Christi sanctorum passionem ^martirum, qui Agaunum glorioso sanguine illustrant, pro honore gestorum stilo explicavimus (-vi- del.) ea utique fide, qua ad nos martyrii ordo pervenit. Nam per succedentium relationem rei geste memoriam nondum intercepit oblivio. Et si pro martyribus singulis loca singula, quę ipsi possident, vel singulę urbes insignes habentur, nec inmerito, quia pro deo summo praetiosas sancti animas refundunt, (quanta -referuntur in capite paginae adi.:) quanta excolendus est reverentia sacer ille [Acaunensium] locus, in quo tot pro Christo martyrum milia ferro cesa referuntur! Nunc iam ipsam beatissimę passionis causam loquamur.

(1) Diocletianus, quondam Romane rei publicę princeps, cum ad imperium [totius orbis] fuisset electus aliquasque provincias perturbari quorumdam presumptione audiret, ad consortium imperii vel laboris olim sibi commilitonem Herculium Maximianum Caesarem fecit eumque contra Amandum et Elianum, qui in Bagaudarum loco praesumptione servili arma commoverant, ad Galliam destinavit. Cui ad supplementum exercitus legionem Thebeam ex orientalibus militibus ire praecepit. Quae legio sex milia sexcentos sexaginta sex viros validos animis et instructos armis antiquorum Romanorum habebat exemplo. Hi igitur milites Christianę religionis ritum orientali tradicione susceperant a^b Hierosolimitanę urbis epo fideique sacrę virtutem armis omnibus praeponebant. Ad urbem quippe Romanam itinere adtingentes eandem Christiani^tatis (Christianis a.c.) fidem, quam acceperant, apud beatum Marcellinum, praedictę Romanę urbis pontificem, confirmantes, ut ante gladio interirent quam sacram fidem Christi, quam acceperant, violarent. Recepti igitur a Dioclitiano Cesare iubentur, ut post Maximianum collegam itinere (iten- a.c.), quo coeperant, Gallias ^properarent.

(2) III Maximianus Caesar, usu quidem miliciae bellis aptus sed idolorum praecipuus cultor, ferus animo, avaritia anxius, opere crudelis, libidini deditus ceterisque vitiis obsessus potestatem imperialem nimia crudelitate polluerat. In Galliam properans ad Alpium Pinninarum aditum venit. Transmeantibus iter Alpium post arduam et horridam viam subita (-a a.c.; -o corr.m.sec.) ęqualis loci campestris occurrit grata planicies. Quo in loquo oppidum factum est, quod Octodorus nomen accepit, circa quod [aut] inrigua fluminibus prata et agrorum fertilis cultura protenditur, [praecipue] deinde Rodani fluminis validus cursus nando meat, [qui mole sua leniter fluens regionis ipsius gratiam propria amoenitate commendat]. IIII Transcensis igitur Alpibus Maximianus Caesar Octodorum venit ibique sacrificaturus idolis suis convenire exercitum iussit atroci proposita iussione ut per aras demonibus consecratas iurarent quo aequalibus sibi animis contra Bagaudarum turbas esse pugnandum, christianos vero velut inimicos diis suis (diis suis del.) ab omnibus persequendos. Quod cum primum pervenit ad notitiam Thebee legionis praeteriens Octodorense oppidum ad locum, cui Agauno nomen est, celeriter properavit, ut octo milium spatio ab Octodoro separata necessitatem committendi sacrilegii praeterirent. [Acaunum accolae interpretatione Gallici sermonis saxum dicunt]. Quo in loco (ex loquo corr.m.s.) ita vastis rupibus Rodani fluminis ^cursus artatur, ut commeandi facultate subtracta constratis pontibus viam fieri itineris necessitas imperaret. Undique tamen inminentibus saxis parvus quidem sed amoenus et irriguus fontibus campus includitur, ubi fessi milites legionis Thebeae post laborem tanti itineris resederant. O quanta reverentia excolendus est sacer locus iste, in quo tot pro Christo martyrum milia ferro Caesaris puniuntur!

