(1) Diocletianus, quondam Romanę rei publicę princeps, cum ad imperium totius orbis fuisset electus omnesque provincias turbari quadam presumptione perspiceret, ad consortium imperii vel laboris olim sibi commilitonem Herculium Maximianum Cesarem fecit eumque contra Amandum et Elianum, qui in Bagaudarum nomen presumptionis servilia arma commoverant, ad Gallias destinavit. Cui ad supplementum exercitus legionem Thebeorum ex orientalibus militibus dedit. Quę legio sex milia sexcentos sexaginta sex viros validos animis et instructos armis antiquorum Romanorum habebat exemplo. Hi igitur milites Christianę religionis ritum orientali traditione susceperant a Iherosolimitane urbis epo fidemque sacram virtute et armis omnibus praeponebant. Ad urbem quippe Romanam itinere attingentes (rasura) eandem Christianitatis fidem, quam acceperant, apud beatum Marcellinum, praedictę Romanę urbis pontificem, confirmabant, ut ante gladio interirent quam sacram fidem [Christi], quam acceperant, violarent. Precepti igitur a Diocletiano Cesare [iubentur], ut post Maximianum collegam iter, quod ceperant, Gallias tenderent, profecti sunt.

(2) Maximianus Cesar, usu quidem militię bellis aptus sed idolorum specialis cultor, ferus animo, avaritia crudelis, libidini deditus ceterisque viciis obsessus severitatem imperatoriam nimia crudelitate polluerat. In Galliam properans ad Alpium Penninarum aditum venit. Transmeantibus iter Alpium post arduam et horrendam viam subito ęqualis loci campestris occurrit grata planities. Quo in loco oppidum factum est, quod Octodorus nomen accepit, circa quod [aut] irrigua fluminibus prata atque agrorum fertilis porrigitur cultura, [praecipue] deinde Rodani fluminis validus offertur cursus, qui more suo leniter fluens regionis ipsius grata [propria] amenitate commendat prata. Transcensis igitur Alpibus Maximianus Cesar Octodorum venit ibique sacrificaturus idolis suis convenire exercitum iussit, atroci proposita iussione ut per aras demonibus consecratas iurarent quod equalibus sibi animis contra Bagaudarum turbas esset pugnandum, christianosque velut inimicos diis suis ab omnibus persequendos. Quod ubi primum pervenit ad notitiam Tebaidę legionis preteriens Octodorum oppidum ad locum, cui Agauno nomen est, celeriter properavit, ut duodecim milium spacio ab Octodoro separata necessitatem committendi sacrilegii preteriret. Agaunum accolę interpretatione Gallici sermonis sexum dicunt. Quo in loco ita vastis rupibus Rodani fluminis cursus artatur, ut commeandi facultate subtracta constratis pontibus viam fieri itineris necessitas imperaret. Undique tamen inminentibus saxis parvus quidem sed amenus irriguis fontibus includitur campus, ubi fessi milites legionis Thebeę post laborem tanti itineris resederant.

(3) Maximianus Cesar, dum ad sacramenta superius memorata cunctos in exercitu suo ageret, agnovit pretergressam, ut diximus, legionem. Subito iracundię furore repletus satellites mittit, ut legionem ad sacramentorum suorum sacrilegia revocarent. Erant in eadem legione primicerius Mauricius [et] signifer Exuperius et Candidus senator, qui ita commilitonibus suis preerant, ut amore potius ęqualitatis quam terrore militari obedienda preciperent. Requirunt itaque quid Maximianus Cesar ira dictante mandasset. Dictum est ab his, quod Cesar iusserat, militones immolasse hostias, libasse sacrificia et sacramenta fanatici ordinis prebuisse, iubere Cesarem, ut legio festinanter revertens commilitonum pareret exemplo. Tunc hi qui preerant legioni non redire miti affatu dedere responsum, ob hoc pretergressos se Octodorum, quia iam fama ad eos sacrificiorum ordinem detulisset, fas sibi visum non esse, ut demonum aras Christianorum videret obtutus, esse sibi in animo deum vivum colere, traditam orientali more religionem usque ad diem vitę perhenniter custodire, ad bellorum usum paratam legionis esse virtutem, ad committenda vero sacrilegia, sicut Cęsar precepit, Octodorum non redire.

