(1) Temporibus Dioclitiani, quondam Romanę rei puplice principis, cum ad imperium totius orbis fuisset electus omnesque provincias turbari quorumdam (quadam a.c.) presumptione perspiceret, ad consortium imperii vel laboris olim sibi commilitonem Herculium Maximianum Cęsarem fecit eumque contra Amandum et Elianum, qui in Bagaudarum ^partes (nomen a.c.?) pręsumptione servili arma commoverant, ad Galliam destinavit. Cui ad supplementum exercitus legionem Thebeam ex orientalibus militibus ire prędixit. Que legio sex milia sex centos sexaginta sex viros validos validis a.c.?) animis et instructos (instructis a.c.?) armis antiquorum Romanorum habebat exemplo. II Hi igitur milites Christiane religionis ritum orientali traditione susceperant a Hierusolimitanę urbis epo fidemque sacram virtuti et armis omnibus pręponebant. Ad urbem quippe Romanam itinere attingentes eandem Christianitatis fidem, quam acceperant, apud beatum Marcellinum, prędictę Romanę urbis pontificem, confirmantes, ut ante gladio interirent quam sacram fidem Christi, quam acceperant, violarent. Precepti igitur a Dioclitiano Cęsare ut post Maximianum collegam iter, quod ceperant, Gallias tenderent. Profecti sunt.

(2) Maximianus Cęsar, in (del.) usu quidem militie bellis aptus sed idolorum specialis cultor, ferus animo, avaritia crudelis, libidini deditus cęterisque vitiis obsessus serenitatem imperatoriam nimia crudelitate polluerat. Qui ⁱⁿ Galliam properans ^ad Alpium Penninarum aditum venit. Transmeantibus iter Alpium post arduam et horridam viam subito equalis loci campestris occurrit grata planities. Quo in loco oppidum factum est, quod Octodorus nomen accepit, circa quod irrigua fluminibus prata et agrorum fertilis cultura porrigitur, precipue deinde Rodani fluminis validus cursus offertur. III Transcensis igitur Alpibus Maximianus Cęsar Octodorum venit ibique sacrificaturus idolis suis convenire exercitum iussit atroci proposita iussione ut per aras dęmonibus consecratas iurarent coequalibus sibi animis contra Bagaudarum turbas esse pugnandum, christianos vero velut inimicos diis suis ab omnibus persequendos. Quod ubi primum pervenit ad notitiam Thebaidę legionis pręteriens Octodorense oppidum ad locum, cui ^Agaunum nomen est, celeriter properavit, ut octo milium spatio ab Octodoro separata necessitatem committendi sacrilegii pręteriret. Quo in loco ita vastis rupibus Rodani fluminis cursus artatur, ut commeandi facultate subtracta constratis pontibus viam fieri itineris necessitas imperaret. Undique tamen imminentibus saxis parvus quidem sed amenus irriguis fontibus campus includitur, ubi fessi milites legionis Thebee post laborem tanti itineris resederant. IIII O quanta reverentia excolendus est sacer locus iste, in quo tot pro Christo martyrum milia ferro Cęsaris puniuntur!

(3) Maximianus Cesar, dum ad sacramenta superius memorata cunctos in exercitu suo cogeret, agnovit prętergressam, ut diximus, legionem. Subito iracundię furore completus satellites mittit, ut legionem ad sacramentorum suorum sacrilegia revocarent. Erat in eadem legione primicerius Mauricius et signifer Exuperius et Candidus senator, qui ita commilitonibus suis pręerant, ut amore potius divinitatis quam terrore militari obędientia pręciperent, viri in rebus bellicis strenui et virtute nobiles, sed fide in deo nobiliores. Erga imperatorem fortitudine, erga Christum devotione certabant. Evvangelici precepti sub armis custodes reddebant quę dei erant deo, et quę Cęsaris Cęsari restituebant. V Requirunt itaque quid Maximianus Cęsar ira dictante mandasset. Dictum ab his est, quod Cęsar iusserat, milites omnes immolasse hostias, libasse sacrificia et sacramenta fanatici ordinis prębuisse, iubere Cęsarem, ut legio festinanter revertens commilitonum pareret exemplo. Tunc hi qui pręerant legioni miti affatu dederunt responsum, ob hoc transgressos [se] Octodorum, quia iam fama ad eos sacrificiorum ordine pervenisset, fas sibi visum esse, ne dęmonum aris Christiani contaminari viderentur, deum vivum colere, traditam orientali more religionem usque ad diem vitę perenniter custodire, ad bellorum usum paratam legionis esse virtutem, ad committenda vero sacrilegia, sicut Cęsar pręcepit, Octodorum non redire.