(3) V Maximianus Caesar, dum ad sacramenta superius memorata cunctos in exercitu suo cogeret, agnovit praetergressam, ut diximus, legionem. Subito iracundię furore completus satellites mittit, ut legionem ad sacramentorum suorum sacrilegia revocarent. Si qui ^vero veri dei cultum profiteri audebant, sparsis usquequaque militum turmis vel ad supplicia vel ad necem rapiebantur, ac velud vagatione (vac- m.s.) barbaris data prorssus in religionem arma commoverat. Erat in eadem legione primicerius Mauricius et signifer Exuperius et Candidus senator, qui ita commilitonibus suis praeerant, ut amore potius divinitatis quam terrore militari oboedienda praeciperent, viri in rebus bellicis strenui et virtute nobiles, sed fide in deo nobiliores. Erga imperatorem fortitudine, erga Christum devotione certabant. Evvangelici praecepti sub armis custodes reddebant quae dei erant deo, et quae Caesaris Caesari restituebant.VI Requirunt itaque quid Maximianus Caesar ira dictante mandasset. Dictum eis est, quod Caesar iuberet, milites omnes immolare hostias, libare sacrificia et sacramenta fanatici ordinis adtrectare, [iubere Caesarem, ut legio festinanter reverteretur] et ad commilitonum se pręparare exemplum. Tunc hi qui praeerant legioni miti affatu dederunt responsum, ob hoc transgressos Octodurum, quia iam fama ad eos sacrificiorum ordine pervenisset, nec fas sibi visum esse, ut dęmonum aris Christiani contaminari viderentur, [esse sibi in animo] deum vivum ^se colere et traditam orientali more religionem usque ad finem vitae perenniter custodire, ad bellorum usum paratam legionis esse virtutem, ad committenda vero sacrilegia, sicut Caesar praeceperat, Octodorum non redire.

(4) Reversi itaque satellites nuntiant obstinatos esse animos legionis nec velle praeceptis imperatoriis oboedire. Tunc Maximianus Caesar iracundiae nimietate succensus ad hanc vocem subito furoris prosilivit dicens: "Ergo milites mei imperatoria praecepta et sacrorum meorum ordinem spernunt! Statuenda esset vindicta publica etiam si tantum maiestatem regiam contempnere voluissent; iungitur despectui (disp- m.pr.) meo caelestis iniuria et mecum pariter religio Romana contempnitur. Sentiat contumax miles [me] non solum mihi sed etiam diis meis dare posse vindictam; iam [nunc] fidis^simorum meorum turba festinet, decimum quemque morti funesta sors praebeat, discant aequalem necem in his quos ordo praemiserit moriendi, qualiter Maximianus vel sibi vel diis suis ^hac severitate dederit ultionem!"

(5) VII Post hanc vocem imperatoris iussio infau^sta discurrit, ad legionem velociter properatur, crudelia praecepta reserantur. Traduntur neci quos ordo repperit numerandi, lęti percussoribus cervices praebent solaque inter eos erat de gloriosę mortis acceleratione contentio. Perfecto itaque scelere ut Octodorum legio redeat iubetur. Tunc Mauricius primicerius paululum a satellitibus regis segregatus convocat legionem et hac oratione sanctiores alloquitur: "Gratulor virtuti vestrae, commilitones optimi, quod amore religionis nullam vobis Caesaris praeceptum attulit formidinem; gaudentibus^que quodam modo animis tradi ad necem gloriosam commilitones vestros vidistis, quibus timui ne quisquam, quod armatis facile est ^sub specie defensionis, beatissimis funeribus manus obviam adferre temptaret! Iam michi ad huius ^rei interdictum Christi nostri para^batur exemplum, qui exemtum vagina apostoli gladium propriae vocis iussione recondidit, docens maiorem armis omnibus Christianę confidentiae esse virtutem. Hic deus Christus plane mentes vestras manusque prohibuit, ne quisquam divino operi mortalibus ^dextris obstitisset. Quin immo cępti operis fidem perhenni religione complerent! ^Hactenus exempla sacris (-a m.pr.) inserta ^codicibus legebamus; iam nunc per nosmet ipsos quos sequi deberemus aspeximus. VIII Ecce vallatus sum ^{inquit Mauricius} commilitonum meorum corporibus, quos de latere meo funestus satelles abstraxit, aspersus sum cruore sanctorum et [sacri] sanguinis reliquias vestibus meis porto et dubito eorum sequi necem, quorum gratulans admiror exemplum? Non magnopere curandum est, quid imperator iubeat, qui sorte mihi mortalitatis aequalis est. Si habere aliquid virium imperatoria praecepta potuissent, circa beatissimorum trium puerorum corpora regis Persarum valuisset incendium nec contempnere ora leonum lacu clausus ^atque evadere potuisset propheta. Sacramenta olim dedisse nos memini quod contemptu lucis istius et desperatione vitę defensare rem publicam deberemus; iam tunc mei corporis promisi vilitatem et spopondi hanc imperatoribus fidem nec tamen michi ullus tunc regna caelestia promittebat. Quid Christo spondente faciendum est, si hoc potuimus militiae devocione promittere? Quin immo, fortissimi commilitones, olim devotas animas subdamus praetiosissimę passioni, sit nobis virilis animus, fides inviolata permaneat! Iam cerno ante tribunal Christi stantes eos quos neci paulo ante satelles regius deputavit; illa vera (vero m.pr.) gloria est, quae aeternitatem beatam vitę huius brevitate mercatur. Aequali omnes animo, una voce responsum satellitibus demus, id nuntia: "Milites quidem, Cesar, tui sumus et ad defensionem rei publicę Romana arma suscepimus nec umquam aut desertores bellorum aut proditores militiae fuimus aut ignavię (ignavę p.c.) formidinis meruimus subire flagitium. Tuis etiam obtempe^raremus praeceptis nisi instituti legibus christianis demonum cultus et aras semper pollutas sanguine vitaremus. Comperimus praecepisse te, [ut] aut sacrilegiis pollui Christianos aut dedenis interfectis nos velle terreri. Non inquiras longius latitantes, nos omnes Christianos esse cognosce; habebis potestati tuae subdita omnium corpora, auctorem vero suum respicientes [Christum] animas non tenebis." ^Hęc [sicut] vir sanctus dixerat, legionis probatur assensio et Cęsari per satellites nuntiatur.

