(1) Pro honore gestorum stilo explicamus cunctis (-que eras.), [ea utique] fidem, qua ad nos martyrii ordo pervenit. Nam per succedentium relationem rei gestae memoriam nondum intercepit oblivio. Et si pro martyribus singulis loca singula, quae eos possident, vel singulę urbes insignes habentur, nec immerito, quia pro deo summo pretiosas [sancti] animas refundunt, quanta excolendus est reverentia sacer hic locus, in quo tot pro Christo martyrum milia ferro caesa referuntur! Nunc iam ipsam beatissimae passionis causam loquamur.

(2) (in marg. II) Sub Maximiano, qui Romanę rei publicę cum Diocleciano collega imperium tenuit, per diversas fere (ferre m.pr.) provincias laniati aut interfecti sunt martyrum populi. Idem namque Maximianus, sicut avaritia libidine crudelitate ceterisque vitiis obsessus furebat, ita etiam execrandis gentilium ritibus deditus et erga deum caeli profanus, impietatem suam ad extinguendum Christianitatis nomen armaverat. (in marg. III) Si qui tunc dei veri cultum profiteri audebant, sparsis usquequaque militum turmis vel ad supplicia vel ad necem rapiebantur, ac velut vacatione barbaris data prorsus in religionem arma commoverat.

(3) Erat eodem tempore in exercitu legio militum, qui Thebei appellabantur. Legio autem vocabatur, quae tunc sex milia ac sexcentos viros in armis habebat. (in marg. IIII) Hii in auxiliom Maximiano ab orientis partibus acciti (agciti?) venerant, viri in rebus bellicis strenui et in virtute nobiles, sed nobiliores in fide. Erga imperatorem fortitudine, erga Christum devotione certabant. Evangelici praecepti ^ecciam (m.sec.; m.pr.?) sub armis non inmemores reddebant quae dei erant deo, et quae Cesaris Cesari restituebant.

(4) Itaque cum et hii sicut ceteri militum ad pertrahendam Christianorum multitudinem destinarentur, soli crudelitatis ministerium detractare ausi sunt, atque huiusmodi praeceptis se obtemperaturos negant. Maximianus non longe aberat, nam se circa Octodurum itinere fessus tenebat. (in marg. V) Ubi cum ei per nuntios delatum esset legionem hanc adversus mandata regia rebellem in his angus^tiis substitisse, in furorem instinctu indignationis (corr.ex -es?) exarsit.

(5) Sed prius mihi quam reliqua commemorem, situs loci istius relationi inserendus videtur. Locus hic sexaginta ferme milibus Agauniensi (?) urbe abest, quattuordecim vero milibus distat a capite Limanni lacus, quo influit Rhodanus. Locus iste iam inter Alpina iuga in valle situs est, ad quem pergentibus difficili transitu asperum atque artum iter panditur. (in marg. VI) Infestus namque Rhodanus saxosi montis radicibus vix pervium viantibus aggerem reliquid. Evictis transmissis, quae angustiarum faucibus, subito nec exiguus inter montium rupes campus aperitur. In hoc legio sancta consederat.

(6) Igitur, sicut supra diximus, cognito Maximianus Thebeorum responso, praecipiti ira fervidus ob neclecta imperia decimum quemque ex eadem legione gladio feriri iubet, quo facilius ceteri regiis praeceptis territi metu cederent; [redinte? del.] gratisque mandatis edicit, ut reliqui in persecutionem Christianorum cogantur. (in marg. VII) Ubi vero ad Thebeos denuntio iterata pervenit cognitumque ab eis est iniungi sibi rursum exsecutiones profanas, vociferatio passim ac tumultus in castris exoritur affirmantium numquam se ulli in haec tam sacrilega ministeria cessuros, idolorum [se] profana semper detestaturus, [Christianis se imbutos] sacris et etiam divinae religionis cultu institutus, unum se aeternitatis deum colere, ad extremum [ex]perire satius esse quam adversus Christianum fidem venire.

(7) (in marg. VIII) His deinde conpertis Maximianus omni belua cruentior rursus ad ingenii [sui] saevitiam redit atque imperat ut iterum decimus eorum morti detur; ceteri nihilominus ad haec quae spernerent compellerentur. Quibus iussis denuo in castra perlatis segregatus atque percussus est qui decimus sorte obvenerat; reliqua vero se militum multitudo mutuo sermone instigabat, ut in tam praeclaro opere persisterent.

