(1) Passionem sanctorum martirum, qui hunc locum glorioso sanguine inlustrant, pro honore gestorum stilo explicamus, ea utique fide, qua ad nos martirii ordo pervenit. Nam per succedentium relationem rei geste memoriam nondum intercepit oblivio. Et si loca singula de martyribus singulis lacuna, qui ea possident, lacuna [vel singulae urbes] insignia habentur, nec immerito, quia pro deo summo pretiosas sancti animas effundunt, quanta excolendus est reverentia sacer ille [Acaunensium] locus, in quo tot pro Christo martirum milia ferro cęsa referuntur! Nunc iam ipsam beatissimę passionis causam loquamur.

(2) Sub Maximiano, qui Romanę rei publicę cum Dioclitiano collega imperium tenuit, per diversas fere provincias laniati aut interfecti sunt martirum populi. Idem namque Maximianus, sicut avaritia libidine crudelitate ceterisque vitiis obsessus furebat, ita etiam (erasio; in margine execr.- deditus) execrando gentilium ritui deditus et erga deum cęli profanus, impietatem suam ad extinguendum Christianitatis nomen armaverat. Si qui tunc dei veri cultum profiteri audebant, sparsis usquequaque militum turmis vel ad supplicia vel ad necem rapiebantur, [ac] vel ad vocationem barbaris datam prorsus in religionem arma commoverat.

(3) Erat eodem tempore in exercitu legio militum, qui Thebei apellabantur. Legio autem vocabatur, quę tunc sex milia ac sexcentos sexaginta sex viros in armis habebat. Hi in auxilium (-io a.corr.) Maximiano ab orientis partibus accersiti venerant, viri in rebus bellicis strenui [et] virtute nobiles, sed nobiliores fide. Erga imperatorem fortitudine, erga Christum devotione certabant. Evangelici precepti etiam sub armis non inmemores reddebant que dei erant deo, et quę Cęsaris Cęsari restituebant.

(4) Itaque cum et hi sicut ceteri militum ad dilaniandam Christianorum multitudinem destinarentur, soli crudelitatis (credulitatis a.corr.) ministerium detractare ausi sunt, atque huiusmodi preceptis se obtemperaturos negant. Maximianus non longe aberat, nam se circa Octodorum itinere fessus tenebat. Ibi cum ei per nuntium delatum esset legionem hanc adversus mandata regia rebellem in his angustiis substitisse, in furorem instinctus indignationis exarsit.

(5) Sed prius mihi, quam reliqua commemorem, situs loci istius (illius?) relationi inserendus videtur. Locus hic sexaginta ferme milibus a Genuensi (-e a.corr.) urbe abest, quattuordecim vero milibus [distat] a capite Lemannici lacus, quem influit Rodanus (Rodanis a.corr.). Locus hic iam inter Alpina iuga in valle situs est, ad quem pergentibus difficili (-em a.corr.) transitu asperum atque artum iter panditur. Infestus namque Rodanus saxosi montis radicibus vix pervius viantibus [aggerem reliquit. Evictis transmissisque angustiarum faucibus]. Subito nec exiguus inter montium rupes campus aperitur. In hoc legio sancta consederat.

(6) Igitur, sicut supra diximus, cognito Maximianus Thebeorum responso precipiti ira fervidus ob neglecta imperia decimum quemque ex eadem legione gladio feriri (-e a.corr.) iubet, quo facilius ceteri rebus certis territi metu cederent (-ur eras.); redintegratisque (sic p.c.; redintegrat [is]eisque) mandatis edicit ut reliqui in persecutionem Christianorum cogantur. Ubi vero ad Thebeos denuntiatio rasura iterata pervenit Cognitumque ab eis est iniungi sibi rursus persecutionem profanam, vociferatio passim ac tumultus in castris exoritur adfirmantium numquam se ulli in h^aec tam sacrilega ministeria cessuros, Idolorum [se] profana semper detestaⁿtes (p.c.; detestatos a.c.?); [Christianis se imbutos] sacrę et divinę religionis cultui instantes (s.lin erasio), [unum se] aeternitatis deum colere, extrema experiri (-e a.corr.) sati^us esse quam adversum Christianam fidem venire.

(7) His deinde compertis Maximianus omni belua cruentior rursus ad ingenii [sui] saevitiam redit atque imperat ut iterum decimus eorum cęde^retur; caeteri nihilominus ad hęc que spreverant (-verint a.corr.) compellerentur. Quibus iussis denuo in castra perlatis segregatus est atque rasura percussus qui decimus sorte obvenerat; reliqua vero se militum multitudo mutuo sermone instigabat, ut in tam preclaro opere persisteret.

(8) Incitamentum ta^men maximum fidei in illo tempore penes sanctum Mauricium fuit primicerium Tunc, sicut tradit^ur, legionis unus, qui cum Exsuperio, quem exercitus appellat campidoctorem (-duct- corr.m.sec.) et Candido senatore militum accedebat exortando singulos et monendo. fidelium commilitonum sed etiam (corr.super eras.) martirum exempla ingerens pro sacramento Christi, pro divinis legibus, si ita necessitas ferret, omnibus super eras.mori suadebat, sequendosque ammonebat sotios illius et contubernales suos, qui iam in celo precesserant. Flagrabat enim iam tunc ⁱⁿ beatissimis viris martyrii gloriosus ardor (m.sec. ex odor).

