(1) Diocletianus, quondam Romane rei publice princeps, cum ad imperium totius orbis fuisset electus omnesque provincias turbari quorundam praesumptione perspiceret, ad consortium imperii vel laboris olim sibi commilitonem Herculium Maximianum Cesarem fecit eumque contra Amandum et Elianum, qui in Bagaudarum nomen praesumptione servili arma commoverunt, ad Gallias destinavit. Cui ad supplementum exercitus legionem Thebeorum ex orientalibus militibus dedit. Quae legio sex milia sexcentos ac sexaginta sex viros validos animis et instructos armis antiquorum Romanorum habebat exemplo. Hii igitur milites Christiane religionis ritum orientali traditione susceperant a Iherosolimitane urbis epo fidemque sacram virtuti et armis omnibus praeponebant. Ad urbem quippe Romanam itinere attingentes eandem Christianitatis fidem, quam acceperant, apud beatum Marcellum, predicte Rom(an)e urbis pontificem, confirmabant, ut ante gladio interirent quam sacram fidem Christi, quam acceperant, violarent. Recepti igitur a Diocletiano Cesare iubentur, ut post Maximianum collegam itinere, quo ceperant, Gallias tenderent.

(2) Maximianus Cesar, usu quidem militie bellis aptus sed ydolorum specialis cultor, ferus animo et qui severitatem imperatoriam nimia crudelitate pollueret. Sicut (in marg.) avaritia crudelis, libidine (-i a.c.) deditus ceterisque vitiis obsessus furebat, ita etiam execrandis gentilium ritibus et erga deum celi profanus, impietatem suam ad extinguendum Christianitatis nomen armaverat. Si quis tunc dei veri cultum profiteri audebat, sparsis usquequaque militum turmis vel ad supplicia vel ad necem rapiebatur, vel ad vagationem barbaris data prorsus in religione arma commoverat. Itaque in Galliam properans ad Alpium Penninarum aditum venit. Transmeantibus iter Alpium post (per a.c.) arduam et horridam viam subito aequalis loci campestris occurrit grata planities. Quo in loco oppidum factum est, quod Octodori nomen accepit, circa quod aut (in marg.) irrigua fluminibus prata aut agrorum fertilis cultura porrigitur, praecipue deinde Rodani fluminis validus cursus offertur, qui mole sua leniter fluens regionis ipsius gratiam propria amenitate commendat. Transcensis igitur Alpibus Maximianus Cesar Octodorum venit ibique sacrificaturus idolis suis convenire exercitum iussit, atroci proposita iussione, ut per aras demonibus consecratas iurarent coequalibus sibi animis contra Bagaudarum turbas esse pugnandum, christianos vero velut inimicos diis suis ab omnibus persequendos. Quod ubi primum fama sacrificii pervenit ad notitiam Thebaide legionis praeteriens Octodorum oppidum ad locum, cui Agauno nomen est, celeriter properavit, ut duodecim milium spatio ab Octodoro separata necessitatem committendi sacrilegii praeteriret. Agaunum accole interpretatione Gallici sermonis saxum dicunt. Quo in loco ita vastis rupibus Rodani fluminis cursus artatur, ut commeandi facultate subtracta constratis pontibus viam fieri itineris necessitas imperaret. Undique tamen imminentibus saxis parvus quidem sed amenus irriguis fontibus campus includitur, ubi fessi milites legionis Thebee post laborem tanti itineris resederunt. O quanta reverentia excolendus est sacer locus ille, in quo tot pro Christo martyrum milia ferro Cesaris puniuntur!

(3) Maximianus Cesar, dum ad sacram(enta) superius memorata cunctos in exercitu suo cogeret, agnovit praetergressam, ut diximus, legionem. Subito iracundie furore repletus satellites mittit, ut legionem ad sacramentorum suorum sacrilegia revocarent.

Erat (-ant s.lin.) in eadem legione primicerius Mauritius [et] signifer Exuperius et Candidus senator, qui ita commilitonibus suis praeerant, ut amore potius aequalibus quam terrore militari obedienda praeciperent, viri in rebus bellicis strennui et virtute nobiles, sed fide in deo nobiliores; erga imperatorem fortitudine, erga Christum devotione certabant; evangelici precepti sub armis custodes reddebant, quae dei erant deo, et quae Cesaris Cesari restituebant. Requirunt itaque quid Maximianus Cesar ira dictante mandasset. Dictum est ab his, quos Cesar miserat, milites omnes immolasse hostias, libasse sacrificia et sacram(enta) fanatici ordinis praebuisse, iubere Cesarem, ut legio festinanter revertens ad commilitonum se pararet ex(emplo). Tunc hii qui praeerant legioni miti affatu dedere responsum, ob hoc pretergressos se Octodorum, quia iam fama ad eos sacrificiorum ordinem detulisset, fas sibi visum esse, ne demonum aras christianorum videret obtutus; esse sibi in animo deum vivum colere, traditam orientali more religionem usque ad diem vite ^{mortis ?} perenniter custodire, ad bellorum usum paratam legionis esse virtutem, ad committenda vero sacrilegia, sicut Cesar praecepit, Octodorum non redire.