(4) Reversi itaque satellites nuntiaverunt obstinatos esse animos legionis nec velle preceptis obedire imperatoris. Tunc Maximianus Cesar iracundię nimietate succensus ad hanc vocem subito furore prosilivit: "Ergone milites milites mei imperatoria precepta et sacrorum meorum ordinem spernunt! Sanctiendum erat vindicta publica etiam si tantum maiestatem regiam contempnere voluissent; iungitur despectui meo cęlestis iniuria et mecum par religio Romana contempnitur. Sentiat contumax miles me non solum michi sed etiam numinibus meis dare vindictam posse; iam nunc fidelissimorum meorum turba festinet, decimum quemque morti funesta sors prebeat, discant equalium neces quos ordo premiserit moriendi, qualiter Maximianus vel sibi vel numinibus suis ac severitate dederit ultionem!"

(5) Post hanc vocem parituris iussio infausta porrigitur, ad legionem velociter properatur, crudelia precepta reserantur. Traduntur neci quos ordo repperit numerandi, leti percussoribus cervices prebent solaque inter eos erat de gloriosę mortis occupatione contentio. Perfecto itaque scelere ut Octodorum legio redeat iubetur. Tunc Mauricius primicerius paululum a satellitibus regiis segregatus convocat legionem et hac oratione sanctiores alloquitur: "Gratulor virtuti vestrę, commilitones optimi, quod amore religionis nullam vobis praecepta Cęsaris attulere formidinem; gaudentibus quodammodo animis tradi ad necem gloriosam commilitones vestros vidistis, quos timui ne quisquam, quod armatis facile est specie defensionis, beatissimis funeribus manus obvias offerre temptaret! Iam mihi ad huius rei interdictum Christi nostri parabatur exemplum, qui exemptum vagina [apostoli] gladium proprię vocis iussione recondidit, docens maiorem armis omnibus Christianę confidentię esse virtutem. Hic deus Christus precavens mentes vestras manusque prohibuit, ne quisquam divino operi mortalibus dextris obviaret. Quin immo cepti operis fidem perhenni religione compleret! Hactenus exempla sacris inserta codicibus legebamus; iam nunc per nosmetipsos quos sequi deberemus aspeximus. Ecce vallatus sum commilitonum meorum corporibus, quos de latere meo funestus satelles eripuit, aspersus sum cruore sanctorum et sacri sanguinis reliquias meis vestibus porto nec dubito eorum sequi necem, quorum gratulans ammiror exemplum? Et vacat cogitare quid imperator iubeat, qui sorte mihi mortalitatis equalis est. Si habere aliquid virium imperatoria precepta potuissent, circa beatissimorum puerorum corpora regis Persarum valuisset incendium nec contempnere leonum rugitus lacu clausus propheta potuisset. Sacramenta olim dedisse nos memini quod contemptu lucis istius et desperatione vitę defensare rem publicam deberemus; iam tunc promisi corporis mei vilitatem et spopondi hanc imperatoribus fidem nec tamen ullus mihi tunc regna promittebat cęlestia. Quid Christo spondente faciendum est, si hoc potuimus militię devotione promittere? Quin immo, fortissimi commilitones, [olim devotas] animas subdamus pretiosissimę passioni, sit nobis virilis animus, fides inviolata permaneat! Iam cerno ante tribunal Christi stantes eos quos neci paulo ante satelles regius deputavit; illa vera gloria est, quę eternitatem beatę vitę huius mercatur brevitate. Equali omnes animo, una voce responsum satellitibus demus, nuntiate, milites, Cęsari: "Tui sumus, Cęsar, et ad defensionem rei publicę Romana arma suscepimus nec unquam aut desertores bellorum aut proditores militię fuimus aut ignavę formidinis subire flagitium meruimus. Tuis etiam obtemperaremus preceptis nisi instituti legibus christianis demonum cultus et aras semper pollutas sanguine vitaremus. Comperimus precepisse te, ut aut sacrilegiis pollueres Christianos aut punires. Nec non inquiras longius latitantes, nos omnes Christianos esse cognosce; habes potestati tuę subdita omnium corpora, auctorem vero suum respicientes Christum animas non habetis." Hęc sicut vir sanctus dixerat, legionis probantur assensu et Cęsari per satellites nuntiatur.

