(1) Temporibus Diocletiani, quondam Romane rei publicę principis, cum ad imperium totius orbi^s fuisset electus omnesque provincias turbari quorumdam praesumptione conspiceret, ad consortium imperii vel laboris olim sibi commilitonem Herculium Maximianum Cesarem fecit eumque contra Amandum et Helianum, qui in Bagaudarum loco praesumptione servili arma commoverant, ad Galliam destinavit. Cui ad supplementum exercitus legionem Thebeam ex orientalibus militibus ire praecepit. Que legio sex milia sescentos sexaginta sex viros validos animis et instructos armis antiquorum Romanorum habebat exemplo. Hii igitur milites Christiane religionis ritum orientali traditione susceperant ab Ierosolimitane urbis epo fidem sacramque virtutem armis omnibus praeponebant. Ad urbem quippe Romam itinere attingentes eandem Christianitatis fidem, quam acceperant, apud beatum Marcellum, praedicte Romane urbis pontificem, confirmaverunt, ut ante gladio interirent quam sacram fidem Christi, quam acceperant, violarent. Recepti igitur a Diocletiano Cesare iubentur, ut post Maximianum collegam iter, quod ceperant, Gallias tenderent.

(2) Maximianus Cesar, usu quidem militie bellis aptus sed idolorum specialis cultor, ferus animo, avaritia anxius, opere crudelis, libidini deditus ceterisque vitiis obsessus severitatem imperatoriam nimia crudelitate polluerat. In Galliam properans ad Alpium Apenninarum aditum venit. Transmeantibus iter Alpium post arduam et horridam viam subito equalis loci campestris occurrit grata planities. Quo in loco oppidum factum est, quod Octodorus nomen accepit, circa quod [aut] irrigua fluminibus prata aut agrorum fertilis cultura porrigitur, praecipue deinde Rodani fluminis validus cursus offertur, [qui mole sua leniter fluens regionis ipsius gratiam propria amoenitate commendat]. Transcensis igitur Alpibus Maximianus Cesar Octodorum venit ibique sacrificaturus idolis suis convenire exercitum iussit attroci proposita iussione ut per aras demonibus consecratas iurarent equalibus [sibi] animis contra Bagaudarum turbas esse pugnandum, Christianos vero velut inimicos diis suis ab omnibus persequendos. Quod ubi primum pervenit ad notitiam Thebeę legionis preteriens Octodorense oppidum ad locum, cui Agaunum nomen est, celeriter properavit, ut octo milium spatio ab Octodoro separata necessitatem committendi sacrilegii praeterisset. [Acaunum accolae interpretatione Gallici sermonis saxum dicunt]. Quo in loco ita vastis rupibus Rodani fluminis cursus artatur, ut commeandi facultate subtracta constratis pontibus viam fieri itineris necessitas imperaret. Undique tamen imminentibus saxis parvus quidem sed amenus irriguis fontibus campus includitur, ubi fessi milites legionis Thebee post laborem tanti itineris resederunt. O quanta reverentia excolendus est sacer locus ille, in quo tot pro Christo martyrum milia ferro Cesaris puniuntur!

(3) Maximianus Cesar, dum ad sacramenta superius memorata cunctos in exercitu suo adesse cogeret, agnovit pretergressam, ut diximus, legionem. Subito iracundie furore repletus satellites mittit, ut legionem ad sacramentorum suorum sacrilegia revocarent. Erat in eadem legione primicerius Mauricius et signifer Exsuperius et Candidus senator, qui ita commilitonibus suis praeerant, ut amore potius divinitatis quam terrore militari obedienda praeciperent, viri in rebus bellicis strenui et virtute nobiles, sed fide in deo nobiliores. Erga imperatorem fortitudine, erga Christum devotione certabant. Evangelica praecepta sub armis custodientes reddebant que dei erant deo, et que Cesaris Cesari restituebant. Requirunt itaque quid Maximianus Cesar ira dictante mandasset. Dictum est eis, quod Cesar iusserat, milites omnes immolasse hostias, libasse sacrificia et sacramenta phanatici ordinis praebuisse, iubere Cesarem, ut legio festinanter revertens ad commilitonum se praepararet exemplum. Tunc hii qui praeerant legioni miti affatu dederunt responsum, ob hoc se transgressos Octodorum, quia iam fama ad eos sacrificiorum ordine pervenisset, nefas sibi visum esse, si demonum aris Christiani contaminari viderentur, [esse sibi in animo] deum vivum colere, traditam orientali more religionem usque ad finem vite perenniter custodire, ad bellorum usum paratam legionis esse virtutem, ad committenda vero sacrilegia, sicut Cesar praecepit, Octodorum non redire.

