(1) Passionem sanctorum martyrum, qui hunc locum glorioso sanguine illustrant, pro honore gestorum stilo explicamus, ea utique fide, qua ad nos martyrii ordo pervenit. Nam per succedentium relatione rei geste memoria nondum intercepit oblivio. Et si pro martyribus singulis loca singula, quae eos possident, [vel singulae urbes] insignia habentur, nec inmerito, quia pro deo summo pretiosas sancti animas refundunt, quanta excolendus est reverentia sacer hic locus, in quo tot pro Christo martyrum milia ferro cesa referuntur! Nunc [iam] ipsam beatissime passionis causam loquamur.

(2) Sub Maximiano, qui Romane rei publice cum Dioclitiano collega imperium tenuit, per diversas fore provincias laniati aut interfecti martyrio populi. Idem namque Maximianus, sicut avaritia libidine cupiditate crudelitate ceterisque vitiis obsessus furebat, ita etiam execrandis gentilium retibus [deditus] et erga deum caeli prophanus, impietatem suam ad extinguendum Christianitatis [nomen] armaverat. Si quis tunc dei veri dei cultum profiteri audebant, sparsis usquequaque militum lacuna [turmis] vel ad supplicia vel ad necem rapiendam, vel ad vagationem barbaris [gentilibus] datam prorsus in relegatione arma commoverat.

(3) Et eodem tempore in exercitu [legio] militum, qui Thebei appellabantur. Legio autem vocabantur, quae tunc sex milia sexcentos sexaginta viros in armis habebat. Hii in auxilio Maximiano ab orientis (m.sec.; orientes m.pr.) partibus [acciti venerant, viri in rebus] bellicis strenui [et] virtute nobiles, sed fide nobiliores. Ergo imperatorem fortitudinem, erga Christum devotione certabat. Evangelici precepti etiam sub armis non inmemores. Reddebant quae dei erant deo, et quae Cesaris Cesari restituebant.

(4) Itaque cum et hii sicut ceteri militum ad dilaniandum Christianorum multitudinem destinarentur, soli crudelitatis ministerium detraheretur ausi sunt, atque huius mundi praceptis se obtemperaturos negant. Maximianus non longe aberat, nam se circa Ottodori itinere fusus tenebat. Ubicumque ei per nuntium dilatum esset legionem hanc adversum mandata regia rebelle minis (? =in illis ) angustiis substitisset, in furore instinctus indignatione exarsit.

(5) Saepius mihi, [prius]quam reliqua commemorem, situs loci istius relatione inserendus videtur. Locus hic sexaginta fere milibus a Genuense urbe abest, quatuordecim vero milibus [distat] a capite Limmanici lacus, quod influit Rodanus. Locus hic iam inter nos Alpina iuga in valle situm est. Ad quem pergentibus difficile transitum asperum atque artum iter panditur. Infestus namque Rodanus saxo montis radicibus vix pervium viantibus iter reliquid. Evictis transmisisque angustiarum faucibus subito nec exiguis inter montium rupis campus aperitur. In hoc legio sancta considerat.

(6) Igitur, sicut supra diximus, cognito Maximianus Thebeorum responsum precipiti ira fervidus ob neglecta imperia decimum quemque ex eadem legione gladio feriri iubet, quo facilius ceteri rebus certis territi cederentur; redintegratisque mandatis edidit ut reliqui in persecutione Christianorum cogantur. Ubi vero ad Thebeos denuntiatio iterata pervenit cognitumque ab eis [est] iungi sibi rursus exsecutione [profanas, vociferatio] passim ac tumultus in castris exoritur affirmantium numquam se ulli in hac tam sacrilega ministeria cesurus, idolorum [se] prophana semper detestatu, [Christianis se imbutos] sacrum et divine religionis cultu institutus, unum se et aeternitatis deum colere, extrema experire satis esse quam adversus Christianam fidem venire.

(7) His deinde compertis Maximianus omni belua cruentior rursus ad ingenii [sui] sevitiam redit atque imperat ut iterum decimus eorum [morti] detur; ceteri nihilominus ad hec quae spernerint compellerentur. Quibus iussis denuo in castra perlatis segregatus est atque percussus qui decimus ob sorte venerat; reliqua vero se militum multitudo mutuo sermone instigabat, ut in tam preclaro opere persisteret.

(8) Incitamentum tamen maximum fidei in illo tempore ponens sanctum Mauricium fuit primicerium. Tunc, sicut tradidit quidam legionis eius, qui cum Exuperio, ut exercitus appellat, campidoctore et Candido senatore militum accedebat exhortandum singulos et monendum. Fidelium commilitones etiam martyrum exempla ingerens pro sacramento Christi, pro divinis legibus, scita necessitas fore, omnibus et moriendo suadebat, sequendoque ammonebat socios illius et contubernales suos, qui iam in cęlo precesserant. Fraglabant enim iam tunc in beatissimis viris martyrii gloriosus ardor.

