Incipit passio sanctorum martyrum Agaunentium Mauritii Exuerii Candidi Victoris Innocentii Vitalis, qui passi sunt sub Maximiano imperatore sub die X K.Octob.

(1) Passionem [sanctorum Thebeorum] martyrum, qui Agaun(-ent-m.s.)um glorioso sanguine illustrant, pro honore gestorum stilo explicamus, ea itaque fide, qua ad nos martirii ordo pervenit. Nam per succedentium relationem rei geste memoriam nondum intercepit oblivio. Et si pro martiribus singulis loca singula, que eos possident, vel singule urbes insignes habentur, nec inmerito, [quia pro deo summo pretiosas sancti animas refundunt], quanta excolendus est reverentia sacer ille Agaunentium locus, in quo tot pro Christo martyrum milia ferro cesa [re]feruntur! Nunc ipsam iam beatissime passionis causam loquamur.

(2) Sub Maximiano, qui Romane rei publice cum Diocleciano collega imperium tenuit, per diversas fere provincias laniati aut interfecti sunt martyrum populi. Idem namque Maximianus, sicut avaritia libidine crudelitate ceterisque viciis obsessus fuerat, ut etiam execrandis gentilium ritibus deditus etiam erga deum celi prophanus, impietatem suam ad extinguendum Christianitatis nomen armaverat. Si qui tunc veri dei cultum profiteri audebant, sparsis usquequaque militum turmis vel ad supplicia vel ad necem rapiebantur, ac velut bacatione barbaris data prorsus in religionem arma commoverant.

(3) Erat eodem tempore in exercitu legio militum, qui Thebei appellabantur. [Legio autem vocabatur, quae tunc VI ...]. Hii in auxilium etiam Maximiano ab orientis partibus acciti venerant, viri in rebus bellicis strenui et virtute nobiles, sed nobiliores in fide. Erga imperatorem fortitudine, erga Christum devotione certabant. Evvangelici precepti etiam sub armis non immemores reddebant que dei erant deo, et que Caesaris Cesari restituebant.

(4) Itaque cum et hii sicut ceteris militum ad pertrahendam Christianorum multitudinem destinarentur, soli crudelitatis ministerium detractare ausi sunt; atque huiusmodi preceptis se obtemperaturos negant. Maximianus non longe aberat, non se circa Octodorum itinera fessus tenebat. Ubi cum ei per nuncios delatum esset legionem hanc adversus mandata regia rebellem in his angustiis substetisse, in furorem instinctum indignationis exarsit.

(5) Sed prius mcihi quam reliqua commemorem, situs loci istius relatione inserendus videtur. Locus hic sexaginta ferme milibus a Genavense urbe abest, quatuordecim vero milibus distans a capite Limanni lacu, quod influit Iordanus. Locus iste [iam] inter Alpina iuga in valle situs est, ad quem pergentibus difficili transitu asperum atque arduum iter panditur. Infestus namque Rodanus saxis montibus radicibus vix pervium viantibus aggerem relinquid. Et victis transmissisque angustiarum faucibus subito nec exiguus inter montium rupes campus aperitur. In hoc legio sancta consederat.

(6) Igitur, sicut supra diximus, cognito Maximianus Thebeorum responso precipiti ira fervidus ob nelecta imperia decimum [quemque] ex eadem legione gladio feriri iubet, quo facilius ceteri regiis preceptis territi metu cederent; rex integratisque mandatis edicit ut reliqui in persecutione Christianorum cogantur. Ubi vero ad Thebeos denuntiatio iterata pervenit cognitumque ab eis est iniungi sibi rursum exsecutiones prophanas, vociferatio passim ac tumultus in castris exoritur adfirmantium numquam se ulli in hac tam sacrilega ministeria cessuros, idolorum [se] prophana semper detestatus, [Christianis se imbutos] sacre et divine religionis cultu institutus unum se eternitatis deum colere, extrema experiri sanctius esse quam adversum Christianam fidem venire.

(7) His deinde conpertis Maximianus omni belua crucientior rursus ad ingentem sevitiam reddit atque imperat ut iterum decimus eorum morti detur; ceteri nichillominus ad hec que spernent conpellerentur. Quibus iussis denuo in castra perlatis segregatus atque percussus est qui decimus sorte obvenerat; reliqua vero se militum multitudo [mutuo] sermone instigabat, ut in tam preclaro opere persisterent.

