et ad defensionem rei publice Romana arma suscepimus nec unquam aut desertores bellorum aut proditores militie fuimus aut ignave formidinis meruimus subire flagitium. Tuis etiam obtemperaremus preceptis nisi instituti legibus christianis demonum cultus et aras semper pollutas sanguine vitaremus. Comperimus precepisse te, [ut] aut sacrilegiis pollui Christianos aut dedenis interfectis nos velle terreri. Non inquiras longius latitantes, nos omnes Christianos esse cognosce; habebis potestati tue subdita omnium corpora, auctorem vero suum respicientes [Christum] animas non tenebis." Haec [sicut] vir sanctus dixerat, legionis probatur assensio et Cesari per satellites nuntiatur.

(6) Inclementi precepit iussione, ut decimum iterum renovate crudelitatis ordo consumeret. Post hanc [vocem] ad legionem velociter properatur, crudelia precepta peraguntur, reliquis vero ut Octodorum redeant iubetur. Tunc tunc Exuperius, quem ante principem vel campidoctorem [superius] memoravi, correptis legionis sue signis hac circumstantes oratione confirmat: "Tenere me, commilitones optimi, secularium quidem bellorum signa perspicitis, sed non ad hec arma provoco, non ad hec bella animos vestros virtutemque cohortor; alius nobis genus eligendum est proeliorum, non per hos gladios potestis ad regna caelestia properare. Robur nobis opus est animorum; invicta defensio est fidem quam deo promisimus, in ultimis custodire. Iam de commilitonum nostrorum gloria, quam divino cernebat obtutu, gloriosus vir Mauricius est locutus, ego victoriam vobis plenam, si Christo creditis, repromitto. Proiciant dextre nostre arma ista cum signis militaribus, prestabit hoc Christus, ut mox in ipso celesti, sicut promittitur, regno alia vobis Exuperium vestrum videatis signa monstrare. Vadat quin immo funestus satelles et hec truculento regi nunciet: "Milites sumus, imperator, tui, sed tamen servitutem liberi confitemur, dei. Tibi militiam debemus, illi innocentiam. A te stipendium laboris accepimus, ab illo vite exordium sumpsimus. Sequi imperatorem in hoc nequaquam possumus, ut auctorem omnium negemus deum, [auctorem velis nolis tuum]. Non nos adversum te, imperator, armavit ipsa, que fortissima est in periculis, desperatio. Tenemus arma et non resistimus, quia magis mori quam occidere volumus, et innocentes interire, quam noxii vivere preoptamus. Si quid in nos ultra statueris, igni tormento ferro subici parati sumus. Christiani sumus, Christianos persequi non possumus. Inexuperabiles legionis istius animos [Caesar] agnosce; tela proicimus; exarmatas quidem dextras satelles tuus, sed armatum fide catolica pectus inveniet. Occide, prosterne, secandas gladiis percussoribus cervices praebemus intrepidi; hec nobis iocundiora sunt, dummodo quia te cum sacrilegiis tuis contempnimus, ad regna iam nunc celestia properamus." Flagrabat enim iam tunc in beatissimis viris martyrii gloriosus ardor. Hec mandata legionis remeans ad Maximianum [Caesarem] satelles nuntiat.

(7) At ille cum talia audisset, obstinatosque in fide Christi cerneret animos virorum, desperans [gloriosam] eorum constantiam posse revocari, quasi nihil iterato fuisset scelere perpetratum, ire propere exercitum iubet et circumfundi imperat legionem nullumque de tanto sanctorum exercitu praecipit derelinqui. Qui cum missi ad beatissimam legionem venissent, stringunt in sanctos impium ferrum, mori non recusantes vite amore. Cedebantur itaque passim gladiis, non reclamantes saltem aut repugnantes, sed depositis armis cervices persecutoribus praebentes et iugulum percussoribus vel intectum corpus offerentes. Non vel ipsa suorum multitudine, non armorum munitione elati sunt, ut ferro conarentur asserere iusticie causam, sed hoc solum reminiscentes se illum confiteri, qui nec reclamando ad occisionem ductus est et tanquam agnus non aperuit os suum, ipsi quoque tanquam grex dominicus ovium laniari se tamquam ab irruentibus lupis passi sunt, [Ventum itaque est, circumsistit beatam legionem turba carnificum, omnis aetas sine discretione perimitur] lanianturque beata corpora et devotas deo animas fideli mortis professione commendant. Operta [est] terra illic procumbentibus in morte corporibus iustorum, fluxeruntque preciosi sanguinis rivi. Que unquam rabies absque bello tantam humanorum corporum stragem dedit, que feritas ex sententia sua tot simul perire vel reos ferire iussit! Ne iussi punirentur multitudo non obtinuit, cum inultum esse soleat quod multitudo delinquit. Hac igitur crudelitate immanissimi tyranni confectus est [ille] sanctorum populus, qui contempsit rem praesentium ob spem futurorum. Sic interfecta est illa plane angelica legio, que ut credimus cum illis angelorum legionibus iam collaudat deum in celis. Peracta tandem cede in omnes sanctorum percussores preda dividitur. Namque Maximianus facultatem dederat, ut, quisque legionis illius militem iugulasset, interempti spoliis uteretur. Divisa igitur omnium preda ad vescendum epulandumque victrix turba consedit.