(6) VIIII Praesenti praecepit iussione, ut iterum decimum renovatę crudelitatis ordo consumeret. Post hanc vocem ad legionem velociter properatur, crudelia praecepta peraguntur, reliqui vero ut Octodurum redeant iubetur. Tunc Exsuperius, quem ante principem vel campidoctorem [superius] memoravi, correptis legionis suae signis hac circumstantes oratione confirmat: "Tenere me, commilitones obtimi, secularium quidem bellorum signa perspicitis, sed non ad haec arma provoco, non ad haec bella animos vestros virtutemque cohortor; aliud nobis genus eligendum est praeliorum, non per hos gladios potestis ad regna caelestia properare. Robur nobis opus est animorum; invicta defensio [est] fidem quam deo promisimus, in ultimis custodire. Iam de commilitonum nostrorum gloria, quam divino cernimus obtutu, -super est, ut victori deo gratias agamus - X gloriosus vir Mauricius est locutus, ego vobis victoriam plenam, si Christo creditis, repromitto. Proiciant dexterae nostrae arma ista cum signis militaribus, praestabit hoc Christus, ut mox in ipso caelesti, sicut promittitur, regno alia vobis Exuperium vestrum videatis signa monstrare. Vadat quin immo funestus satelles et haec truculento regi nuntiet: "Milites sumus, imperator, tui, sed tamen servitutem liberi ^confitemur dei. Tibi militiam debemus, illi innocentiam. A te stipendium laboris accepimus, ab illo vitę exordium sum^psimus. Sequi imperatorem in hoc nequaquam possumus, ut auctorem omnium negemus deum, auctorem vero velis nolis tuum. Non nos adversum te, imperator, armavit ipsa, quae fortissima est in periculis, desperatio. Tenemus arma et non resistimus, quia mori magis quam occidere volumus, et innocentes interire quam noxii vivere praeoptamus. Siquid in nos ultra statueris, igni tormento ferro subici parati sumus. Cristiani sumus, persequi Christianos non possumus. Inexuperabiles legionis istius animos [Caesar] agnosce; tela proicimus; exarmatas quidem dextras satelles tuus, ^sed armatum fide catholica pectus invenit. Occide, prosterne, secand^as gladiis percussoribus cervices praebemus intrepidi; haec nobis iocundiora sunt, dummodo quia te cum sacrilegiis tuis contempnimus, ad regna iam nunc caelestia properamus." Flagrabat enim iam tunc in beatissimis viris martyrii gloriosus ardor. XI Haec mandata legionis remeans ad Maximianum [Casarem] satelles nuntiat.

