(1) Diocletianus, quondam Romanę rei publicę princeps, cum ad imperium [totius orbis] fuisset electus aliquasque provincias perturbari quarumdam pręsumptione perspiceret, ad consortium imperii vel laboris olim sibi commilitonem Hęrculium Maximianum Cęsarem fęcit eumque contra Amandum et Hęlianum, qui in Bagaudarum loco praesumptione servili arma commoverant, ad Galliam destinavit. Cui ad supplementum exercitus legionem Thębeam ex orientalibus militibus ire praecępit. Quę legio sex milia sexcentos sexaginta sex viros validos animis et instructos armis antiquorum Romanorum habebat exemplum. Hi igitur milites Christianę religionis ritum orientali traditione suscęperant a Hierosolimitanę urbis epo fideique sacrę virtutem [et armis] omnibus praeponebant. Urbem quippe Romanam itinere adtingentes eandem Christianitatis fidem, quam acceperant, apud beatum Marcellinum, praedictę Romanę urbis pontificem, confirmantes, ut ante gladio interirent quam sacram fidem Christi, quam acceperant, violarent. Recepti igitur a Diocletiano Cęsare iubentur, ut post Maximianum collegam itinere, quo coeperant, Gallias tenderent.

(2) Maximianus Cęsar, usu quidem milicię bellis aptus sed idolorum praecipuus cultor, ferus animo, avaritia anxius, operę crudelis, libidini deditus cęterisque vitiis obsessus potestatem imperialem nimia crudelitate polluerat. In Galliam properans ad Alpium Peninarum aditum venit. Transmeantibus iter Alpium post arduam et horridam viam subito aequalis loci campestris occurrit grata planities. Quo in loco oppidum factum est, quod Octodorus nomen accępit, circa quod [aut] irrigua fluminibus prata et agrorum fertilis cultura protenditur, [praecipue] deinde Rodani fluminis validus cursus nando meat. [qui mole sua leniter fluens regionis ipsius gratiam propria amoenitate commendat]. Lectio II: Transcensis igitur Alpibus Maximianus Cęsar Octodorum venit ibique sacrificaturus idolis suis convenire exercitum iussit atroci proposita iussione ut per aras dęmonibus consecratas iurarent coęqualibus sibi animis contra Bagaudarum turbas esse pugnandum, christianos vero velut inimicos diis suis ab omnibus persequendos. Quod cum primum pervenit ad notitiam Thębaidę legionis preteriens Octodorense oppidum ad locum, cui Agau[no] nomen est, celeriter properavit, ut ^octo milium spatio ab Octodoro separata necessitatem committendi sacrilegii praeteriret. [Acaunum accolae interpretatione Gallici sermonis saxum dicunt]. Quo in loco ita vastis rupibus Rodani fluminis cursus artatur, ut commeandi facultate subtracta constratis pontibus viam fieri itineris necessitas imperaret, 〈quam in his〉 undique tamen inminentibus saxis parvus quidem tamen sed amoenus et irriguis fontibus campus includitur, ubi fessi milites legionis Thębeę post laborem tanti itineris resederant. O quanta reverentia excolendus est sacer locus iste [Acaunensium], in quo tot pro Christo martirum milia ferro Cęsaris puniuntur!