(8) Incitamentum tamen maximum fidei in illo tempore penes sanctum Mauricium fuit primicherium tunc, sicut traditur, legionis eius, qui cum Exsuperio, ut in exercitu appellant, campidoctore, et Candido senatore militum accedebat exortando singulos et monendo. Fidelium conmilitonum et iam martyrum exempla ingerens pro sacramento Christi, pro divinis legibus, si ita necessitas ferret, omnibus et moriendum suadebat, sequendosque ammonebat socios illos et contubernales suos, qui iam in celo praecesserant. Flagrabat enim iam tunc in beatissimis viris martirii gloriosus ardor.

(9) His itaque prioribus suis atque auctoribus animati Maximiano insania adhuc estuanti mandata mittunt sicut pia ita et forcia, quae feruntur fuisse in hoc modo: "Milites sumus, imperator, tui, sed tamen servi, quod libere confitemur, dei. Tibi miliciam debemus, illi innocentiam. Ab illo stipendium laboris accepimus, ab illo vitae exordium sumpsimus. Sequi imperatorem in hoc nequaquam possumus, ut auctorem negemus deum, utique auctorem nostrum dominum, auctorem, velis nobis et tuum. Si non ad tam funesta conpellimur, ut hunc offendamus, tibi, ut fecimus actenus, adhuc parebimus; sin autem, illi parebimus pocius quam tibi. Offerimus nostras in quemlibet hostem manus, quas sanguine innocentium cruentare nefas ducimus. Dextere iste pugnare adversum impios atque inimicos sciunt, laniare pios et cives nesciunt. Meminimus nos pro civibus pocius quam adversus cives arma sumpsisse. Pugnavimus semper pro iusticia, pro pietate, pro innocentium salute. Hac fuerunt actenus nobis precia periculi. Pugnavimus pro fide, quam pro pacto conservabimus tibi, si hanc deo nostro non exibemus? Iuravimus prius in sacramenta divina, iuravimus deinde in sacramenta regia; nichil nobis de secundis credas necesse est, si prima perrumpimus. Christianos ad penam per nos requiri iubes; iam tibi ex hoc alii requirendi non sunt: habes hic nos confitentes deum patrem, auctorem omnium, et filium eius Jesum Christum deo credimus. Videmus laborum periculorumque nostrorum socios, nobis quoque quorum sanguine aspersis, trucidari ferro, et tamen sanctissimorum conmilitonum mortes et fratrum funera non flevimus non doluimus, sed pocius laudavimus et gaudio prosecuti sumus, quia digni habiti essent pati pro domino deo eorum. Et nunc non nos vel hec ultime vite necessitas in rebellionem coegit, non nos adversum te, imperator, armavit ipsa saltim, que fortissima est in periculis, desperatio. Tenemus ecce arma et non resistimus, quia mori quam occidere satis et maluimus,et innocentes interire quam noxii vivere preoptamus. Si quid in nos ultra statueris, si quid adhuc iusseris, si quid admoveris, si ignes, tormenta, ferrum subire parati sumus. Christianos nos fatemur, Christianos persequi non possumus."

(10) Cum hec talia Maximianus audisset obstinatosque in fide Christi cerneret animos virorum, desperans gloriosam eorum constantiam posse revocari una sententia interfici omnes decrevit, et [rem] confici circumfusis militum agminibus iubet. Qui cum missi ad beatissimam legionem venissent, stringunt in sanctos impium ferrum, mori non recusantes vite amore. Cedebantur itaque passim gladiis, non reclamantes saltim aut repugnantes, sed depositis armis cervices persecutoribus praebentes et iugulum percussoribus vel intectum corpus offerentes. Vel ipsa suorum multitudine, non armorum munitione elati sunt, ut ferro coronarentur adserere iusticie causam, sed hoc solum reminiscentes se illam confiteri, qui nec reclamando ad occisionem ductus est et tamquam agnus non aperuit os suum, ipsi quoque tamquam grex dominicus ovium laniaris et tamquam ab inruentibus lupis passi sunt.