(7) At ille, cum talia audisset obstinatosque in fide Christi cerneret animos virorum, desperans gloriosam eorum constantiam posse revocari, quasi nichil itaeratum fuisset scelus perpetratum, ire propere exercitum iubet et circumfundi imperat legionem nullumque de tanto sanctorum exercitu praecepit relinqui. Qui cum missi ad beatissimam legionem venissent, stringunt in sanctos impium ferrum, mori non recusantes vitę amore. Caedebantur itaque passim gladiis, non reclamantes saltim aut repugnantes, sed depositis armis cervices persecutoribus praebentes et iugulum percussoribus vel intectum corpus offerentes. Non vel ipsa suorum multitudine, non armorum munitione elati sunt, ut ferro conarentur adserere iustitiae causam, sed hoc solum reminiscentes se illum confiteri, qui nec reclamando ad occisionem ductus est et tamquam agnus non aperuit os suum, ipsi quoque tamquam grex dominicus ovium laniari se tamquam ab inruentibus lupis passi sunt, [Ventum itaque est, circumsistit beatam legionem turba carnificum, omnis aetas sine discretione perimitur] lanianturque beata corpora et devotas deo animas fideli mortis professione commendant. Operta est terra illic procumbentibus in morte corporibus iustorum, fluxeruntque praeciosi sanguinis rivi. Quae umquam rabies absque bello tantam humanorum corporum stragem dedit, quę feritas ex sententia sua tot simul perire vel reos ferire iussit! Ne iusti punirentur multitudo non obtinuit, cum inultum esse soleat quod multitudo delinquid. Hac igitur crudelitate immanissimi tiranni confectus est [ille] sanctorum populus, qui contempsit rem praesentium ob spem futurorum. Sic interfecta est illa plane angelica legio, quę ut credimus cum illis angelorum legionibus iam conlaudat deum in caelis. XII Peracta tandem cede in omnes sanctorum percussores praeda dividitur. Namque Maximianus facultatem dederat, ut, quisque legionis illius militem iugulasset, interempti spoliis uteretur. Divisa igitur omnium praeda ad vescendum epulandumque victrix turba consedit.

(8) Interea veteranus quidam ultimę aetatis senex fatigatus, nomine Victor, qui nec legionis eiusdem fuit neque miles, ad contaminatum cedibus locum itineris necessitate deductus est. Qui dum ad epulas pro aetatis veneratione ab omnibus rogaretur, requirere caepit, quaenam causa esset leticiae, quod inter tot corpora interemptorum gaudentes exultantesque possent milites aepulari. Dictum a quodam est, quod legio Christianę legis studio cerimonias Romanas cultumque deorum pariter cum imperatoriis iussionibus contempnere voluisset dataque neci esset, ut disciplinę militaris traditus ordo severius teneretur. Tunc Victor altę vocis gemitum trahens graviterque suspirans detestatus convivas detestatusque convivium exclamat: "Heu me, qui per tot annorum militiam ad hanc [infelicem aetatem veni et in hac] legionem militare non merui, ut bene inter tales gloriosę mortis honore donatus finem vitae invenire potuissem! Saltem si commilito indignus eram vel me ante actę horę viandi necessitas detulisset, ut senilis pectoris cruor tantorum virorum victimis misceretur (miseretur m.pr.), obtuleram hoc corpus neci, dummodo tantę laudis consortio non carerem." Talia dicentem profanorum statim turba vallavit, ^atquę utrum Christianus esset respondere minaciter iubet.

(9) At ille, paululum oculos ad caelum erigens, tali percunctantibus sermone respondit: "Longus me vivendi usus ad hanc, quam videtis, perduxit aetatem. Quecumque in hoc mundo aguntur aut studium repperit aut ^rerum volubilitas angit aut varius semper casus infestat; quodcumque volumus, optamus, scimus et ^cupimus, totus mundus caligine submersus tenebris circumfluentibus latet, nisi nobis aut viam Christus ostenderit aut lumen Christus effulserit. Quod ego fideli mente perpendens utinam ultimo contester affatu! Quod si me ad tempus paulo ante trucidate legionis itineris necessitas detulisset, conviviis vel ępulis vestris horum funerum consorcium praetulissem. Set eciam nunc praestabit hoc Christus, ut Cristianum me vel post professionem meam transire ulterius per beata funera non sinatis." Haec eo loquente subito percussoris obtruncat insania. Ita vir sanctus celeri professione et consortium [sanctorum] promeruit ceterisque martyribus in eo loco sicut morte ita est honore coniunctus.

