Incipit passio Mauricii sociorumque eius.

(1) Passionem sanctorum martyrum, qui locum Auganensium glorioso sanguine illustrant, pro honore gestorum stilo explicamus, ea utique fide, qua ad nos ordo martyrii pervenit. Nam per succedentium relationem rei geste memoriam nondum oblivio intercepit. II Et si pro martyribus singulis loca singula, quę eos possident, vel singulę urbes insignes habentur, nec immerito, quia pro deo summo pretiosas [sancti] animas refundunt, quanta reverentia est excolendus sacer ille locus Auganensium, in quo tot pro Christo martyrum cęsa ferro milia referuntur! III Nunc iam ipsam beatissimę passionis causam loquamur.

(2) Sub Maximiano, qui tunc rei publicę Romanę cum Diocletiano collega imperium tenuit, per diversas fere provincias laniati sunt aut interfecti martyrum populi. Idem namque Maximianus, sicut avaritia libidine crudelitate cęterisque vitiis obsessus furebat, ita etiam in execrandis gentilium ritibus [deditus] et erga deum cęli profanus, impietatem suam ad extinguendam Christianitatis fidem armaverat. Si qui tunc veri dei cultum profiteri audebant, sparsis usquequaque militum turmis vel ad supplicia vel ad necem rapiebat (rapiebantur a.c.?), vel adoptione barbaris data prorsus in religionem arma commoverat.

(3) Erat in eodem tempore in exercitu legio militum, qui Thebei apellabantur. Legio autem vocabatur, que tunc sex milia sexcentos ^{ac sexaginta sex} viros in armis habebat. Hi in auxilio Maximiano ab orientis partibus accersiti venerant, viri in rebus bellicis strennui [et] virtute nobiles, sed fide nobiliores. Erga imperatorem fortitudine, erga Christum devotione certabant. Evangelici precepti etiam sub armis non immemores reddebant que dei erant deo, et quę Cesaris Cęsari restituebant.

(4) Itaque cum et hi sicut ceteri militum ad dilaniandum multitudinem Christianorum destinarentur, soli crudelitatis ministerium detractare ausi sunt, atque huiusmodi preceptis se obtemperaturos negant. IIII Maximianus non longe aberat, nam se circa Octodorum itinera (a super eras.) fessus tenebat. Ubi cum ei per nuntium delatum esset legionem hanc adversus mandata regia rebellem in his angustiis subtitisse, furore instinctus indignationis exarsit.

(5) Sed priusquam mihi reliqua commemorem, situs loci istius relatione inserendus videtur. Locus hic fere sexaginta milibus Agaunensi urbe abest, quatuordecim vero milibus [distat] a capite Limnaci lacus, quo influit Rodanus. Locus iam hic inter Alpina iuga in valle situs est, ad quem pergentibus difficilem transitum asperum atque artum iter panditur. Infestus namque Rodanus saxosi montis radicibus vix pervium viantibus iter reliquit. Evictis transmissisque faucibus angustiarum subito nec exiguus inter montium rupes campus aperitur. In hoc legio sancta consederat.

(6) V Igitur, sicut supra diximus, cognito Maximianus Thebeorum responso precipiti ira fervidus ob neglecta imperia decimum quemque ex eadem legione gladio ferire iubet, quo facilius ceteri certis rebus territi metu [cederent]; redintegratisque mandatis edicit ut reliqui in persecutione Christianorum cogantur. Ubi vero ad Thebeos denuntiatio pervenit iterata cognitumque est ab eis iniungi sibi rursus exsecutiones profanas, vociferatio passim ac tumultus in castris exoritur affirmantium numquam se ulli rectam sectam propter sacrilega ministeria cessuros, idolorum [se] profana semper detestatus, [Christianis se imbutos] sacris et divine religionis cultu institutus, universi divinitatis deum colere, extrema aperire sacius esse quam adversus Christianam fidem venire.

(7) VI His deinde compertis Maximianus omni belua crudelior rursus ad dignam saevitiam redit atque imperat ut iterum decimus eorum [morti] detur; ceteri nichilominus ad hęc quę spreverant compellerentur. Quibus iussis denuo in castris perlatis segregatus est atque percussus qui decimus sorte obvenerat; reliqua vero militum multitudo mutuo se sermone instigabat, ut in tam praeclaro opere persisterent.

(8) Incitamentum tamen maximum [fidei in illo tempore] penes sanctum Mauritium fuit primicerium, qui tunc, sicut traditur, legionis eius, cum Superio, ut exercitus appellant, campiductore et Candido senatore militum accedebat exhortando singulos et monendo fidelium commilitonum etiam martyrum exempla ingerens pro sacramento Christi, pro divinis legibus, si ita necessitas ferat, omnibus [et] moriendum suadebat, sequendosque admonebat socios illos et contubernales suos, qui iam in cęlo precesserant. Flagrabat enim iam tunc in beatissimis viris martyrii gloriosus ardor.

