Incipit passio sancti Mauritii cum sotiis

(1) Passionem sanctorum martyrum, qui hunc locum glorioso sanguine inlustrant, pro honore gestorum stilo explicamus, ea utique fide, qua ad nos martirii ordo pervenit. Nam per succedentium relationem rei geste memoriam nondum intercepit oblivio. Et si pro (per m.pr.) martiribus singulis loca singula,quę eos possident, [vel singulae urbes] insignia habentur, nec inmerito, quia pro deo summo pretiosas sancti animas refundunt, quanta excolendus est reverentia sacer hic locus, in quo tot pro Christo martirum milia ferro cesa referuntur! Nunc iam ipsam beatissime passionis clausam loquamur.

(2) Sub Maximiano, qui Romano rei publice cum Dioclitiano collega imperium tenuit, per diversas [fere] provincias laniati aut interfecti sunt martirum populi. Idem namque Maximianus, sicut avaritia libidine crudelitate ceterisque vitiis obsessus furebat, ita etiam execrandis gentilium ritibus [deditus ]et erga deum celi profanus, impietatem suam ad extinguendum Christianitatis nomen armaverat. Si qui tunc veri dei cultum profiteri audebant, sparsis usquequaque militum turmis vel ad supplicia vel ad necem rapiebantur, vel ad vagationem barbaris datam prorsus in religationem ^arma commoverat.

(3) Erat eodem tempore ⁱⁿ exercitu legio militum, qui Thebei appellabantur. Legio autem vocabatur, quę tunc sex milia hac sexcentos viros in armis habebat. Hii in auxilio Maximiano ab orientis partibus accersiti venerant, viri in rebus bellicis strenui [et] virtute nobiles, sed fide nobiliores. Erga imperatorem fortitudine, erga Christum devotione certabant. Evangelici precepti etiam sub armis non inmemores reddebant quę dei erant deo, et quę Cesaris Cęsari restituebant.

(4) Itaque cum et hii sicut ceteri militum ad dilaniandam Christianorum multitudinem destinarentur, soli crudelitatis ministerium detrahere ausi sunt, atque huiusmodi preceptis se obtemperaturos negant. Maximianus non longe aberat, nam se circa octo dierum itinera fusus tenebat. Ubi cum ei per nuntium delatum esset legionem hanc adversus mandata regia rebellem in his angustiis substitisse, in furorem instinctu indignationis exarsit.

(5) Sed prius michi, quam reliqua commemorem, situs loci istius relatione inserendus videtur. Locus hic sexaginta fere milibus a Genuense urbe abest, quattuordecim vero milibus a capite Limannici lacus, quem influit Rodanus. Locus hic iam inter Alpina iuga in valle situs est, ad quem pergentibus difficilis (-les m.pr.) transitus asperum atque artum iter panditur. Infestus namque Rodanus saxei montis radicibus vix pervium viantibus iter reliquid. Et victi transmissisque angustiarum faucibus subito [nec] exiguus inter montium rupes campus aperitur. In hoc legio sancta consederat.

(6) Igitur, sicut supra diximus, cognito Maximianus Thebeorum responso precipiti ira fervidus ob neglecta imperia decimum quemque ex eadem legione gladio feriri iubet, quo facilius ceteri rebus territi metu cederent; redintegratisque mandatis edicit ut reliqui in persecutionem Christianorum cogantur. Ubi vero ad Thebeos denuntiatio iterata pervenit cognitumque ab eisdem [est] iniungi sibi rursus executiones profanas, vociferatio passim ac tumultus in castris exoritur affirmantium numquam se ulli in hec tam sacrilega ministeria cessuros, ydolorum [se] prophanas semper detestaturos, [Christianis se imbutos] sacre et divine religionis cultu institutos, unum se eternitatis deum colere, extrema experiri satius esse quam adversus Christianam fidem venire.

(7) His deinde compertis Maximianus omni belua cruentior rursus ad ingenii [sui] sevitiam reddit atque imperat ut iterum decimus [eorum morti] detur; ceteri nichil hois ad hęc quę spreverint compellerentur. Quibus iussis denuo in castra perlatis segregatus est atque percussus qui decimus sorte obvenerat; reliqua vero se militum multitudo mutuo sermone instigabat, ut in tam preclaro opere persisteret.

(8) Incitamentum tamen maximum fidei in illo tempore poene^s sanctum Mauritium fuit primicerium tunc, sicut tradidit quidam, legionis eius, qui cum Exsuperio, ut exercitus appellabat, campidoctore et Candido senatore militum accedebat ad exortandum singulos et monendum fidelium comilitones et iam martyrum exempla ingeren^s. Pro sacramento Christi, pro divinis legibus, si ita necessitas foret, omnibus [et] moriendum suadebat, sequendosque ammonebat socios illius et contuberniales suos, qui iam in cęlo precesserant. Flagrabat enim iam tunc in beatissimis viris martirii gloriosus ardor.