(4) Reversus itaque satelles nuntiat obstinatos esse animos legionis nec velle praeceptis imperatoris obedire. Tunc Maximianus Cesar iracundie nimietate succensus ad hanc vocem subito furore prosilivit: "Ergo milites mei imperatoria praecepta et sacrorum meorum ordinem spernunt! Sanctienda erat vindicta publica etiam si tantum maiestatem regiam contempnere voluissent; iungitur despectui meo cęlestis iniuria et mecum pariter religio Romana contempnitur. Sentiat contumax miles me non solum mihi sed etiam diis meis dare posse vindictam; iam nunc fidissimorum meorum turba festinet, decimum quemque morti funesta sors praebeat, discant equali nece quos ordo praemiserit moriendi, qualiter Maximianus vel sibi vel diis suis hac severitate dederit ultionem!"

(5) Post hanc vocem apparitoris iussio infausta porrigitur, ad legionem velociter properatur, crudelia praecepta reserantur. Traduntur neci quos ordo repperit numerandi, leti percussoribus cervices praebent solaque inter eos erat de gloriose mortis occupatione contentio. Perfecto itaque scelere ut Octodorum legio redeat iubetur. Tunc Mauricius primicerius paululum a satellitibus regiis segregatus convocat legionem et hac oratione sanctiores alloquitur: "Gratulor virtuti vestre, commilitones optimi, quod amore religionis nullam vobis Cesaris praeceptum attulit formidinem; gaudentibus quodammodo animis tradi ad mortem gloriosam commilitones vestros vidistis, quibus timui ne quisquam, quod armatis facile est specie defensionis, beatissimis funeribus manus obviam offerre temptaret! Iam mihi ad huius rei interdictum Christi nostri parabatur exemplum, qui exemptum vagina apostoli gladium proprie vocis iussione recondidit, docens maiorem armis omnibus Christiane confidentie esse virtutem. Hic deus Christus plane mentes vestras manusque prohibuit, ne quisquam divino operi mortalibus dextris obstitisset. Quin immo cepti operis fidem perhenni religione complerent! Hactenus exempla sacris inserta codicibus legebamus; iam nunc per nosmet ipsos quos sequi deberemus aspeximus. Ecce vallatus sum commilitonum meorum corporibus, quos de latere meo funestus satelles abstraxit, aspersus sum cruore sanctorum et [sacri] sanguinis reliquias vestibus meis porto et dubito eorum sequi necem, quorum gratulans admiror exemplum? Et vacat cogitare quid imperator iubeat, qui sorte [mihi] mortalitatis equalis est. Si habere aliquid virium imperatoria precepta potuissent, circa beatissimorum trium puerorum corpora regis Persarum valuisset incendium nec contempnere ora leonum nec lacu clausus evadere potuisset propheta. Sacramenta olim dedisse nos memini quod contemptu lucis istius et despectione vite defensare rem publicam deberemus; iam tunc promisi mei corporis vilitatem et spopondi hanc imperatoribus fidem nec tamen mihi ullus regna cęlestia promittebat. Quid Christo spondente faciendum est, si hoc potuimus militię devotione promittere? Quin immo, fortissimi commilitones, olim devotas animas subdamus gloriosissime passioni, sit nobis virilis animus, fides inviolata permaneat! Iam cerno ante tribunal Christi stantes eos quos paulo ante neci satelles regius deputavit; illa vera gloria est, quae ęternitatem beatam vite huius brevitate mercatur. Equali omnes animo, una voce responsum satelliti demus, i (-d exst.?) nuntia: "Milites quidem, Cesar, tui sumus et ad defensionem rei publice Romana suscepimus arma nec unquam aut desertores bellorum aut proditores militię fuimus aut ignavie seu formidinis meruimus subire flagitium. Tuis etiam obtemperamus praeceptis nisi quod instituti legibus christianis demonum cultus et aras semper pollutas sanguine vitamus. Comperimus praecepisse te, [ut] aut sacrilegiis pollui Christianos aut denis interfectis nos terrere velle. Non inquiras longius latitantes, nos omnes Christianos esse cognosce; habebis potestati tue subdita omnium corpora, auctorem vero suum respicientes Christum animas non tenebis." Hec vir sanctus dixerat, legionis probatur assensio et Cesari per satellites nuntiatur.