(9) His itaque primoribus suis atque auctoribus animati Maximiano adhuc insania estuante mandata mittunt sicut pia ita et fortia, quę feruntur fuisse in hoc modo: "Milites tui sumus, imperator, sed tamen servi, quod libere fatemur, dei. Tibi militiam debemus, illi innocentiam. A te stipendium accipimus laboris, ab illo vitę exordium sumpsimus. Sequi imperatorem in hoc nequaquam possumus, ut auctorem negemus deum, utique auctorem nostrum dominum, auctorem, velis nolis, tuum. Si non tam funeste compellimur, ut hunc offendamus, tibi, ut fecimus hactenus, [adhuc] parebimus; sin aliter, illi parebimus potius quam tibi. Offerimus nostras in quemlibet hostem manus, quas sanguine innocentium cruentare nefas ducimus. Dextere iste pugnare adversus impios [atque inimicos] sciunt, pugnare adversus Christianos et cives nesciunt. Meminimus nos pro civibus potius quam adversus cives arma sumpsisse. Pugnavimus semper pro iustitia, pro pietate, pro innocentum salute. Hęc fuerunt actenus precia nobis periculorum, pugnavimus etiam pro fide, quam quo pacto tibi conservamus, si hanc deo nostro non conservamus? Iuravimus primum in sacramenta divina, iuravimus deinde in sacramenta regia; nichil nobis de secundis credas necesse est, cum priora rumpimus. Christianos per nos ad pęnam perquiri iubes; iam tibi [ex hoc] alii requirendi non sunt: habes [hic] nos confitentes hic deum patrem, auctorem omnium, filiumque eius Jesum Christum et Spiritum Sanctum credimus. Vidimus socios laborum [periculorumque] nostrorum, nobis quoque sanguine eorum [aspersis], trucidari ferro, et tamen sanctissimorum commilitonum mortes et fratrum funera non flevimus non doluimus, sed potius laudavimus et gaudio prosecuti sumus, quia digni [habiti] essent pati pro domino deo eorum. [Et nunc] Non nos vel hęc ultime vitę necessitas in rebellionem cogit, non nos [adversum te], imperator armavit ipsa saltem, quę fortissima est in periculis, desperatio. Tenemus ecce arma et non resistimus, quia mori quam occidere satis maluimus, et innocentes interire quam noxii vivere preoptamus. Si quid in nos ultra statueris, si quid adhuc iusseris, si quid admoveris, ignes, tormenta, ferrum subire parati sumus. [Christianos nos, fatemur, persequi Christianos non possumus.]"

(10) Cum hęc talia Maximianus audisset obstinatosque in fide Christi cerneret animos virorum, desperans gloriosam [eorum] constantiam posse revocare una sententia interfici omnes decrevit, et rem confici circumfusis militum agminibus iubet. Qui cum missi ad beatissimam legionem [venissent], stringunt in sanctos impium ferrum, mori non recusantes vitę amore. Cedebantur itaque passim gladiis, non reclamantes [saltim] aut repugnantes, sed depositis armis cervices persecutoribus praebentes et iugulum persecutoribus vel intectum corpus offerentes. Non vel ipsa suorum multitudine, non armorum motione elati sunt, ut ferro conarentur asserere iustitię causam, sed hęc solum reminiscentes se illum confiteri, qui nec reclamando ad occisionem ductus est et tamquam agnus non aperuit os suum, ipsi quo[que] tamquam grex dominicorum [ovium] laniare se tamquam ab irruentibus lupis passi sunt.

(11) Operta est terra hic procumbentibus in mortem corporibus piorum, fluxeruntque preciosi sanguinis rivi. Que umquam rabies absque bello tantam humanorum corporum stragem dedit, quę feritas ex sententia sua [tot simul perire vel] reos iussit perire! Ne iusti punirentur multitudo non obtinuit, cum soleat esse inultum quod multitudo delinquit. Hac igitur crudelitate immanissimi tyranni confectus est ille sanctorum populus, qui contempsit rem presentium ob spem futurorum. Sic interfecta est [illa] plane angelica legio, quę ut credimus cum illis angelorum legionibus iam collaudat semper dominum in cęlis [deum] Sabaoth.