(9) Shi itaque prioribus suis atque auctoribus animati Maximiano adhuc insania estuanti mandata mittunt sicut impia ita et forti, [quae] feruntur fuisse in hoc mundo: "Milites sumus, imperator, tui, sed tamen servi, quod liberi confitemur, dei. Tibi militiam debemus, illi innocentiam. A te stipendium laboris accipimus, ab illo vitę exordium sumpsimus. Sequi imperatorem in hoc nequaquam possumus, ut auctorem negemus deum, utique auctorem nostrum dominum, auctorem, velis nolis, tuum. Si non tam funeste compellimur, ut hunc offendamus, tibi, ut fecimus actenus, adhuc parebimus; sin aliter, illi parebimus potius quam tibi. Offerimus nostras in quem licet hostem manus, quas sanguine innocentium cruentare nefas ducimus. Dextere iste pugnare adversus impios atque inimicos sciunt, laniare pios et cives nesciunt. Meminimus nos pro civibus potius quam adversus cives arma sumpsisset. Pugnavimus semper pro iustitia, pro pietate, pro innocentium salute. Hęc fuerunt actenus [nobis] pretia periculorum. Pugnavimus pro fide, quam quo pacto conservamus tibi, si hanc deo nostro non exibemus? Iuravimus primum in sacramenta divina, iuravimus primum in sacramenta regia; nichil nobis de secundis credas necesse est, si [prima] prorupimus. Christianos ad penam per nos requiri iubet; iam tibi ex hoc alii requirendi non sunt: habemus nos hic confitentes deum patrem, auctorem omnium, et filium eius Jesum Christum. Videmus laborem periculorumque nostrorum socios, nobis quoque eorum sanguine adspersis, trucidare ferro, et tamen sanctissimorum commilitonum mortes et fratrum funera non flevimus non doluimus, sed potius laudavimus et gaudia prosecuti sumus, quia digni habiti essent pati pro domino deo eorum. Nunc nobis vel hec ultime vite necessitas in rebellione cogit, non nos adversum te, imperator, armavit ipse saltim, quę fortissima est in periculis, desperatio. Tenemus ecce arma et non resistimus, quia mori quam occidere saltim maluimus, et innocentes interire quam noxii vivere preoptamus. Si quid in nos ultra statueris, si quid adhuc iusseris, si quid admoveris, ignes, tormenta, ferrum subire parati sumus. Christianos non fatemur, persequi Christianos non possumus."

(10) Cum hęc talia Maximianus audisset obstinatosque in fide Christi cerneret animos virorum, desperans gloriosam eorum constantiam posse revocari una sententia interfici omnes decrevit, et rem confici circumfusis militum agminibus iubet. Qui cum missi ad beatissimam legionem venissent, stringunt in sanctis impium ferrum, mori non recusantes vitę amore. Cedebant itaque passim gladiis, non reclamantes saltim aut repugnantes, sed depositis armis cervices persecutoribus prebentes et iugulum persecutoribus vel intectum corpus offerentes. Non vel ipsa suorum multitudine, non armorum motione elati sunt, ut ferro conarentur adserere iustitie causam, sed hoc solum reminiscentes se illum confiteri, qui nec reclamando ad occisionem ductus est et tamquam agnus non aperuit os suum, ipsi quoque tamquam grex dominicarum ovium leniari se tamquam [ab] inruentibus lupis passi sunt.

(11) Operta est terra [illic] procumbentibus in mortem corporibus piorum, fluxeruntque pretiosi sanguinis rivi. Quę umquam rabies absque bello tantam humanorum corporum stragem dedit, quę feritas ex sententia sua tot simul perire vel reos iussit! Ne iusti punirentur multitudo non ^obtinuit, cum inultum esse soleat quod multitudo delinquid. Hac igitur crudelitate inmanissimi tyranni confectus est ille sanctorum populus, qui contempsit rem presentium ob spem futurorum. Sic interfecta est illa plane angelica legio, quę ut credimus cum illis angelorum legionibus iam conlaudant semper in cęlis dominum deum Sabaoth.

