(1) Temporibus Diocletiani, quondam Romane rei publicę principis, cum ad imperium totius orbis fuisset electus omnesque provincias turbari quorundam praesumptione perspiceret, ad consorcium imperii vel laboris olim sibi comilitonem Herculium Maximianum Cesarem fecit eumque contra Amandum et Helianum, qui in Bagaudarum nomen presumptione servili arma commoverant, ad Galliam destinavit. Cui ad supplementum exercitus legionem Thebeam ex orientalibus militibus ire praecepit. Quę legio VI milia sexcentos sexaginta [sex] viros validos animis et instructos armis antiquorum Romanorum habebat exemplo. Hi igitur milites Christianę religionis ritum orientali traditione susceperant ab Hierosolimitanę urbis epo fideique sacrę virtutem armis omnibus praeponebant. Ad urbem quippe Romanam [itinere] attingentes eandem Christianitatis fidem, quam acceperant, apud beatum Marcellinum, praedictę urbis Romanae pontificem, confirmantes, ut ante gladio perirent quam sacram fidem Christi, quam acceperant, violarent. Recepti [igitur] a Diocletiano Cęsare iubentur, ut post Maximianum collegam itinere, quo ceperant, Gallias tenderent.

(2) Maximianus Cęsar, usu quidem milicię bellis aptus sed idolorum specialis cultor, ferus animo, avaritia crudelis, libidine deditus ceterisque vitiis obsessus severtiatem imperatoriam nimia crudelitate polluerat. In Galliam properans ad Alpium Appenninarum aditum venit. Transmeantibus iter Alpium post arduam et ^horridam viam subito equalis loci campestris occurrit grata planicies. Quo in loco opidum factum est, quod Octodorus nomen accepit, circa quod [aut] irrigua fluminibus prata aut agrorum fertilis cultura porrigitur, praecipue deinde Hrodani fluminis validus cursus offertur, [qui mole sua leniter fluens regionis ipsius gratiam propria amoenitate commendat]. Transcensis igitur Alpibus Maximianus Cęsar Octodorum venit ibique sacrificaturus idolis suis convenire exercitum iussit atroci proposita iussione ut per aras demonibus consecratas iurarent coequalibus sibi animis contra Bagaudarum turbas esse pugnandum, christianos vero velud inimicos diis suis ab omnibus persequendos. Quod ubi pervenit primum ad notitiam Thebaide legionis preteriens Octodorense opidum ad locum, cui Acauno nomen est, celeriter properavit, ut octo milium spacio ab Octodoro separata necessitatem commitendi sacrilegii praeterisset. [Acaunum accolae interpretatione Gallici sermonis saxum dicunt]. Quo in loco ita vastis rupibus Hrodani fluminis cursus artatur, ut commeandi facultate subtracta constratis pontibus viam fieri itineris necessitas imperaret. Undique tamen imminentibus saxis parvus quidem sed amenus irriguis fontibus campus includitur, ubi fessi milites legionis Thebeę post laborem tanti itineris resederant. O quanta reverentia excolendus est sacer locus iste, in quo tot pro Christo martirum milia ferro Caesaris puniuntur!

(3) Maximianus Cęsar, dum ad sacramenta superius memorata cunctos in exercitu suo cogeret, agnovit pretergressam, ut diximus, legionem. Subito iracundię furore completus satellites mittit, ut legionem ad sacramentorum suorum sacrilegia revocarent. Erat in eadem legione primicerius Mauricius et signifer Exsuperius et Candidus senator, qui ita commilitonibus suis praeerant, ut amore pocius divinitatis quam terrore militari oboedienda praeciperent, viri in rebus bellicis strenui et virtute nobiles, sed fide in deo nobiliores. Erga imperatorem fortitudine, erga Christum devotione certabant. Evangelici praecepti sub armis custodes reddebant quę dei erant deo, et quę Cęsaris Cęsari restituebant. Requirunt itaque quid Maximianus Cęsar ira dictante mandasset. Dictum ab his est, quod Cęsar iusserat, milites omnes hymmolasse hostias, libasse sacrificia et sacramenta fanatici ordinis praebuisse, iubere Cęsarem, ut legio festinanter revertens ad comilitonum se praepararet exemplum. Tunc hi qui praeerant legioni miti affatu dederunt responsum, ob hoc transgressi Octodurum, quia iam fama sacrificorum ordine ad eos pervenisset, fas sibi visum esse, ne dęmonum aris Christiani contaminari viderentur, [esse sibi in animo] deum vivum colere, traditam orientali more religionem usque ad diem vite perhenniter custodire, ad bellorum usum paratam legionis esse virtutem, ad comittenda vero sacrilegia, sicut Cęsar precepit, Octodorum non redire.