(8) Incitamentum tamen maximum fidei in illo tempore penes sanctum Mauritium fuit primicerium tunc, sicut traditur, legionis eius, qui cum Exuperio, ut in exercitu appellant, campidoctore et Candido senatore militum accedebat exortando singulos et monendo. Fideliumque commilitonum et iam martyrum exempla ingerens pro sacramento Christi, pro divinis legibus, si ita necessitas ferret, omnibus et moriendum suadebat, sequendosque ammonebat sotios illos et contubernales suos, qui iam in caelo precesserant. Flagrabat enim iam tunc in beatissimis viris martyrii gloriosus ardor.

(9) His itaque primoribus suis atque auctoribus animati Maximiano insania adhuc aestuanti mandata mittunt sicut pia ita et fortia, quae feruntur fuisse in hoc modo: "Milites sumus, imperator, tui, sed tamen servi, quod libere confitemur, dei. Tibi militiam debemus, illi innocentiam. A te stipendium laboris acce^pimus, ab illo vitae exordium sumsimus. Sequi imperatorem in hoc nequaquam possumus, ut auctorem negemus deum, utique auctorem nostrum, dominum auctorem, vellis nolis et tuum. Si non in tam funesta compellimus, ut hunc offendamus, tibi, ut fecimus hactenus, adhuc paribimus; sin aliter, illi parebimus potius quam tibi. Offerimus nostras in quemlibet hostem manos, quas sanguine innocentium cruentare nefas ducimus. Dexterę istę pugnare adversum impios atque inimicos sciunt, laniare pios et cives nesciunt. Meminimus nos pro civibus potius quam adversus cives arma sumsisse. Pugnavimus semper pro iustitia, pro pietate, pro innocentium salute. Haec fuerunt hactenus nobis praetia periculorum. Pugnavimus pro fide, quam quo pacto conservabimus tibi, si hanc deo nostro non exhibemus? Iuravimus primum in sacramenta divina, iuravimus deinde in sacramenta regia; nihil nobis de secundis credas necesse est, si prima perrumpimus. Christianos ad poenam per nos requiri iubes; iam tibi ex hoc alii requirendi non sunt: habes hic nos confitentes deum patrem, auctorem omnium, et filium eius Jesum Christum deum credimus. Vidimus laborum periculorumque nostrorum sotios, nobis quoque sanguine adspersis, trucidari ferro, et tamen sanctissimorum commilitonum mortes et fratrum funera non flevimus non doluimus, sed potius laudavimus et gaudio prosecuti sumus, quia digni habiti essent pati pro domino deo eorum. Et nunc non nos vel haec ultime vitae necessitas in rebellionem coegit, non nos adversum te, inperator armavit ipsa saltim, que fortissima est in periculis, desperatio. Tenemus ecce arma et non resistimus, quia mori quam occidere satis maluimus, et innocentes interire quam noxii vivere praeoptamus. Si quid in nos ultra statueris, si quid adhuc iusseris, si quid admoveris, ignes, tormenta, ferrum subire parati sumus. Christianos nos fatemur, persequi Christianos non possumus."

(10) Cum haec talia Maximianos audisset obstinatos quae in fidem Christi cerneret animo[s] virorum, desperans gloriosam eorum constantiam posse revocari una sententia interfici omnes decrevit, et rem confici circumfusis militum agminibus iubet. Qui cum missi ad beatissimam lectionem venissent, stringunt in sanctos impium ferrum, mori non recusantes vitae amore. Caedebantur itaque passim gladiis, non reclamantes [saltim] aut repugnantes, sed depositis armis cervices persecutoribus praebentes et iugulum percussoribus vel intectum corpus offerentes. Non vel ipsa suorum multitudine, non armorum munitione elati sunt, [ut ferro] conarentur adserere iustitiae causam, sed hoc solum reminiscentes se illum confiteri, qui nec reclamando ad occisionem ductus est et tamquam agnus non aperuit os suum, ipsi quoque tamquam grex dominicus ovium laniare se tamquam ab inruentibus lupis passi sunt.

(11) Operta est terra istis precumbentibus in mortem corporibus piorum, fluxeruntque pretiosi sanguinis rivi. Quae umquam rabies absque bello tantam humanorum corporum stragem dedit, quae feritas ex sententia sua tot simul perire vel reos iussit! Ne iusti punirentur multitudo non obtinuit, cum inultum esse soleat quod multitudo delinquid. Hac igitur crudelitate inmanissimi tyranni confectus est ille sanctorum populus, qui contemsit rem praesentium ob spem futurorum. Sic interfecta est illa plane angelica legio, quae ut credimus cum illis angelorum legionibus iam conlaudat semper in caelis dominum deum Sabaoth.