(3) Maximianus Cęsar, dum ad sacramenta superius memorata cunctos in ex^ercitu suo cogeret, agnovit praetergressam, ut diximus, legionem. Subito iracundię furore completus satellites mittit, ut legionem ad sacramentorum suorum sacrilegia revocarent. Erat in eadem legione primicerius Mauricius et signifer Exsuperius et Candidus senator, qui ita commilitonibus suis praeerant, ut amore potius divinitatis quam terrore militari oboedienda praeciperent, viri in rebus bellicis strenui et virtute nobiles, sed fide in deo nobiliores. [Erga imperatorem fortitudine, erga Christum devotione certabant.] Evvangelici praecepti sub armis custodes reddebant quę dei erant deo, et quę Caesaris Cęsari restituebant. Requirunt itaque quid Maximianus Cęsar ira dictante mandasset. Dictum [ab] eis est, quod Cęsar iuberet, milites omnes immolare hostias, libare sacrificia et sacramenta fanatici ordinis adtractare, iubere Cęsarem, ut legio festinanter reverteretur et ad commilitonum se praepararet exemplum. Tunc hii qui praeerant legioni miti affatu dederunt responsum, ob hoc transgressos esse Octodorum, quia iam fama ad eos sacrificiorum ordine pervenisset, fas sibi visum esse, ne dęmonum aras Christiani contaminari viderentur, [esse sibi in animo] deum vivum colere et traditam orientali more religionem usque ad finem vitę perhęnniter custodire, ad bellorum usum paratam legionis esse virtutem, ad committenda vero sacrilegia, sicut Caesar precępit, Octodorum non redire.

(4) Reversus itaque satelles nuntiat obstinatos esse animos legionis nec velle praeceptis imperatoriis oboedire. Tunc Maximianus Cęsar iracundię nimietate succensus ad hanc vocem subito furore prosilivit dicens: "Ergo milites mei imperatoria praecepta et sacrorum meorum ordinem spernunt! Statuenda esset vindicta publica, etiam si tantum maiestatem regiam contempnere voluissent; iungitur despectui meo caelestis iniuria et mecum pariter religio Romana contempnitur. Sentiat contumax miles [me] non solum michi sed etiam diis meis dare posse vindictam; iam [nunc] fidissimorum meorum turba festinet, decimum quemque morti funesta sors praebeat, discaⁿt ęqualem necem quos ordo pręmiserit moriendi, qualiter Maximianus vel sibi vel diis suis hac sęveritate dederit ultionem!"

(5) Post hanc vocem apparitoris iussio infausta discurritur, ad legionem velociter properatur, crudelia praecepta referuntur. Traduntur neci quos ordo repperit numerandi, laeti percussoribus cervicem praebent solaque inter eos erat de gloriosę mortis acceleratione contentio. Perfecto itaque scelere ut Octodorum legio redeat iubetur. Tunc Mauritius primicerius paululum a satellitibus regiis segregatus convocat legionem et hac oratione sancciores adloquitur: "Gratulor virtuti vestrę, commilitones obtimi, quod amore religionis nullam vobis Caesaris praeceptum attulit formidinem; gaudentibus quodam modo animis tradi ad necem gloriosam commilitones vestros vidistis, quibus timui ne quisquam, quod armati facile est specie defensionis, beatissimis funeribus manus obviam adferre temptaret! Iam michi [ad] unius [rei] interdictum Christi nostri parabatur exemplum, qui exemptum vagina apostoli gladium propriae vocis iussione recondit, docens maiorem armis omnibus Christianę confidentię esse virtutem. Hic deus Christus plane mentes vestras manusque prohibuit, ne quisquam divino operi mortalibus dextris obstitisset. Quin immo coepti operis fidem perhęnni religione complerent! Actenus exempla sacra inserta codicibus legebamus; iam nunc per nosmet ipsos quos sequi dęcberemus aspeximus. Ecce vallatus sum commilitonum meorum corporibus, quos de latere meo funestus satelles abstraxit, aspersus sum cruore sanctorum et [sacri] sanguinis reliquias vestibus meis porto et dubito eorum sequi necem, quorum gratulans admiror exemplum? Non magnopere curandum est, quid imperator iubeat, qui sorte michi mortalitatis aequalis est. Si habere aliquid virium imperatoria praecepta potuissent, circa beatissimorum trium puerorum corpora regis Persarum valuisset incendium nec contempnere ora leonum lacu clausus evadere potuisset propheta. Sacramenta olim dedisse nos memini quod contemptu lucis istius et desperatione vitae defensare rem publicam deberemus; iam tunc promisi mei corporis vilitatem et spopondi hanc imperatoribus fidem nec tamen michi ullus tunc regna cęlestia promittebat. Quid Christo spondentibus faciendum est, si hoc potuimus miliciae devotione promittere? Quin immo, fortissimi commilitones, olim devotas animas subdamus pretiosissimę passioni, sit nobis virilis animus, fides inviolata permaneat! Iam cerno ante tribunal Christi stantes eos quos neci paulo ante satelles regius deputavit; illa vera gloria est, quę aeternitatem beatam vitę huius brevitate mercatur. ęquales omnes animo, una voce responsum satellitibus demus, id nuntia: "Milites quidem, Caesar, tui sumus et ad defensionem rei publicę Romana arma suscępimus nec umquam aut desertores bellorum aut proditores militię fuimus aut ignaviae formidinis meruimus subire flagitium. Tuis etiam obtemperaremus praeceptis nisi instituti legibus christianis dęmonum cultus et aras semper pollutas sanguine vitaremus. Comperimus praecępisse te, [ut] aut sacrilegiis pollui Christianos aut dedenis interfectis nos velle terreri. Non inquiras longius latitantes, nos omnes Christianos esse cognosce; habebis potestati tuae subdita omnium corpora, auctorem vero suum respicientes Christum animas non tenebis." Haec [sicut] vir sanctus dixerat, legionis probatur assensio et Caesari per satellites nuntiatur.

