(1) Dioclitianus, quondam Romane rei publice princeps, cum ad imperium [totius orbis] fuisset electus aliquasque provincias perturbari quorundam presumptione perspiceret, ad consortium imperii vel laboris olim sibi comilitonem Herculium Maximianum Cęsarem fecit eumque contra Amandum et Elianum, qui in Gabaudorum loco presumptione servili arma commoverant, ad Galliam destinavit. Cui ad supplementum exercitus legionem Thebeam ex orientalibus militibus ire praecepit. Quę legio sex milia sexcentos sexaginta sex viros validos animis et instructis armis antiquorum Romanorum habebat exemplo. Hi igitur milites Christiane religionis ritu orientali traditione susceperant ad Hierosolimitane urbis epo fideique sacre virtutem armis omnibus praeponebat. Urbem quippe Romanam itenere adtingentes eandem Christianitatis fidem, quam acceperant, aput beatum Marcellinum, predicte Romane urbis pontificem, confirmantes, ut ante gladio interirent quam sacram fidem Christi, quam acceperint, violarent. Recepti igitur a Diocliciano Cesare iubentur, ut post Maximianum collegam itinere, quo cęperant, Gallias tenderent.

(2) Maximianus Cesar, usu quidem militię bellis aptus sed idolorum praecipuus cultor, ferus animo, avaritia anxius, opere crudelis, libidine deditus ceterisque vitiis obsessus potestatem imperialem nimia crudelitate polluerat. In Galliam properans ad Alpium Pinninarum aditum venit. Transmeantibus iter Alpium post arduam et horridam viam subito ęqualis loci campestris occurrit grata planities. Quo in loco opidum factum est, quod Octodorus nomen accepit, circa quod [aut] inrigua fluminibus prata et agrorum fertilis cultura pprotenditur, [praecipue] deinde Rodani fluminis validus cursus nando meat, [qui mole sua leniter fluens regionis ipsius gratiam propria amoenitate commendat]. Transcensis igitur Alpibus Maximianus Cesar Octodorum venit ibique sacrificaturus idolis suis convenire exercitum iussit atroci proposita iussione ut per aras demonibus consecratas iurarent coequalibus sibi animis contra Gabaudarum turbas esse pugnandum, christianos vero velut inimicos diis suis ab omnibus persequendos. Quod cum primum pervenit ad notitia Thebaide legionis praeteriens Octodorense oppidum ad locum, cui Agauno nomen est, celeriter properavit, ut octo milium spatio ab Octodoro separata necessitatem committendi sacrilegii praeteriret. [Acaunum accolae interpretatione Gallici sermonis saxum dicunt]. Quo in loco [ita] vastis rupibus Rodani fluminis cursus artatur, ut comeandi facultate subtracta constratis pontibus viam fieri itineris necessitas imperaret. Undique tamen imminentibus saxis parvus quidem tamen sed amoenus et inriguus fontibus campis includitur, ubi fessi milites legionis Thebeę post laborem tanti itineris residerant. O quanta reverentia excolendus est sacer locus ille, in quo tot pro Christo martyrum milia ferro Cęsaris puniuntur!

(3) II Maximianus Cęsar, dum ad sacramenta superius memorata cunctos in exercitu suo cogeret, agnovit praetergressam, ut diximus, legionem. Subito iracundie furore completus satellites mittit (misit a.c.), ut legionem [ad] sacramentorum suorum sacrilegia revocarent. Erat in eadem legione primicerius Mauricius et signifer Exuperius et Candidus senator, qui ita commilitonibus suis preerant, ut amore potius equalitatis quam terrore militari oboedienta praeciperent, viri in rebus bellicis strenui et virtute nobiles, sed fide in deo nobiliores. Erga imperatorem fortitudine, erga Christum devotione certabant. Evangelici preceptis sub armis custodes reddebant quę deo erant, et quę Cesaris restituebant. Requirunt itaque quid Maximianus Cęsar ira dictante mandasset. Dictum eis est, quod Cęsar iuberet, milites omnes immolare hostias, libare sacrificia et sacramenta fana[ti]ci ordinis adtractare, iubente Cęsarem, ut legio festinanter reverteretur et ad commilitonum se praepararet exemplum. Tunc hi qui praeerant legioni miti affatu dederunt responsum, ob hoc transgressi Octodurum, quia iam fama ad eos sacrificiorum ordine pervenisset, fas sibi visum esse, ne demonum aras Christiani contaminari viderentur, [esse sibi in animo] deum vivum colere, et traditam orientali more legionem usque ad finem vite perhenniter custodire, ad bellorum usum paratam legionis esse virtutem, ad commitenda vero sacrilegia, sicut Cęsar praecepit, Octodorum non redire.