(11) Operta est terra istic procumbentibus in mortem corporibus piorum, fluxeruntque pretiosi sanguinis rivi. Que umquam rabies absque bello tantam humanorum corporum stragem dedit, que feritas ex sentencia sua tot simul perire vel reos iussit! Ne iusti punirentur multitudo non obtinuit, cum inultum esse soleat quod multitudo delinquid. Hac igitur crudelitate immanissimi tiranni confectus est ille sanctorum populus, qui contempsit rem presentium ob spem futurorum. Sic interfecta est illa plane angelica legio, que ut credimus cum illis angelorum legionibus iam conlaudat semper in celis dominum deum Sabbaoth.

(12) Victor autem martir nec legionis eiusdem fuit neque miles, sed et merite iam militie veteranus. Hic cum iter agens subito incidisset in hos, qui passim epulabantur leti martirum spoliis, atque ab his ad convescendum invitatus prolatam ab exultantibus per ordinem causam cognovisset, [detestatus convivas] detestatusque convivium refugiebat. Requirentibusque, ne et ipse forsitan Christianus esset, Christianum se et semper futurum esse respondit ac statim ab inruentibus interfectos est ceterisque martiribus in hoc loco sicut morte ita etiam honore coniunctus est.

(13) Hec nobis tantum de numero isto martirum conperta sunt nomina, id est beatissimorum Mauricii, Exsuperii, Candidi atque Victoris; cetera vero nobis quidem incognita sed in libro vite scripta sunt.

(14) Ex hac eadem legione fuisse dicuntur etiam illi martires Ursus et Victor, quos Psallodero passos fama confirmat. Salloderum vero castrum est supra Arolam flumen neque longe a Reno positum.

(15) Opere precium est etiam illud indicare, qui deinde Maximianum trucem tyrannum exitus consecutus sit. Cum dispositis insidiis genere suo Constantino tunc regnum tenenti mortem moliretur, deprehenso dolo illius apud Massiliam captus nec multo post strangulatus teterrimoque hoc supplicio affectus impiam vitam digna morte finivit.

(16) At vero beatissimorum [Acaunensium] martirum corpora post multos passionis annos sancto Theodoro, huius loci epo, revelata truduntur. In quorum honorem cum construeretur basilica, quae vaste nunc adiuncta rupi uno tantum latere adclinis iacet, quid miraculi tunc apparuerit nequaquam tacendum putavi.

(17) Accidit ut in reliquos artifices, qui invitati convenissent ad hoc opus, videbantur quidem adesse faber, quem adhuc gentilem esse constaret. Hic cum dominico die, quo ceteri ad expectanda diei eius festa abscesserant, in fabrica solus substetisset, in illo secreto se subito [clara luce] manifestantibus sanctis hic idem faber rapietur atque ad penam vel ad supplicia distenditur, et visibiliter turba martirum cernens verberatus etiam increpatur, quod vel die dominico ecclesie solus deesset, vel illud fabrice [opus] sanctum suscipere gentilis auderet. Quo adeo misericorditer a sanctis factum constitit, ut faber ille consternatus et territus salutare sibi nomen poposcerit statimque Christianus effectus sit.

(18) Neque illum in sanctorum miraculis pretermittam, quod inde lacuna clarum atque omnibus notum est: Materfamilias Quinti, egregii atque honorati viri, cum ita paralisi fuisset obstricta, ut [ei] etiam pedum usus negaretur, a viro suo ut istic per multum itineris spacium deferretur poposcit. Quod cum pervenisset, sanctorum martirum basilice famulantium manibus inlata pedibus ad diversorium rediit ad sanitatem de premortuis restituta membris [nunc] miraculum suum ipsa circumtulit.

(19) Hec duo tantum mira passioni sanctorum inserenda credidi. Ceterum satis multa sunt, quae vel in pugnationi demonum vel in reliquis curationibus cothidie istic per sanctos suos domini virtus operatur.

(20) Neque enim hoc est obmittendum est, quod per longum temporis tractum beati Innocentii martiris membra Rodanus revelavit. Iugi enim eluvie vicinum in se cespitem vergens religiosa quadam soli pernicie ad sepulturam martiris famulatrix pervenit. Prolatas namque reliquias leniter lambens non ideo a sinu terre protulit ut in gurgitis sui procella mergeret, sed ob gloriosa devotione intra ambitum basilice ceteris martiribus sepultura preciperet sociari. Cuius translationem a sancte recordationis Domiciano Genavensi et Grato Agustane urbis vel Protasio, tunc temporis huius loci epis celebratam recolentes cothidiana devotione et laudibus frequentamus.

Incipit vita sanctorum Cosme et Damiani