[unvollständige Kopie: Die ersten Kapitel sind nur rudimentär lesbar]

(1) Diocletianus, quondam Romanę rei publice princeps, cum ad imperium totius orbis fuisset electus aliquasque provincias perturbari quorumdam presumptione perspiceret, ad consortium imperii vel laboris olim sibi commilitonem Herculium Maximianum Cęsarem fecit eumque contra Amandum et Elianum, qui in Bagaudarum loco presumptione servili arma commoverant, ad Gallias destinavit. Cui ad supplementum exercitus legionem Tebeam ex orientalibus militibus ire precepit. Que legio sex milia sexcentos sexaginta ^sex viros validos animis et instructos armis antiquorum Romanorum habebat exemplo. Hi igitur milites Christiane religionis ritum orientali tradicione susceperant a Ierosolimitane urbis episcopo nomine Zabda fideique sacrę virtutem [et] armis omnibus preponebant. Ad urbem quippe Romanam itinere atingentes eandem Christianitatis fidem, quam acceperant, apud beatum Marcellinum, predictę Romanę urbis pontificem, confirmantes, ut ante gladio interirent quam sacram fidem Christi, quam acceperant, violarent. Recepti igitur a Diocletiano Cesare iubentur, ut post Maximianum collegam itinere, quo ceperant, Gallias properarent.

(2) Maximianus Cesar, usu quidem militie bellis aptus sed idolorum praecipuus cultor, ferus animo, avaritia anxius, opere crudelis, libidini deditus ceterisque vitiis obsessus potestatem imperialem nimia crudelitate polluerat. In Galliam properans ad Alpium Pinninarum aditum venit. Transmeantibus iter Alpium post arduam et horridam viam subito ęqualis loci campestri occurrit grata planities. Quo in loco oppidum factum est, quod Octodorus nomen accepit, circa quod [aut] irrigua fluminibus prata et agrorum fertilis cultura porrigitur, praecipue deinde Rodani fluminis cursus offertur. Transcensis igitur Alpibus Maximianus Cesar Octodorum venit ibique sacrificaturus idolis suis convenire exercitum iussit atroci proposita iussione ut per aras demonibus consecratas iurarent ęqualibus sibi animis contra Bagaudarum turbas esse pugnandum, christianos vero velut inimicos deorum suorum ab omnibus persequendos. Quod cum primum pervenit ad noticiam Thebeę legionis preteriens Octodorense oppidum ad locum, cui Agauno nomen est, celeriter properavit, ut octo milium spatio ab Octodoro separata necessitatem committendi sacrilegii preterirent. Agaunum accole interpretatione Gallici sermonis saxum dicunt. Quo in loco ita vastis rupibus Rodani fluminis cursus artatur, ut commeandi facultate subtracta constratis pontibus viam fieri itineris necessitas imperaret, [quam in his] undique tamen inminentibus saxis parvus quidem sed amenus et irriguus fontibus campus includitur, ubi fessi milites legionis Thebeę post laborem tanti itineris resederant. ... ferro Caesaris puniuntur.

(3) Maximianus Cesar, dum ad sacramenta superius memorata cunctos in exercitu suo cogeret, agnovit ... Requirunt itaque quid Maximianus Cesar ira dictante mandasset. Dictum [ab] eis est, quod Cesar iusserat, milites omnes immolare ostias, libare sacrificia et sacramenta fanatici ordinis prebuisse, iubere Cęsarem, et ut legio festinanter revertens et ad commilitonum se prepararet exemplum. Tunc hii qui preerant legioni miti afatu dederunt responsum, ob hoc transgressi Octodurum, quia iam fama sacrificiorum ordine ad eos pervenisset, fas sibi visum esse, ne demonum aris Cristiani contaminari viderentur, [esse sibi in animo] deum vivum colere, traditam orientali more religionem usque ad diem vitę perhenniter custodire, ad bellorum usum paratam legionis esse virtutem, ad committenda vero sacrilegia, sicut Cesar precepit, Octodorum non redire.

