(Prologus Eucherii:) Sanctorum passionem martyrum, qui Agaunum glorioso sanguine illustrant, pro honore gestorum stilo explicamus, ea utique fide, qua ad nos martyrii ordo pervenit. Nam per succedentium relationem rei gestę memoriam nondum intercipit oblivio. Et si pro martyribus singulis loca singula, quę eos possident, vel singule urbes insignes habentur, nec inmerito, quia pro deo summo preciosas sancti animas refundunt, quanta excolendus est reverentia sacer ille Agaunensium locus, in quo tot pro Christo martyrum milia ferro cesa referuntur! Nunc iam ipsam beatissime passionis causam loquamur.

(1) Tempore illo Dioclecianus, [quondam] Romane rei publice princeps, cum ad imperium totius orbis fuisset electus omnesque provincias turbari quorumdam presumptione perspiceret, ad consortium imperii vel laboris olim sibi commilitonem Herculium Maximianum Cesarem fecit eumque contra Amandum et Helianum, qui in Bagaudarum [nomen] presumptione servili arma commoverant, ad Gallias destinavit. Cui ad supplementum exercitus legionem Thebeam ex orientalibus militibus dedit. Que legio sex milia sexcentos et sexaginta validos animis et instructos armis antiquorum Romanorum habebat exemplar. Hi igitur milites Christiane religionis ritum orientali traditione susceperant [a Hierosolimitane - epo] fidemque sacram virtuti et animis omnibus praeponebant. Urbem quoque Romanam itinere attingentes eandem Christianitatis fidem, quam acceperant, apud beatum Marcellinum, predicte Romane urbis pontificem, confirmantes, ut ante gladio interirent quam sacram fidem Christi, quam acceperant, violarent. Recepti igitur a Diocletiano Cesare iubentur, ut post Maximianum collegam itinere, quo ceperant, Gallias tenderent.

(2) Maximianus Cesar, usu quidem milicie bellis aptus sed idolorum specialis cultor, ferus animo et qui severitatem imperatoriam nimia crudelitate polluerat, in Gallia properans ad Alpium Penninarum aditum venit. Transmeantibus iter Alpium per arduam et horridam viam subito equalis loci campestris occurrit grata planicies. Quo in loco oppidum factum est, quod Octodori nomen accepit, circa quod aut irrigua flumina (corr. ex -ibus) prata aut agrorum fertilis cultura porrigitur, precipue deinde Rodani fluminis cursus effertur, qui mole sua leniter fluens regionis ipsius gratiam propria amenitate commendat. Transiens igitur Alpes Maximianus Cesar Octodorum venit ibique sacrificaturus idolis suis convenire exercitum iussit atroci proposita iussione ut per aras demonibus consecratas iurarent equalibus sibi animis contra Bagaudarum turmas esse pugnandum christianosque velut inimicos diis suis ab omnibus persequendos. Quod ubi primum pervenit ad noticiam Thebaide legionis preteriens Octodorum oppidum ad locum, cui Agaunum nomen est, celeriter properavit, ut duodecim milium spacio ab Octodoro separata necessitatem committendi sacrilegii preteriret. Agaunum accole interpretatione Gallici sermonis saxum dicunt. Quo in loco ita vastis rupibus Rodani fluminis cursus artatur, ut commeandi facultas subtracta constratis pontibus viam fieri itineris necessitas imperaret. Undique tamen imminentibus saxis parvus quidem sed amenus irriguis fontibus campus includitur, ubi fessi milites legionis Thebaide post laborem tanti itineris resederunt.