(4) Reversus itaque satelles nuntiat obstinatos esse animos legionis nec velle pręceptis imperatoriis oboedire. VI Tunc Maximianus Cęsar iracundię nimietate succensus ad hanc vocem subito furore prosilivit dicens: "Ergo milites mei imperatoria pręcepta et sacrorum meorum ordinem spernunt! Statuenda (m.s. super eras.?) erit vindicta publica etiam si tantum maiestatem regiam contemnere voluissent; iungitur despectui meo cęlestis iniuria et mecum pariter religio Romana contempnitur. Sentiat contumax miles me non solum michi sed etiam diis meis dare posse vindictam; iam fidissimorum meorum turba festinet, decimum quemque morti funesta sors prębeat, discant aequalem necem quos ordo pręmiserit moriendi, qualiter Maximianus vel sibi vel diis suis hac severitate dederit ultionem!"

(5) Post hanc vocem apparitoris iussio infausta porrigitur, ad legionem velociter properatur, crudelia pręcepta reserantur. Traduntur neci quos ordo repperit numerandi, lęti percussoribus cervices prębent solaque inter eos erat de gloriose mortis occupatione contentio. VII Perfecto itaque scelere ut Octodorum legio redeat iubetur. Tunc Mauritius primicerius paululum a satellitibus regis segregatus convocat legionem legionem et hac oratione sanctiores alloquitur: "Gratulor virtuti vestre, commilitones obtimi, quod amore religionis nullam vobis Cęsaris pręceptum attulit formidinem; gaudentibus quodam modo animis tradi ad necem gloriosam commilitones vestros vidistis. Qui timui ne quisquam, quod armatis facile est specie defensionis, beatissimis funeribus manus obviam offerre temptaret! Iam michi ad huius rei interdictum Christi nostri parabatur exemplum, qui exemptum vagina apostoli gladium proprię vocis iussu recondit, docens maiorem armis omnibus Christianę confidentię esse virtutem. Hic deus Christus plane mentes vestras manusque prohibuit, nequaquam divinum opus mortalibus dextris obturasse. Quin immo cepti operis fidem perenni religione complete! Hactenus exempla sacris inserta codicibus legebamus; VIII iam nunc per nosmet ipsos quos sequi deberemus aspeximus. Ecce vallatus sum commilitonum meorum corporibus, quos de latere meo funestus satelles abstraxit, aspersus sum cruore sanctorum et [sacri] sanguinis reliquias vestibus meis porto et dubito eorum sequi necem, quorum gratulans ammiror exemplum? Et vacat cogitare quid imperator iubeat, qui sorte mihi mortalitatis ęqualis est. Sed si habere aliquid virium imperatoria precepta potuissent, circa beatissimorum trium puerorum corpora regis Persarum valuisset incendium nec contempnere ora leonum lacu clausus evadere potuisset propheta. Sacramenta olim dedisse nos memini quod contemptu lucis istius et desperatione vitę defensare rem publicam deberemus; iam tunc promisi mei corporis vilitatem et spopondi hanc imperatoribus fidem nec tamen mihi ullus tunc regna celestia promittebat. Quid Christo spondente faciendum est, si hoc potuimus militię devotione promittere? Quin immo, fortissimi commilitones, olim devotas animas subdamus preciosissime passioni, sit nobis virilis animus, fides inviolata permaneat! Iam cerno ante tribunal Christi stantes eos quos neci paulo ante satelles regius deputavit; illa vera (corr.ex vero) gloria est, qua ęternitas beata vitę huius brevitate mercatur. Aequales omnes animo, una voce responsum satellitibus damus, id nuncia: "Milites quidem, Cęsar, tui sumus et ad defensionem rei publice Romana arma suscepimus nec umquam aut desertores bellorum aut proditores militię fuimus aut ignavię formidinis meruimus subire flagitium. Tuis etiam obtemperaremus pręceptis nisi instituti legibus christianis dęmonum cultus et aras semper pollutas sanguine vitaremus. Comperimus precepisse te, [ut] aut sacrilegiis pollueres Christianos aut dedenis interfectis nos velis terrere. Non inquiras longius latitantes, nos omnes Christianos esse cognosce; habebis potestati tuę subdita omnium corpora, auctorem vero suum respicientes Christum animas non tenebis." Hęc vir sanctus dixerat, legionis probatur assertio et Cęsari per satellites nuntiatur.