(4) Reversus itaque satelles nunciat obstinatos esse animos legionis nec velle preceptis imperatoriis obedire. Tunc Maximianus Cesar iracundiae nimietate succensus ad hanc vocem subito furore prosilivit dicens: "Ergo milites mei imperatoria precepta et sacrorum meorum ordines spernunt! Sancciendum erit vindicta publica, etiam si tantum maiestatem regiam contempnere voluissent; iungitur despectui meo celestis iniuria et mecum pariter religio Romana contempnitur. Senciat contumax miles me non solum mihi set etiam diis meis dare posse vindictam; iam [nunc fidissimorum meorum turba festinet, decimum quemque morti funesta sors prebeat], discant equalem [necem in his] quos ordo premiserit moriendi, qualiter Maximianus vel sibi vel diis suis hac severitate dederit ultionem!"

(5) Post hanc vocem apparitoris iussio infausta porrigitur, ad legionem velociter properatur, crudelia precepta reserantur. Traduntur neci quos ordo reperit numerandi, leti percussoribus cervices prebent solaque inter eos erat de gloriose mortis occupatione contencio. Perfecto itaque scelere ut Octodorum legio redeat iubetur. Tunc Mauritius primicerius paululum a satellitibus regiis segregatus convocat legionem et hac oracione sancciores adloquitur: "Gratulor virtuti vestre, commilitones optimi, quod amore religionis nullam vobis [Caesaris] praeceptum attulit formidinem; gaudentibus quodammodo animis tradi ad necem gloriosam commilitones vestros vidistis, quibus timui ne quisquam, quod armatis facile est specie defensionis, beatissimis funeribus manus obviam afferre temptaret! Iam mihi ad huius rei interdictum Christi nostri parabatur exemplum, qui exemptum vagina apostoli gladium proprie vocis iussione recondit, docens maiorem armis omnibus Christiane confidentie esse virtutem. Hic deus Christus plane mentes vestras manusque prohibuit, ne quisquam divino operi mortalibus dextris obstitisset. Quin immo cepti operis fidem perhenni religione complerent! Actenus exempla sacris inserta codicibus legebamus; iam nunc per nosmet ipsos quos sequi deberemus aspeximus. Ecce vallatus sum, commilitonum meorum corporibus, quos de latere meo funestus satelles abstraxit, aspersus sum cruore sanctorum et [sacri] sanguinis reliquias vestibus meis porto et dubito eorum sequi necem, quorum gratulans admiror exemplum? Et vacat cogitare, quid imperator iubeat, qui sorte [michi] mortalitatis equalis est. Si habere aliquid impium imperatoria precepta potuissent, circa beatissimorum trium puerorum corpora, regis Persarum valuisset incendium nec contempnere ora leonum lacu clausus evadere potiusset propheta. Sacramenta olim nos dedisse nos memini quod contemptu lucis istius et desperatione vite defensare rem publicam deberemus; iam tunc promissi mei corporis vilitatem et spopondi anc imperatoribus fidem nec tamen mihi ullus tunc regna celestia promitebat. Quid Christo spondente faciendum est, si hoc potuimus miliciae devotione promittere? Quin immo, fortissimi comilitones, olim devotissimas animas subdamus preciosissime passioni, sit nobis virilis animus, fides inviolata permaneat! Iam cerno ante tribunal Christi stantes eos quos neci paulo ante satelles regius deputavit; illa vera gloria est, quę eternitatem beatam vite huius brevitate mereatur. Aequales omnes animo, una voce responsum satellitibus damus, id nuncia: "Milites quidem, Cesar, tui sumus et ad defensionem rei publice Romana arma suscepimus nec umquam aut desertores bellorum aut proditores miliciae fuimus aut ignavię formidinis meruimus subire flagicium. Tuis etiam optemperaremus preceptis nisi instituti legibus christianis demonum cultus et aras semper pollutas sanguine vitaremus. Cumperimus precepisse te, [ut] aut sacrilegiis pollui Christianos aut dedenis interfectis nos terrere velle. Non inquiras longius latitantes, nos omnes Christianos esse cognosce; habebis potestati tue subdita omnium corpora, auctorem vero suum respicientes Christum animas non tenebis." Hec [sicut] vir sanctus dixerat, legionis probatur assensio et Cesari per satellites nunciatur.

