(Prologus Eucherii) PASSIONEM sanctorum martyrum, qui Agaunum suo glorioso sanguine illustrant, pro honore gestorum stilo explicamus, ea utique fide, quo ad nos martirii ordo pervenit: nam per succedentium relationem rei geste memoriam nondum intercepit oblivio; et si pro martiribus singulis loca illa, que ipsi singula possident, vel singule urbes insignes habentur, nec immerito, quia pro deo summo preciosas sancti animas refundunt, quanta excolendus est locus ille reverencia, in quo tot pro Christo martyrum milia ferro cesa referuntur? Nunc [iam] ipsam dominice passionis causam loquamur.

(1) Dioclecianus, quondam Romane rei publice princeps, cum ad imperium [totius orbis] fuisset electus aliquasque provincias perturbari quorumdam presumptione videret, ad consorcium imperii vel laboris olim sibi commilitonem Herculium Maximianum Cesarem fecit eumque contra Amandum et Helianum, qui in Bagaudarum loco presumptione servili arma commoverant, in Gallias direxit. Cui ad supplementum exercitus legionem Thebeam ex orientalibus militibus ire precepit. Que legio sexcentos sexaginta sex viros et sex milia (post legio transpositum) validos animis et instructos armis antiquorum Romanorum habebat exemplo. Hii igitur milites Christiane relligionis ritum orientali tradicione susceperant ab Iherosolimitane urbis epo fideique sacre virtutem armis omnibus preponebant. Ad urbem quippe Romanam itinere attingentes eandem Christianitatis fidem, quam acceperant, apud beatum Marcellinum, predicte Romane urbis pontificem, confirmabant, ut ante gladiis interirent quam sacram Christi fidem, quam acceperant, violarent. Recepti igitur a Diocleciano Augusto iubentur, ut post Maximianum collegam suum itinere, quo ceperant, in Gallias properarent.

(2) Maximianus Cesar, usu quidem milicie bellis aptus sed idolorum cultor precipuus, ferus animo, avaricia anxius, opere crudelis, sed libidini deditus ceterisque viciis obsessus potestatem imperialem nimia crudelitate polluerat. In Gallias properans ad Alpium Apenninarum aditum venit. Transmeantibus iter Alpium post asperam et horridam viam subito equalis loci campestris occurrit grata planicies. Quo in loco oppidum factum est, quod Octodorum nomen accepit, circa quod irrigua fluminibus prata et agrorum fertilis cultura protenditur, [precipue] deinde Rodani fluminis validus cursus nando meat. [qui more suo leniter fluens regioni ipsi gratiam propria amoenitate commendat.] Transcensis igitur Alpibus Maximianus Cesar Octodorum venit, ibique sacrificaturus ydolis suis convenire exercitum suum iussit atroci proposita iussione, ut per aras demonibus consecratas iurarent coequalibus sibi animis contra Bagaudarum turbas esse pugnandum, Christianos vero velud inimicos deorum suorum ab omnibus persequendos. Quod cum primum pervenit ad noticiam Thebee legionis, preteriens Octodorense oppidum ad locum, cui Agaunum nomen est, celeriter properavit, ut octo milium spacio ab Octodoro separata necessitatem committendi sacrilegii praeteriret. [Acaunum accole interpretatione Gallici sermonis sexum dicimus.] Quo in loco ita vastis rupibus Rodani fluminis unda coartatur, ut commeandi facultate subtracta substratis pontibus viam fieri itineris necessitas imperaret. Undique tamen imminentibus saxis parvus quidem sed amenus et irriguus [fontibus] campus includitur, ubi fessi milites Thebee legionis post laborem tanti itineris resederant. O quanta reverencia excolendus est sacer ille locus, in quo tot pro Christi nomine martyrum milia ferro Cesaris puniuntur!

