(1) Temporibus Dioclitiani, quondam Romane rei publice principis, cum ad imperium totius orbis fuisset electus omnesque provicias turbari quarumdam presumptione respiceret, ad consortium imperii vel laboris olim sibi commilitonem Herculium Maximianum Cesarem fecit eumque contra Amandum et Helianum, qui in Bagaudarum nomen presumptione servili arma commoverant, ad Galliam destinavit. Cui ad supplementum exercitus legionem Thebeam ex orientalibus ire praecepit. Que legio sex milia sexcentos sexaginta sex viros validos animis et instructos armis antiquorum Romanorum habeat exemplo. Hi igitur milites Christiane religionis ritu orientalem traditionem susceperant ab Ierosolimitane urbis epo fideique sacre virtutum armis omnibus preponebant. Nam iussum eis fuerant, ut ad urbem quippe Romanam diei itinere attingentes eandem Christianitatis fidem, quam acceperant, [apud beatum Marcellinum, praedictae Romanae urbis pontificem, confirmaverunt, ut ante gladio interirent quam sacram fidem Christi, quam acceperant,] violarent. Recepti igitur a Dioclitiano Cessare iubentur post Maximianum collegam itinere, quo ceperant, Gallias tendere.

(2) Maximianus Cesar, usu quidem militie bellis aptus sed ydolorum specialis cultor, ferus animo, avaritia crudelis, libidini deditus ceterisque vitiis obsessus severitatem imperatoriam tam nimia crudelitate polluerat. In Galliam properans ad Alpium Apenninarum aditum venit. Transmeantibus iter Alpium post arduam et horridam viam subita equalis via locus campestris occurrit grata planities. Quo in loco oppidum factum est, quod Octodorus nomen accepit, circa quod [aut] irrigua fluminibus prata aut agrorum fertilis cultura porrigitur, precipue deinde Rodanis [fluminis] validus cursus offertur, [qui mole sua leniter fluens regionis ipsius gratiam propria amoenitate commendat]. Transcensis igitur Alpibus Maximianus Cesar Octodorum venit ibique sacrificaturus ydolis suis convenire exercitum iussit atroci proposita iussione ut per aras demonibus consecratas iurarent coaequalibus sibi animis contra Bagaudarum turbas esse pugnandum, christianos vero velud inimicos diis [suis] ab omnibus persequendos. Quod ubi primum pervenit ad notitiam Thebaide legionis preteriens Octodorense oppidum ad locum, cui Agauno nomen est, celeriter properavit, ut octo milium spatio ab Octodoro separata necessitatem committendi sacrilegii preteriret. [Acaunum accolae interpretatione Gallici sermonis saxum dicunt]. Quo in loco ita vastis rupibus Rodani fluminis cursus artatur, ut comeandi facultate subtracta constructis pontibus viam fieri itineris necessitas imperaret. Undique tamen imminentibus saxis parvus quidem sed amenus irriguis fontibus campis includitur, ubi fessi milites legionis Thebee post laborem tanti itineris resederant. O quanta reverentia excolendus est sacer locus iste, in quo tot pro Christo martyrum milia ferro Cesaris puniuntur!

(3) Maximianus, dum ad sacramenta superius memorata cunctos in exercitu suo cogeret, agnovit pretergressam, ut diximus, legionem. Subito iracundie furore repletus satellites mittit, ut legionem ad sacramentorum suorum sacrilegia revocarent. Erat in eadem legione primicerius Mauricius et signifer Exuperius et Candidus senator, qui ita comilitonibus suis preerant, ut amore potius divinitatis quam terrore militari obediendam perciperent, viri in rebus bellicis strenui et virtute nobiles, sed fide in deo nobiliores. Erga imperatorem fortitudinem, erga Christum devotionem certabant. Evangelici precepti sub armis custodes reddebant quę dei erant deo, et quę Cesaris Cesari restituebant. Requirunt itaque quid Maximianus ira dictante mandasset. Dictum est, quod Cesar iusserat, milites immolasse hostias, libasse sacrificia et sacramenta phanatici ordinis prebuisse, iubere Caesarem, ut legio festinanter revertens ad commilitonum se prepararet exemplum. Tunc hi qui preerant legioni miti affatu dederunt responsum, ob hoc transgressioni Octodorum, quia iam fama ad eos sacrificiorum ordine pervenisset, fas sibi visum esse, ne demonum haris Christiani contaminari viderentur, [esse sibi in animo] deum vivum colere, traditam orientali more legionem usque ad diem vite perhenniter custodire, ad bellorum usum paratam legionis esse virtutem, ad comittenda vero sacrilegia, sicut Cesar precepit, Octodorum non redire.