(6) Presenti precepit iussione, ut [decimum] iterum renovate crudelitatis ordo consumeret. Post hanc vocem ad legionem velociter properatur, crudelia precepta peraguntur, reliqui vero ut Octodorum redeant iubetur. Tunc Exuperius, quem ante principem vel campiductorem superius memoravi, correctis legionis sue signis ac circumstantes oracione confirmat: "Tenere me, comilitones optimi, secularium quidem bellorum signa perspicitis, set non ad hęc arma provoco, non ad hęc bella animos vestros virtutemque cohortor; aliud nobis genus eligendum est preliorum, non per os gladios potestis ad celestia regna properare. Robur nobis opus est animorum; invicta deffensio [est] fidem quam deo promisimus, in ultimis custodire. Iam de comilitonum nostrorum gloria eam qui divino cernebat optutu, [-super est, ut victori deo gratias agamus -] gloriosus vir Mauricius est locutus, ego vobis victoriam plenam, si Christo creditis, repromitto. Proiciant dextere nostre arma ista cum signis militaribus, prestabit hęc Christus, ut mox in ipso celesti, sicut promittitur, regno alia vobis Exuperium vestrum videatis signa monstrare. Vadat quin immo funestus satelles et hoc truculenti regi nunciet: "Milites sumus, imperator, tui, sed tamen servitutem liberi confitemur deo. Tibi miliciam debemus, illi innocenciam. A te stipendium laboris accepimus, ab illo vite exordium sumpsimus. Sequi imperatorem in hoc non possumus, ut auctorem nostrum negemus deum, auctorem velis nolis tuum. Non nos adversum te imperator armavit ipsa, que fortissima est in periculis, desperacio. Tenemus arma et non resistimus, quia mori magis quam vivere parati sumus, et innocentes interire quam noxii vivere preoptamus. Si quid in nos ultra statueris, igni, tormento, ferro subici parati sumus, Christiani sumus, Christianos persequi non possumus. Inexuperabiles legionis istius animos [Caesar] agnosce; tela proicimus; exarmatas quidem dextras satelles tuus, [sed] armatum fide catholica pectus invenit. Occidi, prosterni, secandas gladiis percussoribus cervices prebemus intrepidi; hec nobis iocundiora sunt, dummodo quia te cum sacrilegiis tuis contempnimus ad regna iam ^nunc celestia properemus." Flagrabat enim iam ^tunc in beatissimis viris martirii gloriosus ardor. Hec mandata legionis remeans ad Maxi^mianum Cesarem satelles nunciat.

(7) At ille, quasi iteratim nihil fuisset scelus perpetratum, ire propere exercitum iubet et circumfundi imperat legionem nullumque de tanto sanctorum exercitu precepit relinqui. Ventum itaque est et circumsistit beatam legionem turba carnificum, omnis etas sine discretione perimitur lanianturque beata corpora et devotas deo animas fideli mortis professione commendant. Operta est terra illic procumbentibus in morte corporibus iustorum, fluxeruntque preciosi sanguinis rivi. Que umquam rabies absque bello tantam humanorum corporum stragem dedit, [que feritas ex sententia sua tot simul perire vel reos iussit! Ne iusti punirentur multitudo non obtinuit, cum inultum esse soleat quod multitudo delinquit. Hac igitur crudelitate inmanissimi tyranni confectus est [ille] sanctorum populus,] que contempsit rem presencium ob spem futurorum. Sic interfecta est illa plane angelica legio, que ut credimus ^cum illis angelorum legionibus iam conlaudant [semper] deum in celis. Peracta tandem cede inter omnes sanctorum percussores preda dividitur. Namque Maximianus facultatem dederat, ut, si quisque legionis illius militem iugulasset, interemptor eius spoliis uteretur. Divisa omnium igitur preda ad vescendum epulandumque victrix turba consedit.