(6) Presenti praecepit iussione, ut iterum decimum renovate crudelitatis ordo consumeret. Post hanc vocem ad legionem velociter properatur, crudelia praecepta peraguntur, reliqui ut Octodurum redeant iubetur. Tunc Exuperius, quem ante principem vel campiductorem superius memoravi, correptis legionis sue signis hac circumstantes oratione alloquitur: "Tenere me, commilitones optimi, secularium quidem bellorum signa perspicitis, sed non ad hec arma provoco, non ad hęc bella animos vestros virtutemque cohortor; aliud nobis genus eligendum est preliorum, non per hos gladios potestis ad regna cęlestia properare. Robur nobis opus est animorum; invicta defensio [est] fidem quam deo promisimus, in ultimis custodire. Iam de commilitonum nostrorum gloria ea, quam divino cernebant obtutu, -super est, ut victori deo gratias agamus -. tunc gloriosus vir Mauricius est locutus, ego vobis victoriam plenam, si Christo creditis, repromitto. Proiciant dextere nostre arma ista cum signis militaribus, praestabit [hoc] Christus hoc, ut mox in ipso cęlesti, sicut promittitur, regno alia vobis Exsuperium vestrum videatis signa monstrare. Vadat quin immo funestus satelles et hec truculento regi nuntiet: "Milites sumus, imperator, tui, sed tamen servitutem liberam confitemur deo. Tibi militiam debemus, illi innocentiam. A te stipendium laboris accepimus, ab illo vite exordium sumpsimus. Sequi imperatorem in hoc non possumus, ut auctorem nostrum negemus deum, auctorem velis nolis tuum. Non nos adversus te, imperator, armavit ipsa, que fortissima est in periculis, desperatio. Tenemus arma et non resistimus, quia mori magis quam vivere parati sumus et innocentes interire quam noxii vivere praeobtamus. Si quid in nos ultra statueris, igni tormento ferro subici parati sumus. Christiani sumus, Christianos persequi non possumus. Inexsuperabiles legionis istius animos [Caesar] agnosce; tela proicimus; exarmatas quidem dexteras satelles tuus, [sed] armatum fide catholicum invenit pectus. Occide, prosterne, secandas gladiis percussoribus cervices prebemus intrepidi; hec nobis iocundiora sunt, dummodo quia te cum sacrilegiis tuis contempnimus, ad regna iam nunc celestia properemus." Flagrabat enim iam tunc in beatissimis martyribus gloriosus ardor. Hec mandata legionis remeans ad Maximianum Cesarem satelles nuntiat.