(12) Victor autem martir nec legionis eiusdem fuit neque miles, sed inmerite iam militię sue veteranus. Hic cum iter agens subito incidisset in hos, qui passim epulabantur leti martirum spoliis, atque ab his ad convescendum invitatus prolatam ab exultantibus per ordinem causam cognovisset, detestatus convivas detestatumque convivium refugebat. Requirentibus quę, ne et ipse forsitan Christianus esset, Christianum se et semper futurum esse respondit ac statim ab inruentibus interfectus est ceterisque martiribus in hoc loco sicut morte [ita] etiam honore coniunctus est.

(13) Hęc nobis tantum de numero istorum martirum comperta sunt nomina, id est beatissimorum Mauricii, Exsuperii, Candidi atque Victoris; cetera vero nobis quidem incognita sed in libro vite scripta [sunt].

(14) Ex [hac] eadem legione fuisse dicuntur etiam illi martires Ursus et Victor, quod Salodorum passos fame confirmat. Salodorum vero castrum est super Ararim fluvium neque longe a Reno positum.

(15) Opere pretium est etiam illud indicare, qui deinde Maximianum atrocem tyrannum exitus consecutus est. Cum dispositis insidiis genero suo Constantino tunc regnum tenenti mortem moliretur, deprehenso dolo illius apud Massiliam captus nec multo post strangulatus teterrimoque hoc supplicio affectus impiam vitam digna morte finivit.

(16) At vero beatissimorum martirum corpora post multos passionis annos sancto Theodoro huius loci episcopo revelata traduntur. In quorum honore cum extruherentur basilica, quę vastę tunc adiuncta rupi uno tantum latere adclinis iacebat, sed nunc iubente preclaro meritis Ambrosio, huius loci abbate, denuo edificata biclinis esse dignoscitur.

(20) Neque enim hoc emittendum est, quod prae longum temporis tractum beati Innocentii martiris membra Rodanus revelavit. Iugi enim diluvio vicinum in se cespitem vergens religiosa quadam soli pernicię ad sepulturam martiris famulavit unda pervenit. Prolatas namque reliquias leniter lambens non ideo a sinu terrę protulit ut in gurgitis sui procella demergeret, sed ob gloriosam devotionem intra ambitum basilice ceterisque martiribus sepultura preceperit sociari. Cuius translationem a sancte recordationis Domitiano Genuense et Grato Augustane urbis vel Protasio, tunc temporis huius loci epis, celebratam recolentes cotidiano devotione et laudibus frequentamus.

(17) Quid miraculi tunc apparuerit nequaquam tacendum putavi: Accidit ut inter reliquos artifices, qui invitati venissent ad hoc opus, videbatur quidam adesse faber, quem adhuc gentilem esse constaret. Hic cum dominico die, quo cęteri ad expectandam diem eius feste abscesserant, in fabrica solus substitisset, in illo secreto se subito [clara luce] manifestantibus sanctis hic idem faber rapitur atque ad penam vel ad supplicia distenditur, et visibiliter turba martirum cernens, verberatus etiam increpatur, quod vel die dominico ecclesię solus adesset, vel illud fabricę opus sanctum suscipere gentilis auderet. Quod ideo misericorditer a sanctis factum constitit, ut faber ille consternatus et territus salutare sibi nomen poposceret, statimque Christianus effectus est.

(18) Neque illud in sanctorum miraculis pretermittam, quod per eumdem praeclarum atque omnibus notum est: Materfamilias Quinti, egregii atque honorati viri, cum ita paralisim fuisset obstricta, ut ei etiam pedum usus negaretur, a viro suo ut illuc per multum itineris spatium diferrentur poposcit. Quę cum pervenisset, a sanctorum martyrum basilicam famulantium manibus inlata pedibus ad diversorium rediit ac sanitate de premortuis restituta membris miraculum suum circumtulit.

(19) Hęc duo tantum mira passione sanctorum inserenda credidi. Ceterum satis multa sunt, quę vel in purgatione demonum vel in restauratione claudorum aut sanitate febrium ceterisque infirmitatibus cotidie hic per servos suos virtutes dominus operatur, quę multa sunt narranda, si per singula scribantur. Tamen fidelibus cordibus absque lectione cognita esse noscuntur, quę et quanta et qualia miracula hic per sanctos suo^s ad honorem et gloriam nominis sui dominus operare non desinit. Pro eo ipso die noctuque psalmorum hymnique decantatio non desistit, quod iubente sancto et preclaro Christi martyre beato Sigismundo rege institutum huc usque hodie deo protegente est conservatum. Propterea hic laudes dei servi canentes ore persolvunt [prestante domino nostro Iesu Christo,] cui est honor et gloria, imperium et potestas per omnia secula seculorum. Amen.

Explicit passio sancti Mauritii cum sotiis suis, incipit passio sanctorum Cosme et Damiani.