(4) Reversus itaque satellites nuntiat obstinatos esse animos religionis nec velle preceptis imperatoris obedire. Tunc Maximianus Cesar iracundie nimietate succensus ad hanc vocem subito furore prosilivit dicens: "Ergo milites mei imperatorum precepta et sacrorum meorum ordinem spernunt! Faciendum enim vindicta publica etiam si tantum maiestatem regiam contempnere voluissent; iungitur despectui meo celestis iniuria et mecum pariter religio Romana contempnitur. Sentiat contumax miles me non solum michi sed etiam diis meis donare posse vindicta; iam fidissimorum meorum turba festinet, decimum quemque mortis funesta sors prebeat, discant equalem necem quos ordo premiserit moriendi, qualiter Maximianus vel sibi vel diis suis hanc severitatem dederit ultionis!"

(5) Post hanc vocem apparitoris iussio infausta porrigitur, ad legionem velociter properatur, crudelia precepta reserantur. Traduntur neci quos ordo repperit numerandi, leti percussoribus cervices prebent solaque inter eos erat de gloriose mortis occupatione contemptio. Perfecto itaque scelere ut Octodorum legio redeat iubetur. Tunc Mauricius primicerius paululum a satellitibus regis segregatus convocat legionem et hac oratione sanctiores alloquitur: "Gratulor virtuti vestrę, commilitones optimi, quod amore religionis nullam vobis Cesaris preceptum attulit formidinem; gaudentibus quodam modo animis tradi ad necem gloriosam commilitones vestros vidistis, quibus timui ne quisquam, quod armatis facile est, specię [defensionis], beatissimis funeribus manus obviam afferre temptaret! Iam mihi ad huius regis interdictum Christi nostri parabatur exemplum, qui exceptum vagina apostoli gladium proprie vocis iussione recondit, docens maiorem armis omnibus Christiane confidentię esse virtutem. Hic deus Christus plane mentes vestras manusque prohibuit, ne quisquam divino operi mortalibus dextris obstetisset. Qui immo accepti operis fidem perhenni religione complerent! Hactenus exempla sacris inserta codicibus legebamus; iam nunc per nosmet ipsos quos sequi deberemus aspeximus. Ecce vallatus sum commilitonum meorum corporibus, quos de latere meo funestus satellites abstraxit, aspersus sum cruore sanctorum et [sacri] sanguinis reliquias vestibus meis porto et subito eorum sequi necem, quorum gratulans ammiror exemplum? Et vacat cogitare quid imperator iubeat, qui sorti [mihi] mortalitatis equalis est. Si habere aliquid virium imperatoria praecepta potuissent, circa beatissimorum trium puerorum corpora regis Persarum voluisset incendium nec contempnere ora leonum lacu clausus evadere potuisset propheta. Sacramenta olim dedisse nos memini quod contemptu lucis istius et dispensationem vitę defensare rem publica deberemus; iam tunc promissi mei corporis vilitatem et spospondi hanc imperatoribus fidem nec tamen michi ullus tunc regna celestia promittebat. Quid Christo spondente faciendum est, si hoc potuimus militie devotionem promittere? Quin immo, fortissimi commilitones, olim devotas animas subdamus pretiosissime passioni, sit nobis virilis animus, fides inviolata permaneat! Iam cerno ante tribunal Christi stantes eos quos neci paulo ante satelles regius reputavit; illa vero gloria est, que eternitatem beatam vite huius brevitate mercatur. Equales omnes animo, una voce responsum satellitibus damus, id nuntient: "Milites quidem, Cesar, tui sumus et ad defensionem rei publice Romana arma suscepimus nec umquam aut desertores bellorum aut proditores militię fuimus aut ignavię formidinis meruimus subire flagitium. Tuis etiam obtemperaremus preceptis nisi instituti legibus christianis demonum cultus et haras semper pollutas sanguine vitaremus. Comperimus precepisse te, [ut] aut sacrilegiis pollui Christianos aut dedenis interfectis nos velle terrere. Non inquiras longius latitantes, nos [omnes] Christianos esse cognosce; habetis potestati tuę subdita omnium corpora, auctorem vero suum respicientes Christum animas non timebis." Hec [sicut] vir sanctus dixerat, legionis probatur ascensio et Cesari per satellites nuntiatur.