(7) At ille, quasi nichil iterati sceleris fuisset perpetratum, ire propere exercitum iubet et circumfundi imperat legionem nullumque de tanto exercitu sanctorum praecepit relinqui. Ventum itaque est et circumsistit beatam legionem turba carnificum, omnis etas sine discretione perimitur lanianturque beatorum corpora et devotas deo animas fideli mortis professione commendant. Operta est terra illic procumbentibus in mortem corporibus iustorum, fluxeruntque preciosi sanguinis rivi. Que unquam rabies absque bello tantam humanorum corporum stragem dedit, que feritas ex sententia sua tot simul perire vel reos iussit! [Ne iusti punirentur multitudo non obtinuit, cum inultum esse soleat quod multitudo delinquit.] Hac igitur crudelitate immanissimi tyranni confectus est ille sanctorum populus, qui contempsit rem praesentium ob spem futurorum. Sic interfecta est illa plane angelica legio, que ut credimus cum illis angelorum legionibus iam collaudat deum Sabaoth in celis. Peracta tandem cede inter omnes sanctorum percussores preda dividitur. Namque Maximianus facultatem dederat, ut, si quisquam legionis illius militem iugulasset, interemptor illius spoliis uteretur. Divisa igitur omnium preda ad vescendum epulandumque victrix turba consedit.

(8) Post hec quidam Victor senex [ ] itineris necessitate ibidem deductus est, qui dum ad epulas pro etatis veneratione ab omnibus rogaretur, requirere cepit, quenam causa esset leticie, quod inter tot militum corpora interemptorum gaudentes exultantesque possent milites epulari. Dictum a quodam est, quod dum religione Christiane legis et studio cerimonias Romanas cultumque deorum pariter cum imperatoris iussionibus contempnere voluissent, dati neci essent, ut discipline militaris traditus ordo severius teneretur. Tunc Victor alto gemitu suspirans detestatus convivas detestans et convivium exclamat: "Heu me, qui per tot annorum militiam ad hanc [infelicem aetatem veni et in hac] legionem militare non merui; quam bene inter tales gloriose mortis honore donatus finem vite invenire potuissem! Saltem si commilito indignus eram vel in ęqualem sortem (sortem in marg.) ante duas horas viandi necessitas detulisset, ut senilis pectoris cruor tantorum virorum victimis misceretur, optuleram corpus hoc neci, dummodo tante laudis consortio non carerem." Talia dicentem prophanorum statim turba vallavit, que utrum Christianus esset respondere minaciter iubet.

(9) At ille, paululum oculos ad celum erigens, talem percunctantibus sermonem respondit: "Longus me vivendi usus ad hanc, quam videtis, perduxit etatem. Quia quecunque in hoc mundo aguntur aut studium repperit aut rerum volubilitas agit aut varius casus semper infestat; quecumque volumus, optamus, scimus aut cupimus, totus mundus caligine summersus tenebris circumfluentibus latet, nisi nobis aut via Christus affuerit aut lumen effulserit. Quod ego fideli mente perpendens utinam ultimo contester effectu! Quod si me ad tempus paulo ante trucidate legionis itineris necessitas detulisset, conviviis vel epulis vestris horum funerum consortium praetulissem. Sed etiam nunc praestabit Christus, ut Christianum me vel post professionem meam transire ulterius per beata funera non sinatis." Hec eum loquentem subita percussoris obtruncat insania. Ita vir sanctus celeri confessione consortium [sanctorum] promeruit atque ceteris martyribus in eo loco sicut morte ita [et] honore coniunctus est.

(13) Hec nobis tantum de numerosa ista multitudine martyrum comperta sunt nomina, id est beatissimorum Mauricii, Exsuperii, Candidi, Victoris, Innocentii atque Vitalis; cetera vero nomina nobis incognita quidem sed in libro vite scripta sunt.

(14) Ex hac eadem legione fuisse dicuntur etiam [illi martyres] Ursus et Victor, quos Salodoro passos fama confirmat. Salodorum vero castrum est super Arola flumen nec longe a Reno positum.