(3) Maximianus Cesar, dum ad sacramenta superius memorata cunctos in exercitu suo cogeret, agnovit pretergressam, ut diximus, legionem. Subito iracundie furore repletus satellites mittit, ut legionem ad sacramentorum suorum sacrilegia revocarent. Sed [si] qui vero veri dei cultum profiteri audebant, sparsis usquequaque militum turmis vel ad supplicia vel ad necem rapiebantur, ac velud vacatione barbaris data prorsus in legionem arma commoverant. Erant in eadem legione primicerius Mauricius et signifer Exuperius et Candidus senator, qui ita commilitonibus suis preerant, ut amore pocius divinitatis quam terrore militari obedienciam preciperent, viri in rebus bellicis strennui, virtute nobiles, sed fide in deo nobiliores. Erga imperatorem fortitudine, erga Christum devotione certabant. Illius evangelici precepti sub armis custodes [reddebant] que dei erant deo, et que Cesaris Cesari restituebant. Requirunt itaque quid Maximianus Cesar ira dictante mandaverit. Dictum est eis, quod Cęsar iuberet milites omnes immolare hostias, libare sacrificia et omnia sacramenta fanatici ordinis attrectare, iubere [Cęsarem, ut legio festinanter revertens] commilitonum se preparare exemplo. Tunc hii qui preerant legioni miti affatu dederunt responsum, ob hoc transgressos se Octodorum, quia iam ad eos fama sacrificiorum ordinem detulisset, nefas sibi visum esse, ut demoniorum aris Christiani contaminari viderentur, deum vivum et verum se colere asserunt et traditam orientali more relligionem usque ad finem vite perhenniter custodire, ad bellorum usum paratam esse legionis virtutem, ad committenda vero sacrilegia, sicut Cesar praecepit, Octodorum non redire.

(4) Reversi itaque satellites nunciant obstinatos esse animos legionis nec velle preceptis imperatoriis obedire. Tunc Maximianus Cesar iracundie nimietate succensus ad hanc vocem subito furoris prosiluit dicens: "Ergo milites mei precepta imperatoria et sacrorum meorum ordinem contempnunt! Statuenda esset vindicta publica eciam si tantum maiestatem regiam offendere voluissent; iungitur despectui meo celestis iniuria et mecum pariter contempnitur relligio Romana. Senciat contumax miles meus non solum michi sed eciam diis meis posse dare vindictam; iamque fidissimorum meorum turba festinet, decimum quemque morti funesta sors prebeat, discant equalem necem quos ordo premiserit moriendi, qualiter Maximianus vel sibi vel diis suis hac severitate dederit ultionem!"

(5) Post hanc vocem apparitoris iussio infausta discurrit, ad legionem velociter properatur, crudelia iussa reserantur. Traduntur neci quos ordo repperit moriendi, leti percussoribus cervices prebent solaque inter eos [de] gloriose mortis acceleratione contentio erat. Perfecto itaque scelere ut Octodorum redeat legio iubetur. Tunc Mauricius primicerius paululum a satellitibus regis segregatus convocat legionem et hac oratione sanctiores alloquitur: "Gratulor virtuti vestre, commilitones optimi, quod amore relligionis nullam vobis Cesaris praeceptum attulit formidinem; sed gaudentibus quodammodo animis tradi ad necem gloriosam commilitones vestros vidistis, quibus timui ne quisquam, quod armatis facile est sub specie defensionis, beatissimis funeribus manus obviam afferre temptaret! Iam michi ad unius [huius rei] interdictum Christi nostri paratur exemplum, qui exemptum vagina [apostoli] gladium proprie vocis iussione recondidit, docens maiorem armis omnibus Christiane confidencie esse virtutem. Hic deus noster Christus plane mentes nostras manusque prohibuit, ne quisquam divino operi in mortalibus obstitissent. Quin immo cepti operis fidem perhenni relligione complerent! Hactenus exempla sacra inserta [codicibus] legebamus; iam nunc per nosmet ipsos quos sequi debeamus inspeximus. Ecce vallatus sum commilitonum meorum corporibus, quos de latere meo funestus satelles abstraxit, aspersus sum cruore sanctorum et [sacri] sanguinis mei relliquias in vestibus meis porto et dubito eorum sequi necem, quorum gratulans ammiror exemplum? Non magnopere curandum est, quid imperator iubeat, qui sorte mortalitatis nobis equalis est. Si habere aliquid virium imperatoria precepta potuissent, circa beatissimorum trium corpora puerorum regis Persarum valuisset incendium, nec contempnere ora leonum lacu clausus potuisset propheta. Sacramenta olim nos dedisse memini, quod contemptu lucis huius et desperatione vite defensare rem publicam deberemus; iam tunc mei corporis promisi vilitatem et spopondi imperatoribus hanc fidem, nec tamen ullus michi iam celestia regna promittebat. Quid Christo spondente faciendum est, cum hoc eciam potuerimus milicie devotione promittere? Quin immo, fortissimi commilitones, olim devotas animas subdamus preciosissime passioni, sit nobis virilis animus, fides inviolata permaneat! Iam cerno ante tribunal Christi stantes eos, quos neci paulo ante satelles regius deputavit; illa vero gloria est, que eternitatem beatam vite huius brevitate mercatur. Equali ergo omnes animo [una voce] responsum satellitibus demus, id nuncia: "Milites quidem, Cesar, omnes tui sumus et ad defensionem rei publice [Romana] arma suscepimus nec umquam aut desertores bellorum aut [proditores] milicie fuimus aut ignavie vel formidinis meruimus subire flagicium. Tuis eciam preceptis obtemperaremus nisi instituti legibus Christianis demonum cultus et aras semper sanguine pollutas vitaremus. Comperimus te precepisse, aut sacrilegiis pollui Christianos aut dedenis interfectis nos velle terreri. Non inquiras longius latitantes, nos omnes Christianos esse cognosce; habebis potestati tue subdita omnium corpora, auctorem vero suum respicientes Christum animas non tenebis." Hec cum vir sanctus dixisset, legionis probatur assensio et Cesari per satellites nunciatur.