(6) Pręsertim pręcepit iussione, ut iterum decimum renovatum crudelitatis ordo consumeret. Post hanc vocem ad legionem velociter properatur, crudelia pręcepta peraguntur, reliqui vero ut Octodorum redeant iubentur. Tunc Exuperius, quem ante principem vel campidoctorem superius memoravi, correptis legionis suę signis hac circumstantes oratione confirmat: "Tenere me, commilitones optimi, sęcularium quidem bellorum signa perspicitis, sed non ad hęc arma provoco, non ad hęc bella animos vestros virtutemque pręcello; aliud nobis genus eligendum est pręliorum, non per hos gladios potestis ad regna cęlestia properare. Robur nobis opus est animorum; invicta defensio fidem, quam deo promisimus, in ultimis custodire. Iam de commilitonum nostrorum gloria, quę divinum cernit obtutum, gloriosus vir Mauricius est locutus, ego vobis victoriam plenam, si Christo creditis, repromitto. Proiciant dexterę nostrę arma ista cum signis militaribus, prestabit hoc Christus, ut mox in ipso cęlesti, sicut promittitur, regno alia vobis Exuperium vestrum videatis signa monstrare. Vadat quin immo funestus satelles et hęc truculento regi nuntiet: "Milites sumus, imperator, tui, sed tamen servi, quod libere confitemur, dei. Tibi militiam debemus, illi innocentiam. A te stipendium laboris accepimus, ab illo vite exordium sumpsimus. Sequi imperatorem in hoc nequaquam possumus, ut auctorem nostrum negemus deum, auctorem velis nolis tuum; non nos adversum te, imperator, armavit ipsa, quę fortissima est in periculis, desperatio. Tenemus arma et non resistimus, quia mori magis quam occidere volumus et innocentes interire quam noxii vivere pręoptamus. Si quid in nos ultra statueris, ignem tormenta ferrum subici parati sumus; Christiani sumus, persequi Christianos non possumus. Inexuperabiles legionis istius animos, [Cęsar] agnosce; tela proicimus; exarmatas quidem dexteras satelles tuus, [sed] armatum fide catholica pectus invenit. Occide, prosterne, secandas gladiis percussoribus cervices prębemus intrepidi; hęc nobis iocundiora sunt, dummodo te cum sacrilegiis tuis contempnimus ad regna iam nunc cęlestia properantes." Flagrabat enim iam tunc in beatissimis viris martyrii gloriosus odor. Hęc mandata legionis remeans ad Maximianum Cęsarem satelles nuntiat.

(7) At ille, quasi nichil iteratim fuisset scelus perpetratum, ire propere exercitum iubet et circumfundi imperat legionem nullumque de tanto sanctorum exercitu pręcepit relinqui. Ventum itaque, circumsistit beatam legionem turba carnificum, omnis etas sine discrecione perimitur lanianturque beata corpora et devotas deo animas fideli mortis professione commendant. Operta est terra illic procumbentibus in morte corporibus iustorum, fluxeruntque pretiosi sanguinis rivi. Quę umquam rabies absque bello tantam humanorum corporum stragem dedit,[ ] qui contempsit rem pręsentium ob spem futurorum. Sic interfecta est illa plane angelica legio, quę ut credimus cum angelorum legionibus iam collaudat deum in cęlis. Peracta tandem cede inter omnes sanctorum percussores pręda dividitur. Namque Maximianus facultatem dederat, ut, quisque legionis illius militem iugulasset, interempto spoliis uteretur. Divisa igitur omnium pręda ad vescendum epulandumque victrix turba consedit.

(8) Interea veteranus quidam ultimę etatis seniis fatigatus, nomine Victor, ad contaminatum cędibus locum itineris necessitate deductus est. Dum ad epulas pro etatis veneratione ab omnibus rogaretur, requirere cepit, quęnam causa esset lętitię, quod inter tot corpora interemptorum gaudentes exultantesque possent milites epulari. Dictum a quodam est, quod legio Christianę studio legis cerimonias Romanas cultumque deorum pariter cum imperatoriis iussionibus contempnere voluisset dataque neci esset, ut disciplinę militaris traditus ordo severius teneretur. Tunc Victor alte gemitum trahens graviterque suspirans [detestatus convivas] detestatusque convivium exclamat: "Heu me, qui per tot annorum milia ad hanc [ętatem veni et in hac] legionem militare non merui; quam bene inter tales gloriosę mortis honore donatus finem (diem a.c.?) vitę invenire potuissem! Saltem si commilitone indignus eram vel me ante has duas horas viandi necessitas detulisset, ut senilis pectoris cruor tantorum virorum victimis misceretur, obtuleram corpus hoc neci, dummodo tantę laudis consortio non carerem." Talia dicentem profanorum statim turba vallavit, quę utrum Christianus esset respondere minaciter iubet.