(4) Reversi itaque satellites nuntiat obstinatos esse animos legionis nec velle preceptis imperatoriis oboedire. Tunc Maximianus Cęsar iracundię nimietate succensus ad hanc vocem subito furore prosilivit dicens: "Ergo milites mei imperatoria praecepta et sacrorum meorum ordinem spernunt! Statuenda esse vindicta publica etiam si tantum maiestatem regiam contempnere voluissent; iungitur dispectui meo cęlestis iniuria et mecum pariter legio Romana contempnitur. Sentiat contumax miles [me] non solum michi sed etiam diis meis dare posse vindictam; iam [nunc] fidissimorum meorum turba festinet, decimum quemque morti funesta sors prebeat, discant equalem necem quos ordo permiserit moriendi, qualiter Maximianus vel sibi vel diis suis hac severitate dederit ultionem!"

(5) Post hanc vocem apparitoris iussio infausta discurritur, ad legionem velociter properatur, crudelia praecepta reserantur. Traduntur neci quos ordo repperit numerandi, leti percussoribus cervices prebent solaquę inter eos erat de gloriose mortis acceleratione contentio. Perfecto itaque scelere ut Octodorum legio redeat iubetur. Tunc Mauritius primicerius paululum a satellitibus regiis segregatus convocat legionem et hac oratione sanctiores alloquitur: "Gratulor virtuti vestrę, commilitones optimi, quod amore religionis nullam vobis Cęsaris praeceptum adtulit formidinem; gaudentibus quodammodo animis tradi ad necem gloriosam conmilitones vestros vidistis, quibus timui ne quisquam, quod armatis facile est specie defensionis, beatissimis funeribus manus obviam adferre temptare! Iam michi [ad] unius rei interdictum Christi nostri parabatur ^exemplum, qui exemptum vagina apostoli gladium proprie vocis (voce a.c.) iussione recondit, docens maiorem armis omnibus Christianę confidentię esse virtutem. Hic deus Christus plane mentes vestras manusque prohibuit, ne quisquam divino operi (-e a.c.) mortalibus dextris obstitisset. Quin immo coepti operis fidem perhenni religione complerent! Actenus exempla sacra inserta codicibus legebamus; iam nunc per nosmet ipsos [quos] sequi deberemus aspeximus. Ecce vallatus sum commilitonum meorum corporibus, quos de latere meo funestus satellis abstraxit, aspersus sum cruore sanctorum et [sacri] sanguinis reliquias vestibus meis porto et dubito eorum sequi necem, quorum gratulans admiror exemplum? Non magnopere curandum est, quid imperator iubeat, qui sortem mihi mortalitatis aequalis est. Si habere aliquid virium imperatoria praecepta potuissent, circa beatissimorum trium puerorum corpora regis Persarum valuisset incendium nec contempnere ora leonum lacu clausus evadere potuisset propheta. Sacramenta olim dedisse nos memini quod tempus lucis istius et desperatione vitę defensare rem publicam deberemus; iam tunc promissi mei corporis vilitatem et spopondi hanc imperatoribus fidem nec tamen michi ullus tunc regna caelestia promittebat. Quid Christo spondeni faciendum est, si hoc potuimus militiae devotione promittere? Quin immo, fortissimi commilitones, olim devotas animas subdamus preciosissime passioni, sit nobis virilis animus, fides inviolata permaneat! Iam cerno ante tribunal Christi stantes eos quos neci paulo ante satelles regius deputavit; illa vera gloria est, quę aeternitatem beatam vitę huius brevitate mercatur. Equales omnes animo, una voce responsum satellitibus demus, id adnuntia: "Milites quidem, Cęsar, tui sumus et ad defensionem rei publice Romana arma suscepimus, numquam aut desertores bellorum aut proditores militiae fuimus aut ignavie formidinis meruimus subire flagitium. Tuis etiam obtemperemus praeceptis nisi instituti legibus christianis demonum cultus et aras semper pollicitas sanguine vitaremus. Comperimus praecepisse te, [ut] aut sacrilegiis pollui Christianos aut dedenis interfectis nos velle terreri. Non inquiras longius latitantes, nos omnes Christianos esse cognosce; habebis potestati tuę subdita omnium corpora, auctorem vero suum respicientes Christum animas non tenebis." Haec [sicut] vir sanctus dixerat, legionis probatur assensio et Cęsari per satellites nuntiatur.