(12) Victor autem martyr nec legionis eiusdem fuit neque miles, sed emerite iam militię veteranus. Hic cum iter agens subito incidisset in hos, qui passim ępulabantur lęti martyrum spoliis, atque ab his ad convescendum invitatus prolatam ab exultantibus per ordinem causam cognovisset, detestatus convivas [detestatusque] convivium refugiebat. Requirentibus autem eis, ne et ipse [forsitan] Christianus esset, Christianum se esse et semper futurum esse respondit ac statim ab irruentibus interfectus est ceterisque martyribus [in eodem loco] sicut morte ita etiam honore coniunctus est.

(13) Hęc nobis tantum de numero sanctorum martyrum comperta sunt nomina, id est beatissimorum Mauricii, Exuperii, Candidi atque Victoris; cetera vero nobis [quidem] incognita sed in libro vitę sunt scripta.

(14) Ex [hac] eadem legione fuisse dicuntur etiam illi martyres Ursus et Victor, quos apud Solodorum passos fama confirmat. Solodorum [vero] castrum [est] super Arulam fluvium non longe a Reno positum.

(15) Opere precium [est] etiam illud indicare, quis deinde Maximianum tyrannum trucem exitus consecutus sit. Cum dispositis genero suo insidiis Constantino tunc regnum tenenti mortem moliretur, deprehenso dolo illius apud Massiliam captus nec multo post strangulatus teterrimoque hoc supplicio affectus impiam vitam digna morte finivit.

(16) At vero beatissimorum [Acaunensium] martyrum corpora post multos passionis eorum annos sancto Theodoro huius loci epo revelata traduntur. In quorum honore cum extrueretur ęcclesia, quę vaste tunc adiuncta rupi uno tantum latere acclinis adiacebat, sed tunc iubente preclaro meritis Ambrosio, huius loci abbate, denuo ędificata biclinis esse dinoscitur.

(20) VIII Neque enim omittendum hoc est, quod post longum temporis tractum beati Innocentii martyris membra Rodanus revelavit. Iugi enim diluvio vicinum in se cespitem vergens religiosa quodammodo soli pernicie ad sepulturam martyris famulatrix unda pervenit. Exploratas namque reliquias leniter lambens non ideo a sinu terrę protulit, ut in gurgitis sui procella dimergeret, sed ob gloriosam devotionem intra ambitum basilicę ceteris martyribus sepultura preceperat sociari. Cuius translationem [a] sanctę recordationis Domiciano Genuense et Grato Augustanę urbis vel Prothasio, tunc temporis huius loci epo, cęlebratam recolentes cottidiana devotione et laudibus frequentamus.

Sed que miracula tunc ibi apparuerint nequaquam tacendum putavi.

(17) Accidit namque ut inter reliquos artifices, qui invitati [con]venisse ad hoc opus videbantur, quidam adesset faber, quem adhuc gentilem esse constaret. Hic cum die dominico, quo ceteri expetenda eius diei festa abscesserant, in fabrica solus subtitisset, in illo secreto se subito clara luce manifestantibus sanctis hic idem faber rapitur atque ad penam vel ad supplicia distenditur, et visibiliter turbam martyrum cernens, verberatus increpatur, quod vel die dominico ęcclesię solus deesset, vel illud fabricę opus sanctum suscipere gentilis auderet. Quod adeo misericorditer a sanctis factum constitit, ut faber ille consternatus et conterritus salutare sibi nomen poposceret statimque Christianus fieret.

(18) Neque illud in sanctorum miraculis pretermittam, quod perinde clarum atque omnibus notum est: Materfamilias Quinti, egregii [atque honorati] viri uxor, cum ita paralisi fuisset obstricta, ut ei etiam pedum usus negaretur, a viro suo ut illuc per multum itineris spacium deferretur poposcit. Quo cum pervenisset, sanctorum martyrum basilicę famulantium [manibus] illata pedibus ad diversorium rediit ac sanitate de premortuis restituta membris miraculum suum circumtulit.

(19C) Hęc duo tantum miracula passioni sanctorum inserenda credidi. Ceterum satis multa sunt, quę [vel] in purgatione dęmonum vel in restauratione claudorum aut sanitate febrium ceterisque infirmitatibus cottidie hic per servos suos virtus domini operatur. Quę multa narranda sunt, si per singula scribantur. Tamen fidelium cordibus absque lectione cognita esse noscuntur, quę quanta et quia? miracula sunt hic per sanctos suos ad honorem et gloriam nominis sui dominus operari non desinit. Pro eo inidipsum die noctuque psalmorum hymnorumque decantatio non desistit, quod iubente sancto et preclaro Christi martyre, beato Sigismundo rege, est institutum. Huic usque hodie deo protegente est conservatum. Propterea hic laudibus [dei] conservi canentibus ore persolvunt, cui sit honor et gloria, imperium et potestas per omnia secula seculorum. Amen.

Passio Cosme et Damiani martyrum