(6) Presenti precepit iussione, ut iterum decimum renovate crudelitatis ordo consumeret. Post hanc vocem ad legionem velociter properatur, crudelia precepta peraguntur, reliqui vero ut Octodorum redeant iubentur. Tunc Exuperius, quem ante principem vel campidoctorem superius memoravi, correptis legionis sue signis hec circumstantes orationi confirmat: "Tenere me, commilitones optimi, saecularium quidem bellorum signia perspicitis, sed non ad hec bella animos vestros provoco, [non ad haec bella animos vestros] virtutemque hortor; aliud nobis genus est eligendum preliorum, non per hos gladios potestis ad regna celestia properare. Robur nobis opus est animorum; invicta defensio [est] fidem, quam deo promisimus, in ultimis custodire. Iam de commilitonum nostrorum gloria mea, qui divino cernebat obtutum, gloriosus vir Mauritius est locutus, ego vobis victoriam plenam, si Christo creditis, repromitto. Proiciant dextere nostrę arma ista cum signis militaribus, praestabit hoc Christus, ut mox in ipso celesti [sicut promittitur,] regno alia vobis Exuperium vestrum videatis signa monstrare. Vadat quin immo funestus satelles et hec truculento regi nuntiet: "Milites sumus, imperator, tui, sed tamen servituti liberi confitemur, dei. Tibi debemus militiam, illi innocentiam. A te stipendium laboris accepimus, ab illo vitę exordium sumpsimus. Sequi imperatorem in hoc nequa possumus, ut auctorem nostrum negemus deum; auctor enim velis nolis tuus. Non vos adversum te, imperator, armavit ipsa, que fortissima im periculis, desperatio. Tenemus arma et non resistimus, quia mori magis quam occidere volumus, et innocentes interiri quam noxii vivere optamus. Si quid nos ultra statueris, igni tormento ferro subici parati sumus; Christiani sumus, persequi Christianos non possumus. Inexsuperabiles legioni istius animus [Caesar] agnosce; tela proicimus; exarmatas quidem dexteras satelles tuus, [sed] armatum fide catholica pectus invenit. Occidi, prosterni, secandas gladiis percussoribus cervices prebemus intrepidi; hec nobis iocundiora sunt, dummodo qui te cum sacrilegiis tuis contempnimus, ad regna iam nunc celestia properamus." Flagrabat enim iam tunc in beatissimis viris martirii gloriosus ardor. Hec mandata legionis remeans ad Maximianum Cesarem satelles nuntii nuntiat.

(7) At ille, quasi nichil iteratum fuisset scelus perpetratum, ire propere exercitum iubet et circumfundi imperat regionem nullumque de tanto sanctorum exercitu precepit reliqui. Ventum itaque est et circumsistit beatam legionem turbam carnificum, omnis etas sine discretione perimitur lanianturque beata corpora et devotas deo animas fideli mortis professione commendant. Operta est terra illic procunbentibus in morte corporibus iustorum, fluxeruntque pretiosi sanguinis rivi. Que umquam rabies absque bello tanta humanorum corpora stragem dedit, [quae feritas ex sententia sua tot simul perire vel reos iussit! Ne iusti punirentur multitudo non obtinuit, cum inultum esse soleat quod multitudo delinquit. Hac igitur crudelitate immanissimi tyranni confectus est ille sanctorum populus,] qui contempsit rem presentium ob spem futurorum. Sic interfecta est illa plane angelica legio, quę ut credimus cum illis angelorum legionibus iam collaudant [semper] deum in celis. Peracta tandem cede inter omnes sanctorum percussores preda dividitur. Namque Maximianus facultatem dederat, ut, quisque legionis illius militem iugulasset, interempti spoliis uteretur. Divisa igitur omnium preda ad vescendum epulandumque victrix turba consedit.

(8) Interea quidam veteranus iam ultime etatis senio fatigatus, nomine Victor, ad contaminatum cedibus locum itineris necessitate deductus est. Dum ad epulas pro etatis veneratione ab omnibus rogaretur, requirere cepit, quęnam causa esset letitię, quod inter tot corpora interemptorum gaudentes exultantesque possent milites epulari. Dictum a quodam est, quod legio Christiane legis studio cerimonias Romanas cultumque deorum pariter [cum] imperatoris iussionibus contempnere voluisset dataque neci esset, ut discipline militaris traditus ordo severius teneretur. Tunc Victor altum gemitum trahens graviterque suspirans detestatus convivas detestatusque et convivium exclamat: "Heu me, qui per tot annorum militiam ad hanc [infelicem aetatem veni et in hac] legionem militare non merui; quam bene inter tales gloriose mortis honore donatus finem vite invenire potuisse! Saltim si commilito indignus eram vel me ante hore viandi necessitas detulisset, ut senilis pectoris cruor tantorum virorum victimis misceretur, obtuleram corpus hoc neci, dummodo tante laudis consortio non carerem." Talia dicentem prophanorum statim turba vallavit, quę utrum Christianus esset respondere minaciter iubet.