(6) Presenti precepit iussione, ut iterum decimum renovate crudelitatis ordo comsumeret. Post hanc vocem ad legionem celeriter properatur, crudelia praecepta peraguntur, reliqui vero ut Octodorum redeant iubetur. Tunc Exuperius, quem [ante principem vel] campiductorem superius memoravi, correptis legionis sue signis hac circumstantes oratione comfirmat: "Tenere me, commilitones mei optimi, secularium quidem bellorum signa perspicitis, sed non ad hec arma provoco, non ad hec bella animos vestros mentesque cohortor; aliud nobis eligendum est genus preliorum, non per hos gladios potestis ad regna celestia pervenire. Robur nobis est animorum; invicta defensio [est] fidem, quam deo promisimus, in ultimis custodire. Iam de commilitonum nostrorum gloria, quam divino cernimus obtutu, - superest, ut victori deo gratias agamus - gloriosus vir Mauricius est locutus, ego vobis plenam victoriam, si Christo creditis, repromitto. Proiciant dextre vestre arma ista cum signis militaribus, prestabit hoc Christus, ut mox in ipso celesti, sicut promittitur, regno alia vobis Exuperium nostrum videatis signa monstrare. [Vadat quin immo funestus satelles et hęc truculento regi nunciet:] "Milites sumus, imperator, tui, sed tamen servitutem liberi confitemur dei. Tibi miliciam debemus, illi innocenciam. A te stipendium laboris accipimus, ab illo vite exordium sumpsimus. Sequi imperatorem in hoc nequaquam possumus, ut auctorem nostrum negemus deum, auctorem vero velis nolis tuum. Non nos adversum te, imperator, armavit ipsa, que in periculis est fortissima, desperatio. Tenemus ecce arma et non resistimus, quia mori magis quam occidere volumus, et innocenter mori quam noxie vivere preoptamus. Si quid in nos ultra statueris, igni, tormento, ferro [subici] parati sumus. Christiani sumus, ergo persequi Christianos non possumus. Inexsuperabiles istius legionis animos [Cesar] agnosce; tela proicimus; exarmatas quidem dextras satelles tuus, armatum fide catholica pectus inveniet. Occide, prosterne, secandas gladiis percussoribus cervices prebemus intrepidi; hec nobis iocundiora sunt, dummodo qui te cum tuis sacrilegiis comtempnimus; ad regna iam nunc celestia properemus." Flagrabat enim iam eius in beatissimis viris martirii gloriosus ardor. Hec mandata legionis remeans ad Maximianum [Cesarem] satelles nunciat.