(6) Tunc Cęsar inclementi iussione precepit, ut iterum decimus renovatę crudelitatis ordo consumeretur. Post hanc vocem ad legionem velociter properatur, crudelia precepta peraguntur, reliqui [vero] ut Octhodorum redeant iubetur. Tunc Exuperius, quem ante principem vel campiductorem memoravi, correptis legionis suę signis hac circumstantes oratione confirmat: "Tenere me, commilitones optimi, secularium quidem bellorum signa perspicitis, sed non ad hęc arma provoco, non ad hęc bella animos vestros virtutemque compello; aliud nobis genus eligendum est proeliorum, non per hos gladios potestis ad regna properare cęlestia. Robore nobis opus est animorum; invictaque defensione [est] fidem quam deo promisimus, in ultimis custodire. Iam de commilitonum vestrorum gloria, quam divino cernebat intuitu, Mauritius [est locutus], ego vobis victoriam plenam, si Christo creditis, repromitto. Proiciant dextere nostrę arma ista cum signis militaribus, prestabit hoc Christus, ut mox in ipso cęlesti, sicut promittitur, regno alia vobis Exuperium vestrum videatis signa monstrare. Vadat quin immo satelles funestus et hęc truculento regi nunciet: "Milites tui sumus, imperator, sed tamen servi quod libere confitemur dei. Tibi militiam debemus, illi innocentiam. A te stipendium laboris accepimus, ab illo vitę exordium sumpsimus. Sequi imperatorem in hoc nequaquam possumus, ut auctorem nostrum negemus dominum, auctorem vero velis nolis tuum. Non nos adversum te, imperator, armavit ipsa, quę est fortissima in periculis, desperatio. Tenemus arma et non resistimus, quia mori magis quam occidere volumus, et innocentes interire quam noxii preoptamus vivere. Sed siquid in nos ultra statueris, ignem tormenta ferrum subici parati sumus. Christiani sumus, persequi Christianos non possumus.. Inexuperabiles legionis istius animos Cęsar agnoscat; tela proicimus; exarmatas quidem dextras satelles tuus, sed armatum fide catholica pectus inveniet. Occide, prosterne, resecandas gladiis percussoribus cervices prebemus intrepidi; hęc nobis iocundiora sunt, dum te cum sacrilegiis tuis contempnimus ad regna iam nunc cęlestia properantes." Flagrabat enim iam tunc in beatissimis viris martyrii gloriosus ardor. Hęc mandata legionis remeans ad Maximianum Cęsarem satelles nuntiat.

(7) At ille, quasi nichil iterato scelere fuisset perpetratum, ire propere exercitum iubet et circumfundi imperat legionem nullumque de tanto sanctorum exercitu precepit relinqui. Ventum itaque est, circumsistit legionem beatam turba carnificum, omnis etas sine discretione perimitur lanianturque beata corpora et devotas deo animas fideli mortis professione commendant. Operta est terra illic procumbentibus in morte corporibus iustorum, fluxeruntque pretiosi sanguinis rivi. Quę unquam rabies absque bello tantam humanorum corporum stragem dedit, [quae feritas ex sententia sua tot simul perire vel reos iussit! Ne iusti punirentur multitudo non obtinuit, cum inultum esse soleat quod multitudo delinquit. Hac igitur crudelitate immanissimi tyranni confectus est ille sanctorum populus,] quia contempsit rem presentium ob spem futurorum. Sic interfecta est illa plane angelica legio, quę ut credimus cum illis angelorum legionibus iam collaudant dominum in excelsis. Peracta tandem cede inter omnes sanctorum percussores preda dividitur. Namque Maximianus facultatem dederat, ut, quicumque legionis illius militem iugulasset, interempti spoliis uteretur. Divisa igitur omnium preda ad vescendum epulandumque victrix turba consedit.

(8) Interea veteranus quidam ultimę ętatis senio fatigatus, nomine Victor, ad contaminatum cedibus locum itineris necessitate deductus est. Et cum ad epulas pro ętatis veneratione ab omnibus rogaretur, requirere cepit, quęnam esset causa leticię, quod inter tot corpora peremptorum gaudentes exultantesque possent milites epulari. Dictum est a quodam, quod legio Christianę legis studio cerimonias Romanas cultumque deorum pariter cum imperatoriis iussionibus contempnere voluisset dataque neci esset, ut disciplinę militaris traditus ordo severius teneretur. Tunc Victor alte gemitum trahens graviterque suspirans detestatus est convivium et simul exclamat: "Heu me, qui per tot annorum miliciam ad hanc infelicem etatem perveni et in hac legione militare non merui; quam bene inter tales gloriosę mortis honore donatus finem vitę invenire potuissem! Saltem si commori indignus eram vel me ante actas horas viandi necessitas detulisset, ut senilis pectoris cruor tantorum virorum victimis misceretur, obtuleram hoc corpus neci, dummodo tantę laudis consortio non carerem." Talia dicentem prophanorum turba statim eum vallavit, quę utrum Christianus esset respondere minaciter iubet.