(6) Pręsenti praecępit iussione, ut iterum decimum renovatę crudelitatis ordo consumeret. Post hanc vocem ad legionem velociter properatur, crudelia praecepta peraguntur, reliqui vero ut Octodorum redeant iubetur. V Tunc Exuperius, quem ante principem vel campidoctorem superius memoravi, correptis legionis suae signis hac circumstantes oratione confirmat: "Tenere me, commilitones obtimi, sęcularium quidem bellorum signa perspicitis, sed non ad haec arma provoco, non ad haec bella animos vestros virtutemque cohortor; aliud nobis genus eligendum est proeliorum, non per hos gladios potestis ad regna caelestia properare. Robur nobis opus est animorum; invicta defensio [est] fidem quam deo promisimus, in ultimis custodire. Iam de commilitonum nostrorum gloria, quam divino cernebat obtutu, -super est, ut victori deo gratias agamus - gloriosus vir Mauricius est locutus, VI ego vobis victoriam plenam, si Christo creditis, repromitto. Proiciant dexterę nostrę arma ista cum signis militaribus, pręstabit hoc Christus, ut mox in ipso caelesti, sicut promittitur, regno alia vobis Exsuperium vestrum videatis signa monstrare. Vadat quin immo funestus satelles et haec truculento regi nuntiet: "Milites sumus, imperator, tui, sed tamen servitutem liberi confitemur dei. Tibi miliciam debemus, illi innocentiam. A te stipendium laboris accepimus, ab illo vitae exordium sumpsimus. Sequi imperatorem in hoc nequaquam possumus, ut auctorem nostrum negemus deum, auctorem vero velis nolis tuum. Non nos adversum te imperator armavit ipsa, quę fortissima est in periculis, desperatio. Tenemus arma et non resistimus, quia mori magis quam occidere volumus, et innocentes interire quam noxii vivere praeobtamus. Si quid in nos ultra statueris, igni, tormento, ferro subici parati sumus, Christiani sumus, persequi Christianos non possumus. Inexsuperabiles legionis istius animos [Caesar] agnosce; tęla proicimus; exarmatas quidem dextras satelles tuus, [sed] armatum fide catholica pectus invenit. Occidi, prosterni, secandas gladiis percussoribus cervices praebemus intrepidi; haec nobis iucundiora sunt, dummodo quia te cum sacrilegiis tuis contemnimus, ad regna iam nunc cęlestia properamus." VII Flagrabat enim iam tunc in beatissimis viris martirii gloriosus ardor. Haec mandata legionis remeans ad Maximianum Caesarem satelles nuntiat.