(7) At ille, cum talia audisset obstinatosque in fide Christi cerneret animos virorum, desperans gloriosam eorum constanciam posse revocari, quasi nichil fuisset iteratum scelus perpetrare [ire propere] exercitum iubet et circumfundi exercitum iubet legionis nullumque de tanto sanctorum exercitu precepit relinqui. Qui cum missi ad sanctam legionem venissent, stringunt impium in sanctos ferrum, mori non recusantes vite amore. Cedebantur itaque passim gladiis non reclamantes saltim aut repugnantes, sed depositis armis cervices persecutoribus prebentes vel iugulum percussoribus vel intectum corpus offerentes. Non vel ipsa suorum multitudine vel armorum munitione elati sunt, ut ferro conarentur asserere iusticie causam, sed hoc solum reminiscentes se illum confiteri, qui non reclamando ad occisionem ductus est, et tamquam agnus non aperuit os suum, ipsi quoque tamquam grex dominicus laniare se permiserunt, et tamquam ab irruentibus lupis passi sunt. [Ventum - perimitur] Laniabanturque beata corpora et devotas deo animas fidelis mortis professione commendabant. Operta est terra illic procumbentibus in morte corporibus iustorum, fluxeruntque preciosi sanguinis rivi. Que umquam rabies absque bello tantam humanorum corporum stragem dedit, quis feritas ex sententia sua tot simul perire vel reos iussit. Ne iusti punirentur multitudo non optinuit, cum inultum esse soleat,quod multitudo delinquit. Hac igitur crudelitate immanissimi tiranni confectus est sanctorum populus, qui comtempsit rem presentium ob spem futurorum. Sic interfecta est illa plane angelica legio, que ut credimus cum illis angelicis legionibus iam collaudat deum in celis. Peracta tandem cede in omnes percussores sanctorum preda dividitur. Namque Maximianus facultatem dederat, ut quicumque legionis illius militem iugulasset, interempti spoliis uteretur. Post divisa omnium spolia ad vescendum epulandumque victrix turba consedit.

(8) Interea veteranus quidam ultime etatis senex fatigatus, nomine Victor, qui nec legionis fuerat miles, ad contaminatum cedibus locum itineris necessitate deductus est. Qui dum ad epulas pro etatis veneratione ab omnibus rogaretur inquirere cepit, quenam causa esset leticie, quod inter corpora interemptorum gaudentes exultantesque possent milites epulari. Dictum a quodam est, quod legio Christiane legis studio Romanas cerimonias cultumque deorum pariter cum imperatoriis iussionibus voluisset contempnere dataque neci esset, ut militaris discipline milita traditus ordo severius teneretur. Tunc Victor alte vocis gemitum trahens graviterque suspirans detestatur convivas detestaturque convivium exclamat: "Heu me, qui per tot annorum miliciam ad hanc legionem militare non merui et bene inter tales gloriose mortis honore donatus finem vite invenire potuissem! Saltem si commilitonum indignus eram vel me ante acte hore viandi necessitas detulisset, ut senilis pectoris cruor tantorum virorum victimis misceretur, optuleram hoc corpus neci, dummodo tante laudis consorcio non carerem." Talia dicentem prophanorum turba vallavit, que utrum Christianus esset respondere minaciter iubet.

(9) At ille, ad celum oculos paululum elevans, tali percunctantibus sermone respondit: "Longius me vivendi usus ad hanc, quam videtis, perduxit etatem. Quecumque in hoc mundo aguntur aut studium reperit aut rerum volubilitas angit aut varius casus semper infestat; quodcumque volumus, optamus, scimus et cupimus, totus mundus caligine submersus tenebris circumfluentibus latet, nisi vobis aut viam Christus ostenderit aut lumen Christus effulserit. [Quod ego fideli mente perpendens, utinam ultimo contester affectu!] Quod si me ad tempus paulo ante trucidate legionis itineris detulisset necessitas, conviviis vel epulis vestris horum funerum pretulissem consortium. Sed eciam nunc prestabit Christus, ut Christianum me vel post professionem meam transire ulterius per beata funera non sinatis." Hec eo loquente subito percussoris obtruncat insania. Ita vir sanctus celeri professione et consorcium [sanctorum] meruit ceterisque martiribus in eo loco, sicut morte, ita est honore coniunctus.