(4) Reversus itaque satelles nunciat obstinatos esse animos legionis nec velle praeceptis imperatoriⁱs oboedire. Tunc Maximianus Cęsar iracundię nimietate succensus ad hanc vocem subito furore prosilivit dicens: "Ergo milites mei imperatoria praecepta et sacrorum meorum ordines spernunt! Sancciendum erit vindicta publica etiam si tantum maiestatem regiam contempnere voluissent; iungitur despectui meo cęlestis iniuria et mecum pariter religio Romana contempnitur. Senciat contumax miles me non solum mihi sed etiam diis meis dare posse vindictam; iam [nunc] fidissimorum meorum turba festinet, decimum quemque morti funesta sors praebeat, discant ęqualem necem quos ordo praemiserit moriendi, qualiter Maximianus vel sibi vel diis suis hac severitate dederit ultionem!"

(5) Post hanc vocem apparitoris iussio infausta porrigitur, ad legionem velociter properatur, crudelia praecepta reserantur. Traduntur neci quos ordo repperit numerandi, lęti percussoribus cervices praebent solaque inter eos erat de gloriosę mortis occupatione intentio. Perfecto itaque scelere ut Octodorum legio redeat iubetur. Tunc Mauricius primicerius paululum a satellitibus regiis segregatus convocat legionem et hac oratione sanctiores alloquitur: "Gratulor virtuti vestrę, commilitones optimi, quod amore religionis nullam vobis Cęsaris praeceptum attulit formidinem; gaudentibus quodam modo ^animis tradi ad necem gloriosam commilitones vestros vidistis, quibus timui ne quisquam, quod armatis facile est specie defensionis, beatissimis funeribus manus obviam afferre temptaret! Iam mihi ad huius rei interdictum Christi nostri paratur exemplum, qui exemptum vagina apostoli gladium proprię vocis iussione recondit, docens maiorem armis omnibus Christianę confidencię esse virtutem. Hic deus Christus plane mentes vestras manusque prohibuit, ne quisquam divino operi mortalibus dextris obstitisset. Quin immo cepti operis fidem perhenni religione complerent! Actenus exempla sacris inserta codicibus legebamus; iam nunc per nosmet ipsos quos sequi deberemus aspeximus. Ecce vallatus sum commilitonum meorum corporibus, quos de latere meo funestus satelles abstraxit, aspersus sum cruore sanctorum et [sacri] sanguinis reliquias vestibus meis porto et dubito eorum sequi necem, quorum gratulans admiror exemplum? Et vacat cogitare quid imperator iubeat, qui sorte [mihi] mortalitatis aequalis est. Si habere aliquid virium imperatoria praecepta potuissent, circa beatissimorum trium puerorum corpora regis Persarum valuisset incendium nec contempnere ora leonum lacu clausus evadere potuisset propheta. Sacramenta olim dedisse nos memini quod contemptu lucis istius et despectione vitę defensare rem publicam deberemus; iam tunc promissi mei corporis vilitatem et spopondi hanc imperatoribus fidem nec tamen mihi ullus tunc regna cęlestia promittebat. Quid Christo spondente faciendum est, si hęc potuimus milicię devotione promittere? Quin immo, fortissimi commilitones, olim devotissimas animas subdamus pretiosissimę passioni, sit nobis virilis animus, fides inviolata permaneat! Iam cerno ante tribunal Christi stantes eos quos neci paulo ante satelles regius deputavit; illa vera gloria est, quę ęternitatem beatam vitę huius brevitate mercatur. Aequales omnes animo, una voce responsum satellitibus damus, id nuntia: "Milites quidem, Cęsar, tui sumus et ad defensionem rei publicę Romana arma suscepimus nec umquam aut desertores bellorum aut proditores milicię fuimus aut ignavię formidinis meruimus subire flagitium. Tuis etiam optemperaremus praeceptis nisi instituti legibus christianis dęmonum cultus et aras semper pollutas sanguine vitaremus. Comperimus praecepisse te, [ut] aut sacrilegiis pollui Christianos aut dedenis interfectis nos terrere velle. Non inquiras longius latitantes, nos omnes Christianos esse cognosce; habebis potestati tuę subdita omnium corpora, auctorem vero suum respicientes Christum animas non tenebis." Hęc [sicut] vir sanctus dixerat, legionis probatur assensio et Cęsari per satellites nuntiatur.