(6) Praesenti praecepit iussioni, ut iterum decimum renovate crudelitatis ordo consumeret. Post hanc vocem ad legionem velociter properatur, crudelia praecepta peraguntur, reliqui vero ut Octodorum redeant iubetur. Tunc Exsuperius, quem ante principem vel campidoctorem superius memoravi, correptis legionis suę signis hanc circumstantes oratione confirmat: "Tenere me, conmilitones optimi, secularium quidem bellorum signa perspicitis, sed non ad haec arma provoco, non ad hec arma provoco, non ad haec bella animos vestros virtutem[que]cohortor; aliud nobis genus eligendum est proeliorum, non per hos gladios potestis ad regna cęlestia properare. Robur nobis opus est animarum; invicta defensio est, fidem quam deo promisimus, in ultimis custodire. Iam de conmilitonum nostrorum gloria, numquam divino cernebat obtutu, -super est, ut victori deo gratias agamus - gloriosus vir Mauritius [est] locutus, ego vobis victoriam plenam, si Christum creditis, repromitto. Pronuntiant dextere nostrae arma ista cum signis militaribus, prestabit hoc Christus, ut mox in ipso celesti, sicut promittitur, regno alia vobis Exsuperium vestrum videatis signa monstrare. Vadat quin immo funestus satellis et hęc truculenti regi nuntiet: "Milites sumus, imperator, tui, sed tamen servitutem liberi confitemur dei. Tibi militiam debemus, illi innocentiam. A te stipendium laboris accepimus, ab illo vite exordium sumpsimus. Sequi imperatorem [in hoc] nequaquam possumus, ut auctorem nostrum negemus deum, auctorem vero lucis velis nolis tuum. Non nos adversum te, imperator, armavit ipsa, quę fortissima est in periculis, desperatio. Tenemus arma et non resistimus, quia mori magis quam occidere volumus, et innocentes interire quam noxii vivere preobtamus. Si quid in nos ultra statueris, igni tormento ferro subici parati sumus. Christiani sumus, persequi Christianos non possumus. In hęc inexsuperabiles legionis istius animos [Caesar] agnosce; tela proicimus; exarmatas quidam dextras satellis tuus, [sed] armatum fide catholica pectus invenit. Occidi, prosterni, secandas gladiis percussoribus cervices praebemus intrepidi; haec nobis iocundiora sunt, dummodo quia te cum sacrilegiis tuis contempnimus, ad regna iam nunc caelestia properamus." Flagrabat enim iam tunc in beatissimis viris martirii gloriosus odor. Haec mandata legionis remeans ad Maximianum Cęsarem satellis nuntiat.