(13) Haec nobis tantum de numerosa ista multitudine martyrum conperta sunt nomina beatissimorum, id est Mauricii, Exuperii, Candidi, Innocentii, Victoris atque ^Vitalis; caetera vero nomina nobis quidem incognita, sed in libro vitę sunt scripta.

(14) Nam ex eadem legione fuisse dicuntur etiam illi martyres Ursus et Victor, quos Solodoro passos fama confirmat. Solodorum (Sal- a.c.) vero castrum est super ^Arolam flumen non longe a Reno positum.

(15) Neque illud silendum est, quem inde Maximianus progressus exitum consecutus sit. Cum dispositis insidiis genero suo Constantino, tunc regnum te^nente mortem moliretur, depraehensus dolo illius apud Massiliam captus nec multo post strangulatus teterrimoque supplicio affectus impiam vitam digna morte finivit.

(16) At vero beatissimorum Agaunensium [martyrum] corpora post multos passionis annos sancto Theodoro, illius loci epo revelata traduntur. In quorum honore cum extrueretur basilica, quae vaste rupi tunc adiuncta uno tantum latere adclinis iacebat, sed (del.) nunc iubente preclaro meritis Ambrosio, loci illius abbate, denuo ędificata reclinis esse dinoscitur.

(20) Neque enim hoc omitendum est, quod post (per del.) longum temporis tractum beati Innocentii martyris membra Rodanus revelavit. Iugi enim illuvie vicinum in se cespitem vergens religiosa quadam soli pernicie (-ae m.pr.) ad sepulturam martyris famulatrix unda pervenit. Prolatas namque reliquias leniter lambens non ideo a sinu terrę protulit ut in gurgitis sui procella demergeret, sed ob gloriosam devotionem intra ambitum basilice ceteris (que del.) martyribus sepultura praeciperet sociari. Cuius translationem a sancto recordationis Domitiano Genevense et Grato Augustane urbis vel Protasio tunc temporis illius loci epis celeb^re recolentes cotidiana devocione et laudibus frequentamus.

Quid miraculi tunc apparuerit, nequaquam tacendum putavi:

(17) Accidit ut inter reliquos artifices, qui invitati convenisse ad hoc opus videbantur, quidam esset aurifex, quem adhuc gentilem esse constaret. Hic cum dominico die, quo ceteri ad spectanda (exp- m.pr.) diei festa accesserant, in eadem domo, in qua artem agebat, solus substitisset, in illo secreto subito mane adstantibus sanctis hic idem aurifex rapitur atque ad poenam vel ad supplitia distenditur, et visibiliter turbam martyrum cernens verberatus etiam increpatur, quod vel die dominico ecclesiae solus deesset, vel illud opus sanctum suscipere gentilis auderet. Quod ideo misericorditer a sanctis factum constitit, ut aurifex ille consternatus et territus salutare sibi nomen (po- del.) posceret, statimque Christianus effectus est.

(18) Neque illud in sanctorum miraculis praetermittam, quod per eadem loca omnibus notum est: Materfamilias Quinti, egregii atque honorati viri, cum ita paralisi fuisset obstricta, ut [ei] etiam pedum usus negaretur, a viro suo ut illuc per multum itineris spatium ferreretur poposcit. Quo cum pervenisset sanctorum martyrum basilice famulantium manibus inlata pedibus ad diversorium rediit ac sanitate de emortuis restituta membris miraculum suum ipsa circumtulit.

(19) Haec duo tantum miracula passioni sanctorum inserenda credidi. Ceterum satis multa sunt, quę vel in purgatione demonum vel instauratione claudorum aut sanitate febrium ceterisque in^firmitatibus cotidie illo per servos suos virtus domini operatur, quae multa narrarentur, si per singula scriberentur. Tamen fidelium cordibus absque lectione cognita esse noscuntur, quae, quanta et qualia miracula illic per sanctos suos ad honorem et gloriam nominis sui dominus operari non desinit. Pro eo ipso die noctuque psalmorum hymnorumque decan^tatio non desistit, quae iubente sancto et preclaro Christi martyre, beato Sigismundo rege, est instituta et usque hodie deo protegente est conservata. Et propterea illic degentes mente et ore deo debitas incessanter laudes reboant, illi cui est honor et gloria in secula seculorum. Amen.