(4) Reversi itaque satellites nuntiaverunt obstinatos esse animos legionis nec velle preceptis imperatoris obedire. Tunc Maximianus Cesar iracundie nimietate succensus ad hanc vocem subito furore prosilivit dicens: "Ergone milites mei imperatoria precepta et sacrorum meorum ordinem spernunt! Sanctiendum erat vindicta publica etiam si tantum maiestatem regiam contemnere voluissent; iungitur despectui meo celestis iniuria et mecum pariter religio Rom(an)a contemnitur. Sentiat contumax miles me non solum mihi sed etiam numinibus meis dare posse vindictam; iam nunc fidelissimorum meorum turba festinet, et decimum quemque morti funesta sors praebeat, discant equalium nece quos ordo praemiserit moriendi, qualiter Maximianus vel sibi vel numinibus suis hac severitate dederit ultionem!"

(5) Post hanc vocem parituris iussio infausta porrigitur, et ad legionem velociter properatur, et (in marg.) crudelia praecepta reserantur. Traduntur neci quos ordo repperit numerandi, leti percussoribus cervices prebebant solaque inter eos erat de gloriose mortis occupatione contencio. Perfecto itaque scelere ut Octodorum legio redeat iubetur. Tunc Mauricius primicerius paululum a satellitibus regiis segregatus convocat legionem et hac oratione sanctiores alloquitur: "Gratulor virtuti vestre, commilitones optimi, quod amore religionis nullam vobis Cesaris praecepta attulere formidinem; gaudentibus quodam modo animis tradi ad necem gloriosam commilitones vestros vidistis. Quam timui ne quisquam, quod armatis facile est, specie defensionis, beatissimis funeribus manus obviam afferre temptaret! Iam mihi ad huius rei interdictum Christi nostri parabatur ex(emplu)m, qui exemptum vagina apostoli gladium proprie vocis iussione recondidit, docens maiorem armis omnibus Christiane confidentie esse virtutem. Hic deus Christus plane mentes manusque vestras prohibuit, ne quisquam divino operi (-e a.c.) mortalibus dextris obviaret. Quin immo cepti operis fidem perhenni religione complerent! Hactenus exempla sacris inserta codicibus legebamus; iam nunc per nosmet ipsos quos sequi deberemus aspeximus. Ecce vallatus sum commilitonum meorum corporibus, quos de latere meo funestus satelles abstraxit, aspersus sum cruore sanctorum et sacri sanguinis reliquias vestibus meis porto et dubito eorum sequi necem, quorum gratulans admiror ex(emplu)m? Et vacat cogitare quid imperator iubeat, qui sorte mihi mortalitatis equalis est. Si habere aliquid virium imperatoria precepta potuissent, et si quid circa beatissimorum trium puerorum corpora regis Persarum valuisset incendium nec contemnere leonum rugitus lacu clausus evadere potuisset propheta. Sacramenta olim dedisse nos memini quod contemptu lucis istius et desperatione vite defensare rem publicam deberemus; iam tunc promisi mei corporis vilitatem et spopondi hanc imperatoribus fidem nec tamen mihi ullus tunc regna celestia promittebat. Quid Christo spondente faciendum est, si hoc potuimus militie devotione promittere? Quin ymmo, fortissimi commilitones, olim devotas animas subdamus preciosissime passioni, sit (in ?) nobis virilis animus et fides inviolata permaneat! Iam cerno ante tribunal Christi stantes eos quos neci paulo ante satelles regius deputavit; illa vero gloria est, quae eternitatem beatam vite huius brevitate mercatur. Equali omnes animo, una voce responsum satellitibus demus, annuntia (in marg.): "Milites quidem, Cesar, tui sumus et ad defensionem rei publice Romana arma suscepimus nec unquam aut desertores bellorum aut proditores militie fuimus aut ignavie formidinis meruimus subire flagitium. Tuis etiam obtemperaremus preceptis nisi instituti legibus christianis demonum cultus et aras semper pollutas sanguine vitaremus. Comperimus precepisse te, ut (in marg.) aut sacrilegiis polluere Christianos aut dedenis interfectis nos velle terrere. Non requiras longius latitantes, nos omnes Christianos esse cognosce; habebis potestati tue subdita omnium corpora, auctorem vero suum respicientes Christum animas non tenebis." Hec sicut vir sanctus dixerat, legionis probantur assensu et Cesari per satellites nuntiantur,