(6) Presenti precepit iussione, ut iterum [decimum] renovatę crudelitatis ordo consumeret. Post hanc vocem ad legionem velociter properatur, crudelia praecepta peraguntur, reliqui [vero] ut Octodorum redeant iubetur. Tunc Exsuperius, quem ante principem vel campiductorem superius memoravi, correctis legionis suę signis hac circumstantes oratione confirmat: "Tenere me, commilitones optimi, secularium quidem bellorum signa perspicitis, sed non ad hęc arma provoco, non ad haec bella animos vestros virtutemque cohortor; aliud nobis genus eligendum est preliorum, non per hos gladios potestis ad cęlestia regna properare. Robur nobis opus est animorum; invicta defensio [est] fidem quam deo promisimus, in ultimis custodire. Iam de comilitonum nostrorum gloria, eam qui divino cernebat optutu, gloriosus vir Mauricius est locutus, ego vobis victoriam plenam, si Christo creditis, repromitto. Proiciant dexterę nostrę arma ista cum signis militaribus, prestabit hęc Christus, ut mox in ipso cęlesti, sicut promittitur, regno alia vobis Exsuperium vestrum videatis signa monstrare. Vadat quin immo funestus satelles et hęc truculenti regi nuntiet: "Milites sumus, imperator, tui, sed tamen servitutem liberi confitemur deo. Tibi militiam debemus, illi innocentiam. A te stipendium laboris accepimus, ab illo vitę exordium sumpsimus. Sequi imperatorem in hoc non possumus, ut auctorem nostrum negemus deum, auctorem velis nolis tuum. Non nos adversum te, imperator, armavit ipsa, quę fortissima est in periculis, desperatio. Tenemus arma et non resistimus, quia mori magis quam vivere parati sumus, et innocentes interire, quam noxii vivere preoptamus. Si quid in nos ultra statueris, igni tormento ferro subici parati sumus. Christiani sumus, Christianos persequi non possumus. Inexsuperabiles legionis istius animos [Caesar] agnosce; tela proicimus; exarmatas quidem dextras satelles tuus, [sed] armatum fide catholica pectus invenit. Occidi, prosterni, secandas gladiis percussoribus cervices prebemus intrepidi; hęc nobis iocundiora sunt, dummodo quia tecum sacrilegiis tuis contempnimus, ad regna iam nunc cęlestia properemus." Flagrabat enim iam tunc in beatissimis viris martirii gloriosus ardor. Hęc mandata legionis remeans ad Maximianum Cęsarem satelles nunciat.

(7) At ille, quasi iteratim nihil fuisset scelus perpetratum, ire propere exercitum iubet et circumfundi imperat legionem nullumque de tanto sanctorum exercitu praecepit relinqui. Ventum itaque est, et circumsistit beatam legionem turba carnificum, omnis ętas sine discretione perimitur lanianturque beata corpora et devotas deo animas fideli mortis professione commendant. Operta est terra illic procumbentibus in morte corporibus iustorum, fluxeruntque pretiosi sanguinis rivi. Quę umquam rabies absque bello tantam humanorum corporum stragem dedit, quę [feritas ex sententia sua tot simul perire vel reos iussit! Ne iusti punirentur multitudo non obtinuit, cum inultum esse soleat quod multitudo delinquit. Hac igitur crudelitate immanissimi tyranni confectus est ille sanctorum populus, qui] contempsit rem presentium ob spem futurorum. Sic interfecta est illa plane angelica legio, quę ut credimus cum illis angelorum legionibus iam conlaudant [semper] deum in cęlis [dominum]. Peracta tandem cede inter omnes sanctorum percussores preda dividitur. Namque Maximianus facultatem dederat, ut, si quisque legionis illius militem iugulasset, interemptor eius spoliis uteretur. Divisa igitur omnium preda ad vescendum epulandumque victrix turba consedit.