(13) Hec nobis tantum de numerosa ista multitudine gloriosissimorum martyrum nomina sunt comperta, Mauricii, Exuperii, Candidi, Victoris et Vitalis, Innocentii: cetera vero nomina nobis quidem sunt incognita sed in libro vite sunt scripta.

(14) Nam ex eadem legione eciam fuisse dinoscuntur isti martyres Ursus et Victor, quos Solodoro passos fama comfirmat. Solodorum vero castrum est super Ararim fluvium, non longe a Reno.

(15) Nec inde silendum est illud, quem de illo loco progressus Maximianus exitum habuit. Cum dispositis insidiis, genero suo Constantino tunc regnum tenenti, mortem moliretur; deprehenso dolo, apud Massiliam captus, nec multo post strangulatus, teterrimoque supplicio affectus, impiam vitam digna morte finivit.

(16) At vero beatissimorum Agaunensium corpora, post multos passionis annos sancto Theodoro, illius loci epo, revelata traduntur. In quorum honore cum extrueretur basilica, in vasto rupe adiuncta uno tantum latere acclivis iacebat, sed et nunc iubente preclaro meritis Ambrosio, loci illius abbate, denuo edificata reclivis esse cognoscitur.

(20) Neque hoc omittendum est, quod per longum temporis tractum beati Innocencii martiris menbra Rhodanus fluvius revelabat. Iugi enim illuvie vicinum in se cespitem vergens relligiosa quadam soli pernicie ad sepulturam martiris famulatrix pervenit. Prolatas itaque relliquias leniter lambens non ideo a sinu terre protulit ut in gurgitis sui tempestuosa procella submergeret, sed ut ob gloriosam devocionem intra ambitum basilice ceteris martiribus sepultura preciperet sociari. Cuius translationem a sancte recordationis Domiciano Genuense et Grato Augustane urbis vel Prothasio, tunc temporis illius loci epis, celebrem (?) recolentes cottidiana devotione et laudibus frequentamus.

(17) Quid miraculi tunc apparuerit nequaquam tacendum putavi: Accidit, ut inter reliquos artifices, qui invitati ad hoc opus convenisse videbantur, quidam esset artifex, quem adhuc gentilem esse constaret. Hic cum die dominico, quo ceteri ad exspectanda diei [eius] festa accesserant, in eadem domo, in qua artem agebant, solus substitisset; in illo secreto subito mane [ ] rapitur atque ad penam et supplicia distenditur; et visibiliter turbam martyrum cernens, verberatus eciam increpatur, quod vel die dominico solus ecclesie deesset, vel opus illud sanctum gentilis presumpsisset accipere. Quod ideo misericorditer a sanctis factum constat, ut artifex ille consternatus et territus salutare sibi nomen posceret. Statim siquid Christianus effectus est.

(18) Neque illud in sanctorum numerosis miraculis pretermittam, quod per eadem loca omnibus notum est: Mater familias Quinti, egregii atque honorati viri, cum ita paralisi fuisset obstricta, ut eciam ei pedum usus negaretur, a viro suo ut illic per multum temporis et itineris spacium ferretur poposcit. Quo cum pervenisset, sanctorum martyrum basilice famulantium manibus illata, pedibus ad diversorium rediit, ac sanitati de emortuis membris restituta, miraculum suum ipsa circumtulit.

(19) Hec duo tantum passioni inserenda credidi; ceterum satis multa sunt, que vel in purgatione demonum, vel instauratione claudorum aut sanitate febrium ceterisve infirmitatibus per servos suos cottidie dominus operatur, que multa narrarentur, si per singula scriberentur. Tamen fidelium cordibus absque lectione cognita esse noscuntur, [que] quanta et qualia miracula illic per sanctos suos ad honorem et gloriam nominis sui dominus operari non desinit. Pro eo ipso die noctuque psalmorum ymnorumque decantatio non desistit, que iubente sancto et preclaro Christi martyre Sigismundi rege est instituta, et usque hodie deo protegente conservata. Et ideo illic detegentes mente et ore deo debitas incessanter resonant laudes, cui est honor et gloria in secula seculorum. Amen.