(9) His itaque primoribus suis atque actoribus animati (animante a.corr.) Maximiano adhuc insania ęstuanti (-e a.corr.) mandata mittunt sicut pia ita et fortia, quę feruntur fuisse in hoc mundo: "Milites sumus, imperator, tui, sed tam servi, quam liberi confitemur deo. Tibi militiam debemus, illi innocentiam. A te stipendium laboris accipimus, ab illo [vitae] exordia sumpsimus. Sequi imperatorem in hoc nequaquam possumus, ut auctorem negemus deum, utique auctorem nostrum dominum, auctorem, velis nolis, tuum. Si non ⁱⁿ tam funestam ^rem compellimur, ut ⁱⁿ hoc ^non offendamus, tibi, ut fecimus ^hactenus, adhuc parebimus; sin aliter, illi parebimus potius quam tibi. Offerimus nostras in quemlibet hostem manus, quas sanguine innocentium cruentare nefas dicimus (ducimus a.eras.?). Dexterę istę pugnare adversus impios atque inimicos sciunt, laniare pios et cives nesciunt. Meminimus nos pro civibus potius quam adversus cives arma sumpsisse. Pugnavimus semper pro iustitia, pro pietate, pro innocentium salute. Hec fuerunt ^hactenus nobis pretia periculorum. Pugnavimus pro fide, quam quo pacto conservimus tibi, si hec deo nostro non exhibemus? Iuravimus primum in sacramenta divina, iuravimus [de]inde in sacramenta regia; nihil nobis de secundis credas necesse est, super rupimus. Christianos ad penam per nos requiri iubes; iam tibi ex hoc alii requirendi non sunt: ^habes nos hic confitentes deum patrem, auctorem omnium, et filium eius Jesum Christum credimus. Videmus laborum [periculorum]que nostrorum socios, nobis quoque eorum sanguine aspersis, trucidare ferro, et tamen sanctissimorum commilitonum mortis et fratrum funera non flevimus non doluimus, sed potius laudavimus et gaudio prosecuti sumus, quia digni habiti essent pati pro domino deo eorum. Nunc [non] nos vel hec ultima (-o m.pr.) [vitae] necessitas in rebellionem cogit, non nos adversum te, imperator, armavit ipsa saltem, que fortissima est in periculis, desperatio. Tenemus ecce arma et non resistimus, quia mori quam occidere satis (erasum) maluimus, et innocentes interire quam noxii vivere preoptamus. Si quid in nos ultra statueris, si quid adhuc iusseris, si quid admoveris, ignes, tormenta, ferro subire parati sumus. Christianos nos fatemur, persequi Christianos non possumus."

(10) Cum hęc talia Maximianus audisset obstinatosque in fide Christi cerneret animos virorum, desperans gloriosam eorum constantiam posse revocare una sententia interfici omnes decrevit, et rem confici circumfusis militum agminibus iubet. Qui cum missi ad beatissimam legionem venissent, stringunt in sanctos (-is a.corr.) impium ferrum, mori non recusantes vitę amore. Cedebantur itaque passim gladiis, non reclamantes [saltim aut repugnantes,] sed et depositis armis cervices persecutoribus prebentes et iugulum persecutoribus vel intectum corpus offerentes. Non vel ipsa suorum multitudine, non armorum motione elati sunt, ut ferro conarentur asserere iustitie causam, sed hęc solum reminiscentes se illum confiteri, qui nec reclamando ad occisionem ductus est et tamquam agnus non aperuit os suum, Ipsi quoque tamquam grex dominicarum (-orum a.corr.) ovium laniare se tamquam ab irruentibus lupis passi sunt.

(11) Operta est terra lacuna illic procumbentibus in mortem corporibus piorum, fluxeruntque pretiosi sanguinis rivi. Quę umquam rabies absque bello ^tanta (tamquam m.pr.) humanorum corporum stragem dedit, que feritas ex sententia sua tot simul perire vel reos iussit! Ne iusti punirentur multitudo non optinuit, cum inultum esse soleat quod multitudo delinquit Hac igitur crudelitate immanissimi tyranni confectus est ille sanctorum populus, qui contempsit rem presentium ob spem futurorum. Sic interfecta est illa plane angelica legio, quę ut credimus cum illis angelorum legionibus iam conlaudant semper in celis dominum deum Sabaoth.

(12) Victor autem martyr nec legionis eiusdem fuit neque miles (milis a.corr.), sed ^emeritę (inmer- m.pr.) iam militię veteranus. Hic cum iter agens subito incidisset in hos, qui passim epulabantur laeti martyrum spoliis, atque ab his ad convescendum invitatus prolatam [ab] exultantibus per ordinem causam cognovisset, detestatus convivas detestatusque convivium refugiebat. [Requirentibusque, ne et ipse forsitan Christianus esset,] Christianum se et semper futurum esse respondit ac statim ab irruentibus interfectus est ceterisque martyribus in hoc loco sicut morte [ita] etiam honore coniunctus est.