(12) Victor autem martyr nec legionis eiusdem fuit neque miles, sed demeritae iam miliciae veteranus. Hic cum iter agens subito incidisset in hos, qui passim epulabantur laeti martyrum spoliis, atque ab his ad convescendum invitatus prolatam ab exultantibus per ordinem causam cognovisset, detestatus convivas detestatus quae convivium refugiebat. Requirentibusque, ne et ipse forsitan Christianus esset, Christianum se [et] semper futurum [esse] respondit ac statim ab inruentibus interfectus [est] ceterisque martyribus in hoc loco sicut morte ita etiam honore coniunctus est.

(13) Haec nobis tantum de numero isto martyrum conperta sunt nomima, id est beatissimorum Mauritii, Exsuperii, Candidi atque Victoris; cetera vero nobis quidem incognita, sed in libro vitae scripta sunt.

(14) Ex haec eadem legione fuisse dicuntur etiam illi martyres Ursus et Victor, quos Salodoro passos fama confirmat. Salodorum vero castrum est supra Arolam flumen neque longe a Reno positum.

(15) Opere pretium est etiam illud indicare, qui deinde Maximianum trucem tyrannum exitus consecutus sit. Cum dispositis insidiis genero suo Constantino tunc regnum tenente mortem moliretur, deprehenso dolo illius apud Massiliam captus nec multo post strangulatus teterrimoque hoc supplicio affectus impiam vitam digna morte finivit.

(16) At vero beatissimorum [Agaunensium] martyrum corpora post multos passionis annos sancto Teodoro, huius loci epo, revelata traduntur. In quorum honorem cum extrueretur basilica, quae vaste nunc adiuncta rupi uno tantum latere adclinis iacet, quid miraculi tunc apparuerit nequaquam tacendum putavi.

(17) Accidit ut inter reliquos artifices, qui invitati convenisse ad hoc opus videbantur, quidam adesse faber, quem adhuc gentilem esse constaret. Hic cum dominico die, quo ceteri ad expectanda diei eius festa abscesserant, in fabrica solus substitisset, set in illo secreto se subito [clara luce] manifestantibus [sanctis] hic idem faber rapitur atque ad poenam vel ad supplicia distenditur, et visibiliter turbam martyrum cernens, verberabatus etiam increpabatur, quod vel die dominico ecclesiae solus deesset, vel illud fabricae opus sanctum suscipere gentilis auderet. Quod adeo misericorditer a sanctis factum constitit, ut faber ille consternatus et territus salutare sibi nomen poposcerit statimque Christianus effectus sit.

(18) Neque illud in sanctorum miraculis praetermittam, quod perinde clarum atque omnibus notum est: Materfamilias Quincii, egregii atque honorati viri, cum paralysi fuisset obstricta, ut ei etiam pedum usus negaretur, a viro suo ut illic per multum itineris spatium deferetur poposcit. Qui cum pervenisset, sanctorum martyrum basilicae famulantium manibus inlata pedibus ad diversorium rediit (redeit a.c.) ac sanitati de praemortuis restituta membris [nunc] miraculum suum ipsa circumtulit.

(19) Haec duo tantum mira passioni sanctorum inserenda credidi. Ceterum satis multa sunt, quae vel in purgatione daemonum vel in reliquis curationibus cotidiae illic per sanctos suos domini virtus operatur.

(20) Neque enim hoc omittendum est, quod per longum temporis tractum beati Innocenti martyris membra Rhodanus revelavit. Iugi enim eluviae vicinum in se caespitem vergens religiosa quadam soli pernicie ad sepulturam martyris famulatrix unda pervenit. Prolatas namque reliquias liniter lambens non ideo a sinu terrae protulit, ut gurgitis sui procelle demergeret, sed ob gloriosam devocionem intra ambitum basilicae ceteris martyribus saepulture preciperit sociari. Cuius translatione a sanctae recordationis Domitiano Genuvensi (oder Genavensi) et Grato Agustane urbis, vel Protasio, tunc temporis huius loci episcopus, caelebrata recolentes, cotidiana devocio et laudibus frequentamus.