(6) qui inclementi praecepit iussione, ut iterum decimum renovate crudelitatis ordo consumeret. Post hanc vocem ad legionem ^sanctorum velociter properatur, crudelia praecepta peraguntur, reliqui vero ut Octod0^rum redeant iubetur. Tunc Exuperius, quem [ante] principem vel campiductorem superius memoravi, correptis legioni sue signis hac circumstantes oratione confirmat: "Tenere me, commilitones optimi, saecularium quidem bellorum signa perspicitis, sed non ad hec arma provoco, non ad hec bella animos vestros virtutemque compello; aliud nobis genus eligendum est proeliorum, non per hos gladios potestis ad regna celestia properari. Robur nobis opus est animorum; invictaque defensio, fidem, quam deo promiserimus (?), in ultimis custodire. Iam de commilitonum nostrorum gloria, ea que divino cernebat obtutu, gloriosus vir Mauricius est locutus, ego vobis victoriam plenam, si Christo credideritis, repromitto. Proiciant dextere nostre arma ista cum signis militaribus, praestabit hoc Christus, ut mox in ipso celesti, sicut promittitur, regno alia vobis Exuperium vestrum videatis signa monstrare. Vadat quin immo funestus satelles et hec truculento regi nuntiet: "Milites quidem sumus, imperator, tui, sed tamen servi, quod libere confitemur, dei. Tibi militiam debemus, illi innocentiam. A te stipendium laboris accipimus, ab illo vite exordium sumpsimus. Sequi, imperator, te in hoc nequaquam possumus, ut auctorem negemus deum, utinam auctorem nostrum dominum, auctorem velis esse (?) tuum. Si non tam funesta agere compellimur, ut hunc offendamus, tibi, ut hactenus fecimus, adhuc parebimus, sin aliter, illi parebimus pocius quam tibi. Offerimus nostras in quemlibet hostem manus, quas sanguine innocentium cruentare nefas ducimus. Dextere iste pugnare adversus impios atque inimicos sciunt, laniare pios et cives nesciunt. Meminimus nos pro civibus pocius quam adversus cives arma sumpsisse. Pugnavimus semper pro iustitia, pro pietate, pro innocentium salute. Hec fuerunt hactenus nobis pretia periculorum. Pugnavimus pro fide, quam quo pacto conservemus tibi, si hanc deo nostro non exhibemus? Iuravimus primum in sacramenta divina, iuravimus inde in sacramenta regia; nihil nobis de secundis credas necesse est, si priora perrumpimus. Christianos ad penam per nos requiri iubes; iam tibi ex hoc alii requirendi non sunt: habes nos hic confitentes deum patrem, auctorem omnium, et filium eius Jesum Christum, in quem credimus. Vidimus laborum periculorumque nostrorum socios, nobis quoque eorum sanguine aspersis, trucidari ferro, et tamen sanctissimorum commilitonum mortes et fratrum funera non flevimus, non doluimus, sed pocius laudavimus et gaudio prosecuti sumus, quia digni habiti essent pati pro domino deo eorum. Non nos vel hec ultime vite necessitas in rebellionem coegit, non nos adversum te, imperator, armavit ipsa saltem, que fortissima est in periculis, desperatio. Tenemus ecce arma et non resistimus, quia magis mori quam occidere satis maluimus, et innocentes interire quam noxii vivere preoptamus. Si quid in nos ultra statueris, si quid adhuc iusseris, si quid admoveris, ignes tormenta ferrum subire parati sumus; Christianos nos esse fatemur, persequi Christianos non possumus. Inexsuperabiles legionis istius animos, Cesar, agnosce; tela proicimus; exarmatas quidem dexteras satellites tui, sed armatum fide catholica pectus invenient. Occide, prosterne, resecandas gladiis percussoribus cervices praebemus intrepidi; hec nobis iucundiora sunt, dummodo quod te cum sacrilegiis tuis contemnimus ad regna iam nunc celestia properantes." Flagrabat [enim] iam tunc in beatissimis viris martirii gloriosus ardor. Hec mandata legionis remeans ad Maximianum Cesarem satelles nuntiat.