(7) At ille, quasi nichil iteratim fuisset scelus perpetratum, ire propere exercitum iubet et circumfundi imperat legionem nullumque de tanto sanctorum exercitu pręcepit relinqui. Ventum itaque est (?), circumstetit beatam legionem turba carnificum, omnis aetas sine discretione perimitur lanianturque beata corpora et dęvotas deo animas fideli mortis professione commendant. Operta est terra illic procumbentibus in morte corporibus iustorum, fluxeruntque pretiosi sanguinis rivi. Quę umquam rabies absque bello tantam humanorum corporum stragem dedit, quę [feritas ex sententia sua tot simul perire vel reos iussit! Ne iusti punirentur multitudo non obtinuit, cum inultum esse soleat quod multitudo delinquit. Hac igitur crudelitate immanissimi tyranni confectus est ille sanctorum populus, qui] contempsit rem praesentium ob spem futurorum. Sic interfecta est illa plane angelica legio, quę ut credimus cum illis angelorum legionibus iam conlaudant [semper] deum in caelis. Peracta tandem cęde in omnes sanctorum percussori praeda dividitur. Namque Maximianus facultatem dederat, ut, quisque legionis illius militem iugulasset, interempti spoliis uteretur. Divisa igitur omnium praeda ad vescendum epulandumque victrix turba consedit.

(8) Interea veteranus quidam ultimę aetatis senio fatigatus, nomine Victor, ad contaminatum cędibus locum itineris necessitate deductus est. Dum ad epulas pro aetatis veneratione ab omnibus rogaretur, requirere coepit, quęnam causa esset lętitiae, quod inter tot corpora interemptorum gaudentes exultantesque possent milites epulari. Dictum a quodam est, quod legio Christianae legis studio caeremonias Romanas cultumque deorum pariter cum imperatoriis iussionibus contemnere voluisset dataque neci esset, ut disciplinę militaris traditus ordo severius teneretur. Tunc Victor alte gemitum trahens graviterque suspirans detestatus convivas detestatusque et convivium exclamat: "Heu me, qui per tot annorum miliciam ad hanc [infelicem aetatem veni et in hac] legionem militare non merui; [quam] ut bene inter tales gloriosae mortis honore donatus finem vitae invenire potuissem! Saltem si conmilito indignus eram vel me ante actę horę viandi necessitas detulisset, ut senilis pectoris cruor tantorum virorum victimis misceretur, obtuleram corpus hoc neci, dummodo tantę laudis consortio non carerem." Talia dicentem profanorum [statim] turba vallavit, quem utrum Christianus esset respondere minaciter iubet.

(9) At ille, paululum oculos ad caelum erigens, tali percunctantibus sermone respondit: "Longus me vivendi usus ad hanc, quam videtis, perduxit aetatem. Quęcumque in hoc mundo aguntur aut studium repperit aut rerum volubilitas aⁿgit aut varius semper casus infestat; quodcumque (quosc- p.c.) volumus, obtamus, scimus et cupimus, totus mundus caligine submersus tenebris circumfluentibus latet, nisi vobis aut viam Christus ostenderit aut lumen [Christus] effulserit. Quod ego fideli mente perpendens utinam ultimo contester affatu! Quod si me ad tempus paulo ante trucidatę legionis itineris necessitas detulisset, conviviis vel epulis vestris horum funerum consortium praetulissem. Sed etiam nunc pręstabit hoc Christus, ut Christianum me vel post professionem meam transire ulterius per beata funera non sinatis." Haec eum loquentem subita percussoris obtruncat insania. Ita vir sanctus celeri confessione et consortium meruit caeterorum martyrum et in eodem loco sicut morte ita est honore coniunctus.

(13) Haec nobis tantum de numerosa ista multitudine martyrum conperta sunt nomina beatissimorum ^scilicet Mauricii, Exsuperii, Candidi Innocentii atque Victoris; cętera vero nomina nobis quidem incognita, sed in libro vitae sunt scripta.

[IN ILLO TEMPORE videns turbas Jesus ascendit ...]