(13) Hec nobis tantum de numerosa ista multitudine martyrum conperta sunt nomina beatissimorum, Mauricii, Exuperii, Candidi atque Victoris; cetera vero nomina nobis [quidem] incognita, sed in libro vite sunt scripta.

(14) Nam et ex [hac] eadem legione fuisse dicuntur etiam Ursus et Victor, quos Salodorum passos fama confirmat. Salodorum vero castrum est super Arola flumina, non longe a Reno positum.

(15) Neque illud silendum, quem deinde Maximianus progressus exitum consecutus est. Cum dispositis insidiis genero suo Constantino, tunc regnum tenente mortem moliretur, deprehensus dolo illius aput Massiliam captus [nec multo post strangulatus teterrimoque supplicio affectus] impiam vitam [digna] morte finivit.

(16) At vero beatissimorum martirum corpora post multos passionis annos sancto Theodoro loci illius episcopo revelata traduntur. In quorum honore [cum] construeretur basilica, que vaste tunc adiuncta rupi uno tantum latere acclinis iacebat, set nunc iubente preclaro meritis Ambrosio, loci illius abbate, denuo edificata reclinis esse dinoscitur.

(20) Neque enim omittendum ^est, que per longum temporis tractum beati Innocentis martiris membra Rodanus revelavit. Iugi ^enim illuvie vicinum in se cespitem vergens religiosa quadam soli pernicie ad se^pulturam martiris famulatrix unda pervenit. Prolatas namque reliquias leniter lambens non ideo a sinu terre protulit, ut in gurgitis sui procellam demergeret, set ob gloriosam devocionem intra ambitum basilice ceteris ^cum martiribus sepulturam precipit sociari. Cuius translationem a sancte recordationis Domiciano Ievenense et Grato Agistane urbis vel Protasio, ^tunc temporis illius loci episcopis, celebratam recolentes cotidiana devocione et laudibus frequentamus.

Quid miraculi tunc apparuerit nequaquam tacendum putavi.

(17) Accidit ut inter reliquos artifices, qui invitatos [convenisse] ad hoc opus esse videbantur, quidam esset aurifex, quem adhuc gentilem esse constaret. Hic cum dominico die, quo caeteri ad exspectan^di diei ^eius festa abscesserant, in eadem domo, qua artem agebat, solus substitisset etin illo secreto [se] subito [clara luce] mane ab adstantibus sanctis hic idem aurifex rapitur atque ad penam vel ad suplicia distenditur, et visibiliter turbam martyrum cernit, verberatus etiam increpatur, quod [vel] die dominico solus deesset ecclesię, vel illut opus sanctum suscipere gentilis auderet. Quod ideo misericorditer a sanctis factum constat, ut aurifex ille consternatus et territus salutare sibi nomen posceret. Statimque Christianus effectus est.

(18) Neque illud in sanctorum miraculis pretermitam, quod per eandem loca omnibus notum ^est: Materfamilias Quinti, egregii atque honorati viri, ^cum ita paralisi fuisset obstricta, ut [ei] etiam pedum usus negaretur, a viro suo ut illic perduceretur per multum itineris spatium deferretur poposcit. Quo ^cum pervenisset, a sanctorum martyrum basilicę famulantium manibus inlata pedibus ad diversorium rediit ac sanitati de premortuis restituta membris miraculum suum ipsa circumtulit.

(19) Hec devota tantum miracula passioni sanctorum inserenda credidi. Ceterum satis multa ^sunt, que vel in purgacione demonum vel in instauratione claudorum aut sanitate febrium ceteris infirmitatibus cotidie illic per servos suos virtus domini operatur, quę multa narranda sunt, si per singula scribantur. Tamen fidelium cordibus absque leccione cognita esse noscuntur, quę quanta et qualia miracula illic per sanctos suos ad honorem et gloriam nominis sui x operari non desinit. Pro eo ipso die noctuque psalmorum hymnorumque decantatio non desistit, quę iubente sancto et preclaro Christi martire beato Sigismundo rege est instituta et usque hodie deo protegente est conservata.

Propterea illic laudes dei canentes

[letztes Blatt fehlt]