(8) Interea veteranus quidam ultime etatis senex fatigatus, nomine Victor, qui nec legionis eiusdem fuit neque miles, ad contaminatum cedibus locum itineris necessitate deductus est, qui dum ad epulas pro etatis veneratione ab omnibus rogaretur, requirere cepit, quenam esset causa leticie, quod inter corpora tot interemptorum gaudentes exultantesque possent milites epulari. Dictumque a quodam est, quod legio Christiane legis studio cerimonias Romanas cultumque deorum pariter cum imperatoriis iussionibus contempnere voluisset dataque neci esset, ut disciplinae militaris traditus ordo severius teneretur. Tunc Victor alte gemitum trahens graviterque suspirans detestatus convivas detestatusque convivium exclamat: "Heu me, qui per tot annorum militiam ad hanc [infelicem aetatem veni et in hac] legionem militare non merui; ut bene inter tales gloriose mortis honore donatus finem vite invenire potuissem! Saltem si commilito indignus eram vel me ante acte hore viandi necessitas detulisset, ut senilis pectoris cruor tantorum virorum victimis misceretur, obtuleram hoc corpus neci, dummodo tantae laudis consortio non carerem." Talia dicentem prophanorum statim turba vallavit, atque utrum Christianus esset respondere minaciter iubet.

(9) At ille, paululum oculos ad celum erigens, tali percunctantibus sermone respondit: "Longus me vivendi usus ad hanc, quam videtis, perduxit etatem. Quecunque in hoc mundo aguntur aut studium repperit aut rerum volubilitas agit aut varius semper casus infestat; quodcumque volumus, optamus, scimus et cupimus, totus mundus caligine submersus tenebris circumfluentibus latet, nisi nobis aut viam Christus ostenderit aut lumen Christus effulserit. Quod ego fideli mente perpendens utinam ultimo contester affatu! Quod si me ad tempus paulo ante trucidate legionis itineris detulisset necessitas, conviviis vel epulis vestris horum funerum consortium praetulissem. Sed etiam nunc praestabit hoc Christus, ut Christianum me vel [post] professionem meam transire ulterius per beata funera non sinatis." Haec eum loquentem subito percussoris obtruncat insania. Ita vir sanctus celeri professione et consortium sanctorum promeruit ceterisque martyribus in eo loco sicut morte ita est honore coniunctus.

(13) Hec nobis tantum de numerosa ista multitudine martyrum comperta sunt nomina, beatissimorum id est Mauricii, Exuperii, Candidi, Innocentii, Victoris atque Vitalis, Secundi ducis et beati Alexandri martyris; cetera vero nomina nobis quidem incognita sed in libro vite sunt scripta.

(14) Nam ex [hac] eadem legione fuisse dicuntur etiam illi martyres Ursus et Victor, quos Salodoro fama passos confirmat. Salodorum vero castrum est super Ararim flumen non longe a Reno positum.

(15) Neque illud silendum est, quem inde Maximianus progressus exitum consecutus sit. Cum dispositis insidiis genero suo Constantino tunc regnum tenenti mortem moliretur, deprehenso illius [dolo] apud Maxiliam captus nec multo post strangulatus teterrimo [hoc] supplicio affectus impiam vitam digna morte finivit.