(9) His itaque prioribus suis atque auctoribus animante Maximiano adhuc insania aestuante mandata mittunt sicut impia [ita] et fortia, ita feruntur fuisse in hoc mundo: "Milites sumus, imperator, tui, sed tamen servi, quo liberi confitemur, deo. Tibi militiam debemus, illi innocentiam. A te stipendium laboris accipimus, ab illo vitę exordium sumpsimus. Siquid imperatorem in hoc nequaquam possumus, ut auctorem negemus deum, utique auctorem nostrum dominum, auctorem, velis nolis, tuum. Si non [in] tam funestam compellimur, ut hunc offendamus, tibi, ut fecimus actenus, adhuc parebimus; sin autem, illi parebimus potius quam tibi. Offerimus nostras in quemlibet hostem manus, quam sanguine innocentium cruentare nefas ducimus. Dexterę iste pugnare adversus impios atque inimicos sciunt, laniare pios et cives nescimus. Meminimus nos pro civibus potius quam adversus cives arma sumpsisse. Pugnavimus semper pro iustitia, pro pietate, pro innocentium salute. Haec fuerunt actenus [nobis] pretia periculorum. Pugnavimus pro fide, quam [quo] pacto conservamus tibi, si hanc deo nostro non exhibemus? Iuravimus primum in sacramenta divina, iuravimus [deinde] in sacramenta regia; nihil nobis de secundis credam necesse est, si [prima] prorupimus. Christianos ad poenam per nos requiri iubet; iam tibi et hoc alii requirendi non sunt: habes nos hic confitentes dominum patrem, auctorem omnium, et filium eius Jesum Christum [et Spiritum Sanctum]. Videmus laborum periculorum[que] nostrorum socios, nobis quoque eorum sanguine addisparsis, trucidare ferro, et tamen sanctissimorum commilitonum mortis et fratrum funera non flevimus non doluimus, sed potius laudavimus et gaudio prosecuti sumus, quia digni habiti sunt pati pro domino deo eorum. [Et] nunc nobis vel haec ultimę vitę necessitas in rebellione cogit, novos adversum te, imperator, armavit ipsa saltim, quae fortissima est in periculis, desperatio. Tenemus ecce arma et non resistimus, quia mori quam occidere saltim maluimus, et innocentes interire quam noxii vivere preoptamus. [Si quid in nos ultra statueris,] si quid adhuc iusseris, si quid admoveris, ignis, tormenta, ferrum subire parati sumus. lacuna [Christianos nos, fatemur, persequi Christianos non possumus.]"

(10) Cum haec talia Maximianus audisset obstinatosque in fide Christi cerneret animos virorum, desperans gloriosa eorum constantia posse revocare una sententia interfectionis decrevit, lacuna [et rem confici] circumfulsis militibus [agminibus] iubet. Qui cum missi ad beatissimam legionem venissent, stringunt in sanctum impium ferrum, mori non recusantes vitę amore. Cedebant itaque passim gladiis, non reclamantes saltim aut repugnantes, sed depositis armis cervicis persecutoribus [praebentes et iugulum percussoribus] vel intectum corpus offerentes. Non vel ipsa suorum multitudine, non armorum motione elati sunt, ut ferro conarentur adserere iustitiae causam, sed haec solum reminiscentes se illum confiteri, qui nec reclamando ad occisionem ductus [est] et tamquam agnus non aperuit os suum, ipsi quoque tamquam grex dominicorum ovium laniare se tamquam ab inruentibus lupi passi sunt.

(11) Operta est terra [illic] procumbentibus in morte corporibus eorum, fluxeruntque pretiosi sanguinis [rivi]. Quae umquam rabies absque bello tamquam humanorum corporum stragem dedit, quae feritas ex sententia sua tot simul perire vel reos iussit! Ne iusti punirentur multitudo non optinuit, cum inultum esse soleat quod multitudo delinquid. Hac igitur crudelitate immanissimi tyranni infestus est ille sanctorum populus, qui contempsit rem presentium ob spem futurorum. Sic interfectus est de laqueo illa plane angelica legione, [quae ut credimus cum illis angelorum legionibus] iam conlaudant semper in caelis dominum deum Sabaoth.