(3) Maximianus Cesar, dum ad sacramenta superius memorata cunctos in exercitu suo cogeret, agnovit pretergressam, ut diximus, legionem. Subitoque iracundie furore repletus satellites mittit, ut legionem ad sacramentorum suorum sacrilegia revocarent. Erat autem in eadem legione primicerius Mauricius et signifer Exuperius et Candidus senator, qui ita commilitonibus suis preerant, ut amore potius equalitatis quam terrore militario ebediendo preciperent. Requirunt itaque quid Maximianus Cesar ira dictante mandaret. Dictum est ab his, quos Cesar miserat milites omnes immolasse hostias, libasse sacrificia et sacramenta fanatici ordinis praebuisse, iubere Cesarem, ut legio festinanter revertens commilitonum suorum pareret exemplo. Tunc hii qui praeerant legioni miti affatu dedere responsum, ob hoc praetergressos se Octodorum, quia fama ad eos sacrificiorum ordinem detulisset, nefas sibi visum esse, ut demonum aras christianorum videret obtutus; esse sibi in animo deum vivum colere, traditamque fidei religionem orientalium more usque ad finem vite perhenniter custodire, ad bellorum usum paratam legionis esse virtutem, ad committenda vero sacrilegia, sicut Cesar praecipit, Octodorum non redire.

(4) Reversus itaque satelles nuntiat obstinatos esse animos legionis nec velle praeceptis obedire imperatoris. Tunc Maximianus Cesar iracundie nimietate succensus ad hanc vocem subito furore prosilivit: "Ergone milites mei imperatoria precepta et sacrorum meorum ordinem spernunt! Sanciendum erat vindicta publica, etiam si tantum maiestatem regiam contempnere voluissent; iungitur (?) despectui meo celestis iniuria et mecum pariter religio contempnitur Romana. Sentiat contumax miles me non solum mihi sed etiam numinibus meis dare posse vindictam; iam nunc fidissimorum meorum turba festinet, et decimum quemque morti funesta sors praebeat, discant aequalem necem quos ordo praemiserit moriendi, qualiter Maximianus vel sibi vel numinibus suis hac severitate dederit ultionem!"

(5) Post hanc vocem ad apparitores iussio infausta porrigitur, ad legionem velociter properatur, crudelia precepta reserantur. Traduntur neci quos ordo repperit numerandi, leti percussoribus cervices prebent solaque inter eos est de gloriose mortis occupatione contentio. Perfecto itaque scelere ut Octodorum legio redeat iubetur. Tunc Mauritius primicerius paululum a satellitibus regiis segregatus convocat legionem et hac oratione sanctiores alloquitur: "Gratulor virtuti vestre, commilitones optimi, quod amore religionis nullam vobis Cesaris precepta attulere formidinem; gaudentibus [quodam modo] animis tradi ad necem gloriosam cum commilitones vestros vidistis. Quam timui ne quisquam, quod armatis facile est specie defensionis, beatissimis funeribus manus obviam afferre temptaret! Iam mihi ad huius rei interdictum Christi nostri paratur exemplum, qui exemptum vagina apostoli gladium proprie vocis iussione recondidit, docens maiorem armis omnibus Christiane confidentie esse virtutem. Hic deus Iesus Christus plane mentes nostras manusque prohibuit, ne quisquam divino operi mortalibus dextris obviaret. Quin immo cepti operis fidem perhenni religione compleret! Hactenus exempla sacris inserta codicibus legebamus; iam nunc per nosmet ipsos quos sequi deberemus aspeximus. Ecce vallatus sum commilitonum meorum corporibus, quos de latere meo funestus satelles eripuit, aspersus sum sanguine sanctorum et sacri cruoris reliquias vestibus meis porto et dubito eorum sequi necem, quorum gratulans admiror exemplum? Et vacat cogitare quid imperator iubeat, qui sorte mihi mortalitatis equalis est. Si habere aliquid virium imperatoria precepta potuissent, circa beatissimorum puerorum corpora regis Persarum valuisset incendium nec leonum ora lacu clausus evadere propheta potuisset. Sacramenta olim dedisse nos memini quod contemptu lucis istius et desperatione vite defensare rem publicam deberemus; iam tunc promisi mei corporis vilitatem et spopondi hanc imperatoribus fidem nec tamen mihi ullus tunc regna celestia promittebat. Quid Christo spondente faciendum est, si hoc potuimus milicie devotione promittere? Quin immo, fortissimi commilitones, olim devotas animas subdamus preciosissime passioni, sit nobis virilis animus, fides immolata permaneat! Iam cerno ante tribunal Christi stantes eos quos neci paulo ante satelles regius deputavit; illa vera gloria est, que eternitatem beatam vite huius brevitate mercatur. Equali omnes animo, una voce responsum satellitibus demus: "Milites quidem tui, Cesar, sumus et ad defensionem rei publice Romana arma suscepimus nec unquam aut desertores bellorum aut proditores milicie [fuimus] aut ignave formidinis meruimus subire flagitium. Tuis etiam obtemperaremus preceptis nisi instituti legibus christianis demonum cultus et aras semper pollutas sanguine vitaremus. Comperimus praecepisse te, ut aut sacrilegiis pollueres Christianos aut deleres omnes e terra. Non inquiras longius latitantes, nos omnes Christianos esse cognosce; habebis potestati tue omnium subdita corpora, auctorem vero suum respicientes Christum animas non tenebis." Hec sicut vir sanctus dixerat, legionis probat assensio et Cesari per satellites nunciatur.