(16) At vero beatissimorum martyrum corpora post multos passionis annos sancto Theodoro, illius loci epo, revelata traduntur. In quorum honore cum exstrueretur basilica, que vaste rupi tunc adiuncta uno tantum latere acclinis iacebat, [sed] nunc iubente preclaro meritis Ambrosio, loci illius abbate, denuo edificata reclinis esse dinoscitur, quid miraculi tunc apparuerit, nequaquam tacendum putavi.

(17) Accidit, ut inter reliquos artifices, qui invitati convenisse ad hoc opus videbantur, quidam adesset aurifex, quem adhuc gentilem esse constaret. Hic cum dominico die, quo ceteri ad expectanda diei [huius] festa accesserat, in eadem domo, in qua artem agebat, solus substitisset, in illo secreto subito mane adstantibus sanctis hic idem aurifex rapitur atque ad penam vel ad supplitium distenditur et visibiliter martyrum turbam cernens verberatus etiam increpatur, quod vel die dominico ecclesie solus deesset, vel illud opus sanctum suscipere gentilis auderet. Quod ideo misericorditer a sanctis factum constitit, ut aurifex ille consternatus et perterritus salutare sibi nomen posceret, statim nanque Christianus effectus est.

(18) Neque illud in sanctorum miraculis pretermittam, quod per eadem loca omnibus notum est: Materfamilias Quinti, egregii atque honorati viri, cum ita paralisi fuisset obstricta, ut etiam pedum usus negaretur, a viro suo, ut illuc per multum itineris spatium deferretur poposcit. Quo cum pervenisset sanctorum martyrum basilice famulantitium manibus illata pedibus ad diversorium rediit ac sanitati de emortuis restituta menbris miraculum suum ipsa circumtulit.

(19) Hec duo tantum miracula passioni sanctorum inserenda credidi. Ceterum multa sunt satis, que vel in purgatione demonum, vel instauratione claudorum aut sanitate febrium ceteris[que] infirmitatibus cotidie illic per servos suos virtus domini operatur; que multa narrarentur, si per singula scriberentur. Tamen fidelium cordibus absque lectione cognita esse noscuntur, que, quanta et qualia miracula illo per sanctos suos ad honorem [et gloriam] nominis sui dominus operari non desinit. Pro eoipso die noctuque psalmorum hymnorumque decantatio non desistit, que iubente sancto et preclaro Christi martyre, beato Sigismundo rege, est instituta et usque hodie deo protegente est conservata. Et propterea illic degentes mente et ore debitas deo incessanter laudes roboant illi, cui est honor et gloria in secula seculorum.

(20) Neque hoc omittendum est, quod post longum temporis spatium beati Innocentii martyris membra Rodanus revelavit. Iugi enim illuię vicinum in se cespitem vergentes religiosa quadam soli pernitie ad sepulturam martyris famulatrix nuda pervenit. Prolatas namque reliquias leniter lambens non ideo a sinu terrę protulit, ut in gurgitis sui procella demergeret, sed ob gloriosam devotionem intra ambitum basilice [cum] ceteris martiribus sepulturam preciperet sociari. Cuius translationem a sancte recordationis Domitiano Genevense et Grato Augustane urbis vel Protasio tunc temporis illius loci epis celebratam recolente cotidiana devotione et laudibus frequentamus. Explicit passio sanctorum martyrum Mauricii sociorumque eius.

(23A) Incipiunt miracula eorundem sanctorum: Sepe dominus arrogantiam contumacis mentis virga correptionis enervat, ut in eadem cultus sui veneratio restituatur, sicut quondam de Sigismundo rege manifesta fides gestum profert. Hic etenim post interemptum per inique consilium coniugis filium Agaunum compunctus corde iter dirigit, ibique prostratus coram sepulchris beatissimorum martyrum legionis felicis penitentiam egit deprecans, ut quecumque deliquerat, in hoc saeculo ei ultio divina retribueret, ut scilicet haberetur in iudicio domini absolutus, si ea mala que gesserat, priusquam mundo decederet, ei repensarentur. Ibi itaque propter hoc et psallentium cotidianum corum [instituit] et locum ipsum tam in territoriis quam in reliquis rebus affluentissime ditavit. Postea vero captus est a Clodomero rege interfectusque cum filiis et coniuge; triennii transacto tempore per divinam revelationem iussu Theodeberti regis ad eundem locum corpus eius delatum sepulture mandatum est, quem in consortio sanctorum ascitum ipsa res, quae geritur, manifestat. Nam si qui nunc frigoretici in eius honore missas celebrant eiusque pro requie deo offerunt oblationem, statim compressis tremoribus restinctis febribus sanitati pristine restaurantur.