(13) Hec nobis tantum de numero isto martyrum comperta sunt nomina, id est beatissimorum Mauricii, Exsuperii, Candidi atque Victoris; cetera vero nobis quidem incognita sed in libro vitę scripta sunt.

(14) Ex [hac] eadem legione fuisse dicuntur etiam illi martyres Ursus et Victor, quo^s Salodorum passos fama confirmat. Salodorum [vero] castrum est super Aram fluvium neque longe a Reno positum.

(15) Opere pretium est etiam illud indicare, qui deinde Maximianum trucem tyrannum exitus consecutus est. Cum dispositis insidiis genero suo Constantino tunc regnum tenente (-i a.corr.) mortem moliretur, deprehenso dolo illius apud Massiliam captus nec multo post strangulatus (transgulatus a.corr.) teterrimoque hoc supplicio affectus impiam vitam digna morte finivit.

(16) At vero beatissimorum [Acaunensium] martyrum corpora post multos passionis annos sco Theodoro huius loci epo revelata traduntur. In quorum honore cum extrueretur basilica, quae vastę tunc adiuncta rupi uno tantum latere adclinis (adclines m.pr.; v supra n; i super -es) iacebat, sed nunc iubente preclaro meritis Ambrosio, huius loci abbate, denuo ędificata biclinis (-es a.corr.) esse dinoscitur.

(20) Neque enim hoc emittendum est, quod per longum temporis tractum beati Innocentii martiris membra Rodanus revelavit. Iugi enim diluvio vicinum in se cespitem (cisp- a.corr.) vergens religiosa quadam (quodam a.corr.) soli pernitie ad sepulturam martyris famulatrix unda pervenit. Prolatas namque reliquias leniter lambens non ideo ad sinum terrę protulit, ut in gurgitem (-itis a.corr.) sui procella dimergeret, sed ob gloriosam devotionem intra ambitum basilicę ceterisquę martyribus sepulturam prebuit (in marg.adi.) precepit sociari. Cuius translationem a sancte recordationis Domitiano Genuense et Grato Augustanę urbis vel Protasio, tunc temporis huius loci epo, celebratam recolentes cotidiana devotione et laudibus frequentamus. Quid miraculi tunc apparuerint (-erunt a.corr.) nequaquam tacendum putavi.

(17) Accidit ut inter reliquos artifices, qui invitati venisse ad hoc opus videbantur, quidam adesset [faber], quem adhuc gentilem esse constaret. Hic cum dominico [die], quo ceteri ad expectandam diem eius festa abscesserant, in fabrica solus substitisset, in illo secreto se subito [clara luce] manifestantibus sanctis Hic idem faber rapitur atque ad penam vel ad supplicia distenditur, et visibiliter turbam martyrum cernens, verberatus etiam increpatur, quod vel die dominico ecclesię solus deesset, vel illud fabricę opus sanctum suscipere gentilis auderet. Quod ideo misericorditer a sanctis factum constituit, ut faber ille consternatus et territus salutare sibi nomen poposcerit statimque Christianus effectus est.

(18) Neque illud in sanctorum miraculis pretermittam, quod perinde clarum atque omnibus notum est: Materfamilias Quinti, egregii atque honorati viri uxor (in marg.adi.), cum paralisin fuisset obstricta, ut ei etiam pedum usus negaretur, a viro suo ut illic per multum itineris spatium deferretur (deferetur a.corr.) poposcit. Quo (quod a.corr.; -d sublin.) cum pervenisset, sanctorum martirum basilicę famulantium manibus inlata pedibus ad diversorium rediit ac sanitati (-e a.corr.) de premortuis restituta membris [nunc] miraculum suum [ipsa] circumtulit.

(19b) Hęc tantum duo mira passioni (p. c.; m.pr. passionem) sanctorum inserenda credidi (crediditur a.corr.-tur del.). Caeterum satis multa sunt, que vel in purgatione demonum vel in in restauratione claudorum aut sanitate febrium ceterisque infirmitatibus cotidie hic per servos suos virtus domini operatur. Quę multa narranda sunt, si per singula scribantur. Tamen fidelium cordibus absque lectione cognita esse noscuntur, quę, quanta et ^qualia (a.corr. quia) miracula sunt hic per sanctos suos ad honorem et gloriam nominis sui dominus operari (-e a.corr.) non desinit. Pro eo idipsum die noctuque psalmorum hymni decantatio non desistit, quę iubente sancto et preclaro Christi martyre, beato Sisemundo rege, est institutum. Huc usque hodie deo protegente est conservatum. Propterea hic laudibus dei servi canentibus ore persolvunt, cui est honor et gloria, imperium et potestas per omnia secula seculorum.

XXII die men Oct pas scorum mar Cosme et Damiani