(12) Victor autem martyrum nec legionis eide fuit neque miles, sed in morte iam militię veteranus. Hic cum iter agens subito incedisse in hos, qui passim aepulabantur laeti martyrum spoliis, atque [ab] his ad convescendum invitatus prolatam ab epulantibus per ordinem causam cognovisset, detestatis convivas detestaturque convivium et effugebat. Requirentibusque, ne et ipse forsitan Christianus esset, Christianum se [et semper futurum] esse respondit ac statim ab inruentibus interfectus est ceterisque martyribus in hoc loco sicut morte [ita] etiam honore coniunctus est.

(13) Haec nobis tantus de numero istorum martyrum comperta sunt nomina, id est beatissimorum Mauricii, Exsuperii, Candidi atque Victoris; ceteri vero nobis [quidem] incognita sed in libro vitę scripta sunt.

(14) Ex [hac] eade legione fuisse dicuntur etiam illi martyres Ursus et Victor, quos Salodolorum passos fama confirmat. Salodolorum vero castrum est super Areia fluvium neque longe a Reno positum.

(15) Opere pretium est [etiam] illud indicare, quid deinde Maximianus troce tyrannum exitus consecutus est. Cum dispositis insidiis genero suo Constantino tunc regnum tenentem morte moliretur, deprehenso dolo illius apud Masiliam captus nec multo post strangulatus teterrimoque hoc supplicio affectus impiam vitam digna morte finivit.

(16) At vero beatissimorum [Acaunensium] martyrum corpora post multos passionis annos sancto Theodoro huius loci episcopo revelata traduntur. In quorum honore cum extrueretur basilica, quae vaste tunc adiuncta rupi uno tanto latere acclines iacebat, sed nunc iubente preclaro meritis Ambrosio, huius loci abbate, denuo aedificata biclines esse dinoscitur.

(20) Neque enim hoc emittendum est, quod pre longum temporis tractum beati Innocentii martyris membra Rodanus revelavit. Iugi enim diluvii vicinum in se cespitem vergens religiosam quodam soli perniciem ad sepulturam martyris famulatrix unda pervenit. Prolatas namque reliquias leniter lambens non ideo a sinu terrę terre protulit ut in gurgitis sui procella demergeret, sed ob gloriosa devotione intra aditum basilicę ceterisque martyribus sepultura precepit sociari. Cuius translatione a sanctę recordationis Domitiano Genuense et Grato Augustalis urbis vel Protasio tunc temporibus huius loci episcopis celebrata recolentes cotidiano devotione et laudibus frequentamus.

(17) Quid miraculi tunc apparuerit nequaquam tacendum putavi: Accidit ut inter reliquos artifices, qui invitati venissent ad hoc opus videbatur quidam adesse faber, quem adhuc gentilem esse constaret. Hic cum dominico die, quod ceteri ad expectandam diem eius festę accesserat, in fabrica solus substitisset, in illo secreto se subito [clara luce] manifestantibus sanctis hic idem faber rapitur atque ad poenam vel ad supplicia distenditur, et visibiliter turba martyrum cernens, verberatur etiam increpatur, quod vel die dominico ęcclesię solus deesset, vel illud fabricę opus sanctum susciperet gentilis auderet. Quod ideo misericorditer a sanctis factum constitit, ut faber ille consternatus et territus salutare sibi nomen poposcerit, statimque Christianus effectus est.

(18) Neque illud in sanctorum miraculis pretermittam, quod per idem clarum atque omnibus notum est: Materfamilias Quinti, egregii atque honorati viri, cum ita paralysi fuisset constricta, ut ei etiam pedum usus negaretur, a viro suo ut illic per multum itineris spatium differeretur poposcit. Quod cum pervenisset, sanctorum martyrum basilicę famulantium manibus illatam pedibus ad diversorium rediit ac sanitate de premortuis restituta membris [nunc] miraculum suum circumtulit.

(19) Hęc duo tantum mira passionum sanctorum inserenda credidi. Ceterum satis multa sunt, quae vel in purgatione demonum, vel in restauratione claudorum aut sanitate febrium ceterisque infirmitatibus cotidie per servos suos virtutes dominus operatur. Quae multa sunt narranda, si per singula scribantur. Tamen fidelibus cordibus absque lectione cognita esse noscuntur, quae et quanta et qualia miracula hic per sanctos suos ad hororem et gloriam nominis sui dominus operare non desinit. Pro eo idipsum die noctuque psalmorum ymni decantatio non desistit, quę iubente sancto et preclaro Christi martyre beato Sigismundo rege esset institutum huc usque hodie deo protegente est conservatum. Propterea hic laudibus dei servi canentibus ore persolvunt, cui est honor et gloria, imperium et potestas per omnia saecula saeculorum. AMEN.