(24) Magna enim est virtus et ante dictorum martyrum sepulchra, de quibus relictis pluribus pauca perstringere libuit: Mulier quedam filium suum unicum ad hoc monasterium adducens abbati tradidit erudiendum, videlicet ubi factus clericus sanctis manciparetur officiis. Verum cum iam spiritualibus eruditus esset in litteris, et cum reliquis clericis in choro canentium psalleret, modica pulsatus febre spiritum exalavit. Cucurrit mater orbata ad obsequium funeris [plangens] sepelivitque filium. Verumtamen non sufficiebant hec lacrime dolori, que in exequiis sunt effuse, sed per dies singulos veniebat et super sepulchrum nati sui emissis in altum vocibus eiulabat. Cui tandem apparens [per visum noctis] beatus Mauricius ait "Quid tu, o mulier, incessanter filium obitum plangens nunquam desistis a luctu?" Cui illa: "Dies" inquit "vite mee hunc planctum non explebunt, sed quo advixero, semper deflebo unicum meum, nec umquam mitigabor a lacrimis, donec oculos corporis huius debita mors concludat". Cui ille: "Noli ita" ait "quasi mortuum flere, sed equanimiter age! Nam scias eum nobiscum habitare et [in] sede vite perhennis in consortio nostro perfrui. Et ut veraciter credas certa esse, que loquor, surge crastina die ad matutinum et audies vocem [eius] inter choros psallentium monachorum. Et non solum die crastina, sed etiam omnibus diebus vite tue cum veneris, audies in psallentio vocem eius. Ideoque ne fleveris, eo quod gaudere te oporteat potius quam lugere". Surgit mulier longaque ducit suspiria nec obdormivit in stratu suo, donec signum ad consurgendum commoveretur a monachis. Quo commoto accedit ad ecclesiam, aliquid de visione quam viderat probatura. Nichil preteriit de pollicitatione sancta, sed que fuerant divinitus nuntiata mox expleta noscuntur. Nam ubi cantato responso antiphonam intonat caterva monachorum, audit genitrix parvuli vocem, cognoscit et gratias deo egit. Sed et illud, quod martyris ore promissum habebatur, prorsus impletum est, ut omnibus diebus vite sue, cum accessisset mulier ad psallentium chorum, vocem audiret huius infantuli inter reliqua modulamina vocum.

(25) Cum autem Guntranus rex ita se spiritualibus actionibus mancipasset, ut relictis seculi pompis thesauros suos ecclesiis et pauperibus erogaret, accidit ut misso presbitero munera fratribus, qui sanctis Agaunensibus deserviunt, ex voto transmitteret, praecipiens presbitero, ut ad eum rediens sanctorum sibi reliquias exhiberet. Igitur dum impleta regis preceptione cum his regrederetur pignoribus, transitum nemagni laici [per] quem Rhodanus influit, navigium petit. Extenditur autem lacus ille in longitudine quasi stadiis quadringentis, in latitudine vero stadiis centesimis quinquagesimis. Denique revertens presbiter, ut diximus, cum navigium hoc fuisset aggressus, subito tempestas exorta fluctus tollit ad sydera, surgunt undarum moles et nunc pupis navicule prora descendente fertur in altum, nunc iterum demersa pupi prora tollitur in sublime. Turbantur naute et nichil aliud nisi sola mors in hoc periculo praestolatur. Tunc presbiter cum videret se his fluctibus obrui et spumis undarum graviter operiri, extracta collo capsula, que sanctorum pignora continebat, undis tumentibus [fidus] obiecit ac sanctorum praesidium clara invocat voce dicens: "Ne peream in his fluctibus, virtutem vestram deprecor, martyres gloriosi, sed potius qui iugiter pereuntibus prebetis auxilium, michi, quaeso, dexteram salutis porrigere dignemini! Fluctus opprimite, nosque ad litus optatum adiutorii vestri ope reducite!" Et hec eo dicente vento cessante decedentibus undis ad litus evecti sunt. Haec ab ipso cognovi presbitero. [In hoc enim stagno ferunt tructarum piscium magnitudinem usque ad centum librarum pondera trutinari]

[Sequitur sermo 26,4 (-invitet)]