(9) At ille, paulum ad celum oculos erigens, talem percontantibus sermonem respondit: "Longius me vivendi usus ad hanc, quam videtis, perduxit etatem. Quecumque in hoc mundo aguntur aut studium repperit aut rerum volubilitas agit aut variis semper casus infestat; quoscumque volumus, optamus, scimus aut cupimus, totus mundus caligine submersus tenebris circumfluentibus latet, nisi vobis aut viam Christus ostenderit aut lumen [Christus] effulserit. Quod ego fideli mente perpendens utinam ultimo contester affectu! Quod si me [ad tempus paulo ante trucidatae legionis itineris necessitas] ita detulisset, conviviis vel epulis vestris horum funerum consortium protulissem. Sed etiam nunc praestabit [hoc] Christus, ut Christianum me vel post professionem meam transire ulterius [per] beata funera non sinatis." Haec eo loquente subita percussoris obtruncat insania. Ita vir sanctus celeri confessione et consortium sanctorum promeruit ceterisque martiribus in eo loco sicut morte ita est honore coniunctus.

(13) Hec nobis tantum de numerosa ista multitudine martirum conperta sunt nomina, beatissimorum Mauricii, Exuperii, Candidi, atque Victoris; cetera vero nomina nobis quidem incognita, sed in libro vite sunt scripta.

(14) Nam et ex eadem legione dicuntur etiam Ursus et Victor, quos Salodoro passos fama confirmant. Salodorum vero castrum est super Arola flumen non longe a Reno positum.

(15) Neque illud silendum est, quem deinde Maximianus proegressus exitum prosecutus est. Cum dispositis insidiis generi suo Constantino, tunc regnum tenenti, morte moliretur, deprehensus dolo ipsius apud Masiliam captus nec post multos [annos]strangulatus a diabolo impiam vitam digna morte finivit.

(16) At vero beatissimorum martyrum corpora post multos passionis annos sancto Theodoro illius loci epo revelata traduntur. In quorum honore [cum] construeretur basilica, quę vaste tunc adiuncta rupi uno tantum latere aclinis iacebat, sed nunc iubente preclaro meritis Ambrosio, loci illius abbate, denuo edificata reclinis esse dignoscitur.

(20) Neque enim hoc obmittendum est, quod per longum temporis tractum beati Innocentis martyris menbra Rodanus revelavit. Iugi enim illuvie vicinum in se cespitem vergens religiosa quadam soli pernicie ad sepulturam martiris famulatrix unda pervenit. Prolatas namque reliquias leniter lambiens non ideo a sinu terre protulit, ut in gurgitis sui procella demergeret, sed ob gloriosam devotionem intra ambitum basilice ceterisque martiribus sepulturam preciperet sociari. Cuius translationem a sanctae recordationis Domitiano Ianuense et Grato Augustane urbis vel Protasio, tunc temporis illius loci eps, celebrata recolentes cotidiana devotione et laudibus frequentamus.

Quid miraculi tunc apparuit nequaquam tacendum putavi:

(17) Accidit ut inter aliquos artifices, qui invitati convenisse ad hoc opus videbantur, quidam esset aurifex, quem gentilem esse constaret. Hic cum dominico die, quo cęteri ad expectandam diei eius festa accesserat, in eadem domo, in qua artem agebat, solus substetisset, in illo secreto subito mane ab assistentibus sanctis hic idem aurifex rapitur atque ad penam vel ad supplicia distenditur, et visibiliter turbam martyrum cernens, verberatus etiam increpatur, quod vel die dominico ecclesie solus deesset, vel illud opus sanctum suscipere gentilis auderet. Quod ideo misericorditer a sanctis factum constitit, ut aurifex ille consternatus et territus salutare sibi nomen poposceret statimque Christianus effectus est.

(18) Neque illud in sanctorum miraculis pretermittam, quod per eadem loca omnibus notum est: Materfamilias Quinti, egregii atque honorati viri, cum ita paralisin fuisset obstricta, ut etiam pedum usus negaretur, a viro suo ut illic per multum itineris spatium deferretur poposcit. Quo cum pervenisset, sanctorum martirum basilice famulantium manibus illata propriis pedibus ad diversorium rediit ac sanitate de premortuis restituta membris miraculum suum ipsa circumtulit.

(19) Hec duo tantum miracula passionis sanctorum inserenda credidi. Ceterum satis multa sunt, quę vel in purgatione demonum vel in restauratione claudorum aut sanitate febrium ceterisque infirmitatibus cotidie per illuc servos suos virtus domini operatur, quę multa narranda sunt [si] per singula scribantur. Tamen fidelium cordibus absque lectione cognita esse noscuntur, quę, quanta et qualia miracula illic per servos suos ad honorem et gloriam nominis sui dominus operari non desinit. Pro eo ipso die noctuque psalmorum hymnorumque decantatio non desistit, que iubente sancto et preclaro Christi martyre et beato Sigismundo rege est instituta huc usque hodie deo protegente est conservata. Propterea illic laudes dei servi canentes ore persolvunt illi, cui est honor et gloria in secula seculorum. Amen.