(15) Neque illud silendum, qualem deinde Maximianus progressus exitum consecutus est. Cum dispositis insidiis genero suo Constantino tunc regnum tenenti mortem moliretur, deprehenso dolo ipsius apud Massiliam captus nec multo post strangulatus teterrimo hoc supplicio affectus impiam vitam digna morte finivit.

(16) At vero beatissimorum martyrum corpora post multos passionis annos sancto Theodoro, illius loci epo, revelata traduntur. In quorum honore cum exstrueretur basilica, que vaste tunc adiuncta rupi uno tantum latere acclinis iacebat, sed tunc iubente beato Ambrosio, loci illius abbate, denuo edificata biclinis esse dinoscitur, quid miraculi tunc aapparuerit, nequaquam tacendum putavi.

(17) Accidit enim, ut inter reliquos artifices, qui invitati convenisse ad hoc opus videbantur, quidam adesset faber, quem adhuc gentilem esse constabat. Hic cum dominico die, quo ceteri ad expectanda diei huius festa abscesserant, in fabrica solus substitisset, in illo secreto sese subito clara luce manifestantibus sanctis hic idem faber rapitur atque ad penam vel ad supplicia distenditur; visibiliter turbam martyrum cernens, verberatus etiam increpatur, quod vel die dominico ęcclesię solus deesset, vel illud fabrice sanctum opus gentilis auderet attingere. Quod ideo misericorditer a sanctis factum constitit, ut faber ille consternatus et perterritus salutare sibi nomen posceret, statimque Christianus fieret.

(18) Neque illud in sanctorum miraculis pretermittam, quod perinde clarum atque plurimis notum est: Materfamilias Quinti, egregii atque honorati viri, cum ita paralysi fuisset obstricta, ut etiam pedum usus ei negaretur, a viro suo, ut illuc per multum itineris spatium deferretur poposcit. Que cum pervenisset ad sanctorum martyrum basilicam famulantium manibus illata pedibus ad diversorium rediit ac sanitati de praemortuis restituta menbris miraculum suum ipsa circumtulit.

(20) Porro neque hoc omittendum est, quod per longum temporis tractum beati Innocentii martyris menbra fluvius Rodanus revelavit. Iugi enim alluvione vicinum in se cespitem vergens religiosa quadam soli pernicie ad sepulturam martyris famulatrix unda pervenit. Prolatas namque reliquias leniter lambens non ideo longe a sinu terrę protulit, ut in gurgitis sui procella eas dimergeret, sed ob hoc, ut gloriosa devotione intra ambitum basilice cum ceteris martyribus sepulture eas sociari preciperet. Cuius beatissimi martyris translationem a beate memorie epis celebratam Domitiano Genevensis civitatis, Gratiano Augustanę, Prothasio tunc temporis loci illius annuatim recolimus cotidiana devotione et assiduis laudibus frequentamus.

(19) Pauca hec tantum, que simplici stilo recitavi, miracula passioni sanctorum inserenda credidi. Cetera satis multa sunt, que vel in purgatione demonum, in restauratione claudorum, in sanatione febrium vel in reliquis curationibus cotidie illic per sanctos suos virtus domini operatur. Que videlicet longo sermone narranda sunt, si per singula scribantur. Tamen fidelium cordibus absque lectione multis modis innotuit, quę, quanta et qualia miracula illlic per sanctos suos ad honorem et gloriam nominis sui dominus operari non desinit. Quamobrem die noctuque ibidem psalmorum hymnorumque modulatio non desistit. Quod enim iubente sancto et preclaro Christi martyre beato Sigismundo rege est institutum, hoc usque hodie deo auctore omnium protegente est conservatum. Propterea sedulo ut diximus illic laudes deo servis ipsius canentibus mente atque ore persolvuntur, cui est honor et imperium per infinita saeculorum saecula. Amen.

Explicit passio sanctorum martyrum Mauricii sociorum eius, incipit passiosancti Firmini.