(7) At ille, quasi nichil iteratim fuisset scelus perpetratum, ire propere exercitum iubet et circumfundi imperabat legionem nullumque de tanto sanctorum exercitu precepit relinqui. Ventum est itaque, circumsistit beatam legionem turba carnificum, omnis ętas sine discretione perhimitur lanianturque beata corpora et devotas deo animas fideli mortis professione commendant. Operta est terra illic procumbentibus in morte corporibus iustorum, fluxeruntque pretiosi sanguini rivi. Quę umquam rabies absque bello tantam humanorum corporum stragem dedit [quae feritas ex sententia sua tot simul perire vel reos iussit! Ne iusti punirentur multitudo non obtinuit, cum inultum esse soleat quod multitudo delinquit. Hac igitur crudelitate immanissimi tyranni confectus et ille sanctorum populus], quę contempsit rem presentium ob spem futurorum. Sic interfecta est illa plane legio angelica, quę ut credimus cum illis angelorum legionibus iam conlaudant [semper] deum in cęlis. Peracta tandem cede in omnes sanctorum percussoribus praeda dividitur. Namque Maximianus facultatem dederat, ut, quisque legionis illius militem iugulasset, interemptoris spoliis uteretur. Divisa igitur omnium preda ad vescendum ępulandumque victrix turba consedit.

(8) Interea veteranus quidem ultime ętatis senio fatigatus, nomine Victor, qui nec legionis eiusdem fuit neque milis, ad contaminatum coedibus locum itineris necessitate deductus est. Dum ad ępulas pro ętatis veneratione ab omnibus rogaretur, requirere cępit, quęnam causa esset letitię, quod inter thoth corpora interemptorum gaudentes exultantesque possent milites ępulare. Dictum a quodam est, quod legio Christianę legis studio cęrimonias Romanas cultumque deorum pariter cum imperatoriis iussionibus contempnere voluisset dataque neci esset, ut disciplinę militaris traditus ardor severius teneretur. Tunc Victor altum gemitum trahens graviterque suspirans detestatusque convivas et convivium exclamat: "Heu me, qui per thoth annorum militiam ad hanc [infelicem aetatem veni et in hac] legionem militare non merui, ut bene inter tales gloriosę mortis honore donatus fine vite invenire potuissem! Saltim si commilitono indignus eram vel me ante acthe hore viandi necessitas detulisset, ut senilis pectori scrutor tantorum virorum victimis misceretur, obtuleram corpus hoc neci, dummodo tante laudis consortia non carerem." Talia eo dicente profanorum statim turba vallavit, quem utrum Christianus esset respondere minaciter iubet.

(9) At ille, paululum oculos ad cęlum erigens, tale percontantibus sermone respondit: "Longus me vivendi usus ad hanc, quam videtis, perduxit ętatem. Quemcumque in hoc mundo aguntur aut studium repperit aut rerum voluptabilitas agit aut varius semper casus infestat; quoscumque volumus, optamus, scimus et cupimus, totus mundus caligine submersus tenebris circumfluentibus latet, nisi vobis aut viam Christus ostenderit aut lumen Christus effulserit. Quod ego fideli mente perpendens utinam ultimo constanter affectu! Quod si me [ad] tempus paulo ante trucidate legionis itineris necessitas detulisset, convivię aut ępulis vestris horum funerum consortium praetulissem. Sed etiam nunc prestabit hoc Christus, ut Christianum me velle post professionem meam transire ulterius per beata funera non sinatis." Haec eo loquente subito percussoris obtruncat insanies. Ita vir sanctus celeri professione et consortium [sanctorum] promeruit cęterisque martyribus in eo loco sicut morte ita est honore coniunctus.

(13) Haec nobis tantum de numerosa ista multitudine martyrum comperta sunt nomina, id est beatissimorum Innocentii, Mauritii, Exsuperii, Candidi, atque Victoris; cetera vero nomina nobis quidem incognita, sed in libro vitę sunt scripta.