(9) At ille, paululum oculos ad cęlum erigens, tali percunctantibus sermone respondit: "Longus me vivendi usus ad hanc quam videtis perduxit aetatem. Quęcumque in hoc mundo aguntur aut studium repperit aut rerum volubilitas agit aut varius semper casus infestat; quodcumque volumus, optamus, scimus aut cupimus, totum mundi caligine submersum tenebris circumfluentibus latet, nisi nobis aut viam Christus ostenderit aut lumen Christus effulserit. Quod enim ego fideli mente perpendens utinam ultimo contester affectu! Quod si me ad tempus paulo ante trucidatę legionis itineris necessitas detulisset, conviviis vel epulis vestris horum funerum consortium pretulissem. Sed etiam nunc prestabit Christus, ut Christianum me vel propter professionem meam ulterius per beata funera transire non sinatis." Hęc eo loquente subita percussoris eum obtruncat insania. Ita vir sanctus consorcium sanctorum celeri confessione promeruit ceterisque martyribus in eo loco, sicut morte ita est honore coniunctus.

(13) Hęc nobis tantum de numero istorum martyrum conperta sunt nomina, id est beatissimi Mauricii, Exuperii, Candidi, Innocentii Victoris atque Vitalis; cetera vero nobis quidem incognita, sed in libro vitę sunt scripta.

(14) Nam ex eadem legione fuisse dicuntur etiam illi martyres Ursus et Victor, quos Solodoro passos fama confirmat. Solodorum vero castrum est super Arole fluvium, non longe a Reno positum.

(15) Opere precium est etiam illud indicare, quis deinde Maximianum trucem exitus consecutus sit. Cum dispositis insidiis genero suo Constantino, tunc regnum tenenti mortem moliretur, deprehenso dolo illius apud Massiliam captus est nec multo post strangulatus deterrimoque hoc supplicio affectus impiam vitam digna morte finivit.

(16) Beatissimorum vero martyrum corpora post multos passionis illorum annos sancto Theodoro, illius loci epo, revelata traduntur. In quorum honore dum construeretur basilica, quę vastę nunc adiuncta rupi est, [uno tantum latere acclinis iacebat, sed nunc iubente preclaro meritis Ambrosi, loci illius abbate, denuo ędificata reclinis esse dinoscitur.]

quid miraculi tunc apparuerit, nequaquam tacendum putavi:

(17) Accidit ut inter reliquos artifices, qui invitati ad hoc opus convenisse videbantur, quidam adesset faber, quem adhuc gentilem esse constaret. Hic cum dominico die, quo ceteri ad expectanda huius diei festa abcesserant, in fabrica solus subtitisset, in illo se subito clara luce manifestantibus sanctis hic idem faber rapitur atque ad penam vel supplicia distenditur, et visibiliter turbam martyrum cernens verberatus etiam increpatur, quod vel die dominico ęcclesię solus deesset, vel illud fabrice opus sanctum suscipere gentilis auderet. Quod ideo misericorditer a sanctis factum constat, ut faber ille consternatus et territus salutare sibi nomen posceret, statimque Christianus effectus est.

(18) Neque illud in sanctorum miraculis pretermittam, quod perinde clarum atque omnibus notum est: Materfamilias Quinti, egregii atque honorati viri, cum ita paralysi fuisset obstricta, ut etiam pedum usus negaretur, [a viro suo] ut illuc per multum itineris spacium deferretur poposcit. Quo cum pervenisset sanctorum martyrum basilicę famulantium manibus illata pedibus propriis ad diversorium rediit ac sanitati de premortuis restituta membris miraculum suum [ipse] circumtulit.

(19) Hęc duo tantum miracula passioni sanctorum inserenda credidi. Ceterum satis multa sunt, quę vel in purgatione demonum [vel in restauratione claudorum] vel in reliquis curationibus cotidie illic per sanctos martyres virtus domini operatur.

(20) Neque enim illud omittendum est, quod per longum temporis tractum beati Innocentii menbra martyris Rodanus revelavit. Iugi enim illuvię vicinum in se cespitem vergens religiosa quadam pernicię soli ad sepulturam martyris famulatrix unda pervenit. Prolatas namque reliquias leniter lambens non ideo a sinu terrę protulit, ut in gurgitis [sui] procellam demergeret, sed ob gloriosam devotionem intra ambitum basilicę cęteris martyribus preciperet sociari. Nec non, ut credimus, idcirco deus, qui est innocentię verus amator, longe post passionem sacratissimę legionis innocenti unda Rodani fluminis famulante revelavit martyris sui Innocentii inclita membra, ut et aquas inde santificaret et fidelibus patrocinium provideret. Cuius translationem a sanctę recordationis Domitiano Genevensę et Grato Augustanę urbis vel Prothasio, tunc temporis loci illius epis celebratam recolentes cotidiana devotione et laudibus frequentamus adiuvante domino nostro Ihesu Christo.

[Incipit prefacio in vita beati Ieronimi presbiteri.]