(7) [At ille] Cumque hec Maximianus audisset obstinatosque in fide Christi cerneret animos virorum, desperans gloriosam eorum constantiam posse revocare, quasi nihil iterato fuisset scelere perpetratum, una sententia interfici omnes decrevit, ire propere exercitum iubet et circumfundi imperat legionem nullumque de tanto sanctorum exercitu praecepit derelinqui. Qui cum missi ad beatissimam legionem venissent, stringunt in sanctis impium ferrum, et mori non recusantes vite amore cedebant(ur). [Ventum itaque est, circumsistit beatam legionem turba carnificum,] Omnis igitur etas sine discretione perimitur lanianturque beata corpora et devotas deo animas fideli mortis professione commendant. Itaque passim gladiis, non reclamantes saltim aut repugnantes, sed et depositis armis cervices persecutoribus praebentes et iugulum persecutoribus vel intectum corpus offerentes. Non vel ipsa suorum multitudine, non armorum motione elati sunt, ut ferro conarentur asserere iustitie causam, sed hec solum reminiscentes se illum confiteri, qui nec reclamando ad occisionem ductus est et tamquam agnus non aperuit os suum, ipsi quoque tamquam grex dominicarum ovium laniari se tamquam ab inruentibus lupis passi sunt. Operta est terra illic procumbentibus in morte corporibus iustorum, fluxeruntque pretiosi sanguinis rivi. Que umquam rabies absque bello tantam humanorum corporum stragem dedit, que feritas experientia sua tot simul perire vel reos iussit! Ne iusti punirentur multitudo non obtinuit, cum inultum esse soleat quod multitudo delinquit. Hac igitur crudelitate immani(ssimi) tiranni confectus est ille sanctorum populus, qui contempsit rem praesentium ob spem futurorum. Sic interfecta est illa plane angelica legio, quae ut credimus cum illis angelorum legionibus iam conlaudant semper in celis dominum deum Sabaoth. Peracta tandem cede inter omnes sanctorum percussores praeda dividitur. Namque Maximianus facultatem dederat, ut, quisque legionis illius militem iugulasset, interempti spoliis uteretur. Divisa igitur omnium praeda ad vescendum epulandumque victrix turba consedit.

(8) Interea veteranus quidam ultime etatis senio fatigatus, nomine Victor, ad contaminatum cedibus locum itineris necessitate deductus est. Dum igitur ad epulas pro etate veneratione ab omnibus rogaretur, requirere cepit, quenam causa esset leticie, quod inter tot corpora peremptorum gaudentes exultantesque possint milites epulari. Dictum a quodam est, quod legio Christiane legis studio cerimonias Romanas cultumque deorum pariter cum imperatoriis iussionibus contemnere voluisset dataque neci esset, ut discipline militaris traditus ordo severius teneretur. Tunc Victor alte gemitum trahens graviterque suspirans detestatus convivas detestatusque convivium exclamavit: "Heu me, qui per tot annorum militiam ad hanc infelicem etatem veni et in hac legione militare non merui; quam bene inter tales gloriose mortis honore donatus finem vite invenire potuissem! Saltem si commilito indignus eram vel me ante actas horas viandi necessitas detulisset, ut senilis pectoris cruor tantorum virorum victimis misceretur, obtuleram corpus hoc neci, dummodo tante laudis consortio non carerem." Talia dicentem prophanorum statim turba vallavit, quae utrum Christianus esset respondere minaciter iubet.

(9) At ille, paululum oculos ad celum erigens, tali percunctantibus sermone respondit: "Longus me vivendi usus ad hanc, quam videtis, perduxit etatem. Quecumque in hoc mundo aguntur aut studium repperit aut rerum volubilitas agit aut varius semper casus infestat; quodcumque volumus, optamus, scimus aut cupimus, totum mundi caligine submersum tenebris circumfluentibus latet, nisi nobis aut viam Christus ostenderit aut lumen Christus effulserit. Quod ego fideli mente perpendens utinam ultimo contester affectu! Quod si me ad tempus paulo ante trucidate legionis itineris necessitas detulisset, conviviis vel epulis vestris horum funerum consortium praetulissem. Sed etiam nunc praestabit Christus, ut Christianum me vel post professionem meam transire ulterius per beata funera non sinatis." Haec eo loquente subita percussoris obtruncat insania. Ita vir sanctus celeri professione sanctorum consortium promeruit, ceterisque martyribus in eo loco sicut morte ita et honore est coniunctus.

(13) Hec nobis tantum de numerosa ista multitudine martyrum comperta sunt nomina, id est beatissimorum Mauricii, Exuperii, Candidi Innocentii Victoris atque Vitalis; cetera vero nomina nobis quidem incognita sed in libro vite sunt scripta.

(14) Ex hac eadem legione fuisse dicuntur etiam illi martyres Ursus et Victor, quos Salodoro passos fama confirmat. Salodorum vero castrum est supra Ara (Arola m.pr.) flumine neque longe a Rheno (in marg. lenno) positum.

(15) Opere precium est etiam illud indicare, quis deinde Maximianum trucem tirannum exitus consecutus sit. Cum dispositis insidiis genero suo Constantino tunc regnum tenenti mortem moliretur, deprehenso dolo illius apud Massiliam captus nec multo post strangulatus teterrimoque hoc supplicio affectus impiam vitam digna morte finivit.

(16) At vero beatissimorum Agaunensium martyrum corpora post multos passionis ^eorum annos sancto Theodoro huius loci epo revelata traduntur.

[Soweit das Manuscript; wurden die folgenden Seiten nicht kopiert, oder ist es unvollständig?]