(9) At ille, paululum oculos ad cęlum erigens, tali percunctantibus sermone respondit: "Longus me vivendi usus ad hanc, quam videtis, perduxit aetatem. Quęcumque in hoc mundo aguntur aut studium repperit aut rerum volubilitas agit aut varius semper casus infestat; quodcumque volumus, obtamus, scimus aut cupimus, totus mundus caligine submersus tenebris circumfluentibus latet, nisi vobis aut viam Christus ostenderit aut lumen Christi effulserit. Quod ego fideli mente perpendens utinam ultimo contestor affectu! Quod si me ad tempus paulo ante trucidatę legionis itineris necessitas detulisset, conviviis vel ępulis vestris horum funerum consortium prętulissem. Sed etiam nunc pręstabit Christus, ut Christianum me vel ob professionem meam transire ulterius per beata funera non sinatis." Hęc eo loquente subita percussoris obtruncat insania. Ita vir sanctus celeri confessione et consortium [sanctorum] promeruit cęterisque martiribus in eo loco sicut morte ita est honore coniunctus.

(13) Hęc nobis tantum de numero istorum et multitudine martyrum comperta sunt nomina. Ista sunt nomina beatissimorum [martyrum] Mauricii, Exuperii, Candidi atque Victoris; cętera vero nomina nobis quidem incognita, sed in libro vitę sunt scripta.

(14) Nam et ex eadem legione fuisse dicuntur etiam Ursus et Victor, quos Salodoro passos fama confirmat. Salodorum vero castrum est super Arola flumine non longe a Rheno positum.

(15) Neque illud silendum, quem deinde Maximianus progressus exitum consecutus est. Cum dispositis insidiis genero suo Constantino, tunc regnum tenenti, mortem moliretur, deprehensus dolo illius apud Massiliam captus nec post multo strangulatus impiam vitam digna morte finivit.

(16) At vero beatissimorum martyrum corpora post multos passionis [suę] annos sancto Theodoro, illius loci epo revelata traduntur. In quorum honore cum extrueretur basilica, quae vastę tunc adiuncta rupi uno tantum latere adclinis iacebat, sed nunc iubente pręclaro meritis Ambrosio, loci illius abbate, denuo aedificata biclinis esse dinoscitur.

(20) Neque enim hoc omittendum est, quod per longum temporis tractum beati Innocentii martyris membra Rhodanus revelavit. Iugi enim alluvione vicinum in se cespitem vergens religiosa quadam soli pernicie ad sepulturam martyris famulatrix unda pervenit. Prolatas namque reliquias leniter lambens non ideo a sinu terrę protulit, ut in gurgitis sui procella demergeret, sed ob gloriosam devotionem intra ambitum basilicę cęterisque martyribus sepultura pręciperet sociari. Cuius translationem a sanctę recordationis Domiciano Genevense et Grato Agustanę urbis vel Protasio, tunc temporis illius loci epo, celebratam recolentes cotidiana devotione et laudibus frequentamus.

Quid miraculi tunc apparuerit nequaquam tacendum putavi:

(17) Accidit ut inter reliquos artifices, qui invitati convenisse ad hoc opus videbantur, quidam esset aurifex, quem adhuc gentilem esse constaret. Hic cum dominico die, quo ceteri ad expectanda diei eius festa abscesserant, in eadem domo, in qua artem agebat, solus substitisset, in illo secreto se subito manifestantibus sanctis hic idem aurifex rapitur atque ad penam vel ad supplicia distenditur, et visibiliter turbam martyrum cernens, verberatus etiam increpatur, quod vel die dominico aecclesię solus deesset, vel illud ornatum operis sancti suscipere gentilis auderet. Quod ideo misericorditer a sanctis factum constitit, ut aurifex ille consternatus et territus salutare sibi nomen posceret statimque Christianus effectus est.

(18) Neque illud in sanctorum miraculis prętermittam, quod per eadem loca omnibus notum est: Materfamilias Quinti, egregii atque honorati viri, cum ita paralisin fuisset abstracta, ut etiam pedum usus negaretur, a viro suo ut illuc per multum itineris spatium deferretur poposcit. Quo cum pervenisset, sanctorum martyrum basilica famulantium manibus illata pedibus ad diversorium rediit ac sanitati de pręmortuis restituta membris miraculum suum ipsa circumtulit.

(19) Hęc duo tantum miracula passioni sanctorum inserenda credidi. Cęterum satis multa sunt, quę vel in expugnatione demonum vel in restauratione claudorum aut sanitate febrium ceterisque infirmantibus cotidie hic per servos suos virtus domini operatur. Quę multa narranda sunt, si per singula scribantur. Tamen fidelium cordibus absque lectione cognita esse noscuntur, quę [et] quanta et qualia miracula per sanctos suos ad honorem et gloriam nominis sui dominus operare non desinit. Pro eo idipsum die noctuque psalmorum ymni decantatio non desistit, quę iubente sancto et pręclaro Christi martyre, beato Sigismundo rege, est institutum, hinc usque hodie deo protegente est conservatum. Propterea hic laudibus dei servi canentibus ore persolvunt illi, cui est honor et gloria, imperium et potestas per omnia sęcula sęculorum. Amen.

[Incipit passio sancti Sebastiani]