(13) Hęc nobis tantum de numerosa ista multitudine martyrum comperta sunt nomina, beatissimorum Mauricii, Exuperii, Candidi atque Victoris; cetera vero nomina nobis incognita sunt, set in libro vite sunt scripta.

(14) Nam et ex eadem legione fuisse dicuntur etiam Ursus, Victor, quos Salodorum passos fama confirmat. Salodorum vero castrum est super Arola flumine, non longe a Reno positum.

(15) Neque illut silendum, quem deinde Maximianus progressus exitum consecutus est. Cum dispositis insidiis genero suo Constantino tunc regnum tenente, mortem moliretur, deprehensus dolo illius, aput Massiliam captus impia morte vitam finivit.

(16) At vero beatissimorum martirum corpora post multos annos passionis eorum sancto Theodoro, loci illius episcopo, revelata traduntur. In quorum honore [cum] construeretur basilica, que vaste tunc adiuncta rupi, uno tantum latere acclinis iacebat, set nunc iubente preclaro meritis Ambrosio, loci illius abbate, denuo ędificata reclinis esse dinoscitur.

(20) Neque enim hoc ommitendum est, que per longum temporis tractum beati Innocentis martiris membra Rodanus revelavit. Iugi enim illuvie (illuc vie cod.) vicinum in se cespitem vergens, religiosa quadam soli pernicie ad sepulturam martyris famulatrix unda pervenit. Prolatas namque reliquias leniter lambens non ideo a sinu terrę protulit, ut in gurgitis sui procellam demergeret, set ob gloriosam devotionem intra ambitum basilice ceteris martiribus sepultura preciperet sociari. Cuius translationem a sanctę recordationis Domiciano Ievenense et Grato Agistanę urbis vel Protasio, tunc temporis illius loci epis, celebratum recolentes, cotidiana devotione et laudibus frequentamus.

Quid miraculi tunc apparuerit, nequaquam tacendum putavi:

(17) Accidit inter reliquos artifices, qui invitati ad hoc opus esse videbantur, ut quidam esset aurifex, quem adhuc gentilem esse constaret. Hic cum dominico die, quo ceteri ad expectanda diei eius festa abscesserant, in eadem domo, qua artem agebat, solus substitisset, in illo secreto subito mane ab adstantibus sanctis hic idem aurifex rapitur atque ad pęnam vel ad supplicia distenditur. Et visibiliter turbam martirum cernens verberatus etiam increpatur, quod die dominico solus deesset ecclesie vel illud opus sanctum suscipere gentilis auderet. Quod ideo misericorditer a sanctis factum constat, ut aurifex ille consternatus et territus salutare sibi nomen posceret; statimque Christianus effectus est.

(18) Neque illud in sanctorum miraculis pretermitam, quod per eadem loca omnibus notum est: Mater familias Quinti, egregii atque honorati viri, cum ita paralisi fuisset obstricta, ut etiam pedum usus negaretur, a viro suo ut illic per multum itineris spacium deferretur poposcit. Quo cum pervenisset, sanctorum martirum basilicae famulantium manibus inlata pedibus ad diversorium rediit ac sanitati de premortuis restituta membris miraculum suum ipsa circumtulit.

(19) Hęc devota tantum miracula passionis sanctorum inserenda credidi. Ceterum satis multa sunt, quę vel in purgatione demonum, vel in restauratione claudorum aut sanitates febrium ceterisque infirmitatibus cotidie illic per servos suos virtus domini operatur. Quę multa narranda sunt, si per singula scribantur. Tamen fidelium cordibus absque lectione cognita esse noscuntur, quę quanta et qualia miracula illic per servos suos ad honorem et gloriam nominis sui dominus operari non desinit. Pro eo ipso die noctuque psalmorum hymnorumque decantatio non desistit, quę iubente sancto et preclaro Christi martyre beato Sigismundo rege est instituta et usque hodie deo protegente est conservata. Propterea illic laudes dei canentes ore persolvunt illi, cui honor et gloria, imperium et potestas per omnia saecula saeculorum. AMEN.