(14) Nam et ex eadem legione fuisse dicuntur etiam illi martyres Ursus et Victor, quos Salodoro passo fama confirmat. Salodorum vero castrum est super Arola fluminae non longe a Rodeno positum.

(15) Neque illud silendum est, quem inde Maximianum trucem tyrannum progressus exitum consecutus sit. Cum dispositis insidiis genere suo Constantino, tunc regnum tenentem, mortem moliretur, deprehensus dolo illius aput Massiliam captus nec post multo strangulatus teterrimumque hoc consilio affectus impiam vitam digna morte finivit.

(16) At vero beatissimorum Agaunensium martyrum corpora post multos passionis annos sancto Theodoro, illius loci epo revelata traduntur. In quorum honore cum extrueretur basilica, quę vaste tunc adiuncta rupi uno tantum latere clinis iacebat, sed nunc iubente preclare meritis Ambrosio, loci illius abbate, denuo ędificata reclinis esse dinoscitur.

(20) Neque enim hoc obmittendum est, quod per longum temporis tractum beati Innocentii martyris menbra Rodanus revelavit. Iugi enim illuc vię vicinum in se cispitem vergens religiosa quadam soli pernitię ad sepulturam martyris famulatrix unda pervenit. Prolatas namque reliquias leniter lambens non ideo a sinu terrę protulit, ut in gurgitis sui procella (-e a.c.) demergeret, sed ob gloriosam devotionem intra ambitum basilicę ceterisque martyribus sepulture preciperet sotiare. Cuius translatione a sancto recordationis Domitiano Genuense et Grato Augustanę urbis vel Protasio, tunc temporis illius loci epis, celebratum recolentes cotidiane devotione et laudibus frequentamus.

Quid miraculi tunc apparuerit nequaquam tacendum putavi:

(17) Excedit ut inter reliquos artifices, qui invitati convenisse ad hoc opus videbantur, quidam esset aurifex, quem adhuc gentilem esse constaret. Hic cum dominico die, quo cęteri ad expendenda diei eius festa abscesserant, in eadem domo, in qua artem agebat, solus substetisset, in illo secreto subito mane ab adstantibus sanctis hic id est artifex rapitur atque ad pęnam vel ad supplicia distenditur, et visibiliter turbam martyrum cernens, verberatus etiam increpatur, quod vel die dominico ecclesię salus deesset, vel illud opus sanctum suscipere gentilis auderet. Quod ideo misericorditer a sanctis factum constitit, ut aurifex ille consternatus et territus salutare sibi nomen poposceret, statimque Christianus effectus est.

(18) Neque illud in sanctorum miraculis pretermittam, quod per eadem loca omnibus notum est: Materfamilias Quintia, egregii atque honorati viri, cum ita paralisi fuisset obstricta, ut etiam pedum usus negaretur, a viro suo ut illuc per multum itineris spatium deferatur poposcit. Quod cum pervenisset, sanctorum martyrum basilic (-a a.c.) famulantium manibus inlata pedibus ad diversorium rediit ac sanitate de ęmortuis restituta membris miraculum suum ipsa circumtulit.

(19) Haec duo tantum miracula passionum sanctorum inserenda credidi. Cęterum satis multa sunt, quę vel in purgatione demonum vel instauratione claudorum aut sanitate febrium cęterisque infirmitatibus cotidię illic per servos suos virtus domini operatur. Quę multa narrarentur, si per singula scriberentur. Tamen fidelium cordibus absque lectione cognita esse noscuntur, quę, quanta et qualia miracula illic per sanctos suos ad honorem et gloriam nominis sui dominus operare non desinit. Pro eo ipso dię noctuque psalmorum hymnorumque decantantio non desistit, quę iubente sancto et preclaro martyre, beato Sigismundo rege, est constituta et usque hodie deo protegente est conservata. Et propterea illic degentes mente et ore deo debitas incessanter laudes reboant, cui est honor et gloria et potestas et imperium in secula seculorum. Amen.