(6) Inclementi precipitur iussione, ut iterum decimus renovate crudelitatis ordine consumeretur. Post hanc vocem ad legionem velociter properatur, crudelia precepta peraguntur, reliquis ut Octodorum redeant iubetur. Tunc Exuperius, quem ante principem vel campiductorem superius memoravi, correptis legionis sue signis circumstantes hac oratione confirmat: "Tenere me, commilitones optimi, secularium quidem bellorum signa perspicitis, sed non ad hec arma provoco, non ad bella animos vestros virtutemque compello; aliud nobis genus est eligendum preliorum, non enim per hos gladios potestis ad regna celestia properare. Robur nobis opus est animorum; invicta defensio est fidem, quam deo promisimus, in ultimis custodire. Iam de commilitonum nostrorum gloria, ea que divino cernebat intuitu, Mauricius est locutus, ego vobis victoriam plenam, si Christum creditis, repromitto. Proiciant dextere nostre arma ista cum signis militaribus, prestabit hoc Christus, ut mox in ipso celesti, sicut promittitur, regno alia vobis Exsuperium vestrum videatis signa monstrare. Vadat quin immo funestus satelles et hec truculento regi nuntiet: "Inexsuperabiles legionis istius animos, Cesar, agnosce; tela proicimus; exarmatas quidem dexteras satelles tuus, sed armatum fide catholica pectus inveniet. Occide, prosterne, secandas gladiis percussoribus cervices praebemus intrepidi; hec nobis vero iocundiora sunt, dummodo quod te cum sacrilegiis tuis contempnentes ad regna iam celestia properamus." Flagrabat enim in beatissimis viris martirii gloriosus ardor. Hec mandata legionis remeans ad Maximianum Cesarem satelles nunciat.

(7) At ille, quasi nichil iterato fuisset crimine perpetratum, ire propere exercitum iubet et circumfundi imperat legionem nullumque de tanto sanctorum exercitu precepit derelinqui. Ventum itaque est, circumstitit legionem beatam turba carnificum, omnis etas sine discretione perimitur iactanturque beata corpora et devotas deo animas fideli mortis professione commendant. Peracta tandem cede inter omnes sanctorum percussores preda dividitur. Namque Maximianus facultatem dederat, ut, quisquis legionis illius militem iugulasset, interempti spoliis uteretur. Divisa igitur omnium preda ad vescendum epulandumque victrix turba consedit,

(8) cum interea veteranus quidam ultimę etatis senio fatigatus, nomine Victor, ad contaminatum cedibus locum itineris necessitate deductus est. Dum ad epulas pro etatis veneratione ab omnibus rogaretur, requirere cepit, quęnam esset causa letitię, quod inter tot corpora interemptorum gaudentes exultantesque possent milites epulari. Dictum a quodam est, quod legio per Christianę legis studia cerimonias Romanas cultumque numinum pariter cum imperatoriis iussionibus contempnere voluisset dataque neci esset, ut disciplinę militaris ordo severius teneretur. Tunc Victor alte gemitum trahens graviterque suspirans detestatus convivas detestatusque convivium exclamat: "Heu michi, qui per tot annorum militiam ad hanc infelicem aetatem veni et in hac legione militare non merui; quam bene inter tales gloriosę mortis honore donatos finem vitę invenire potuissem! Saltem si commilitonibus indignus eram vel me ad has horas viandi necessitas detulisset, ut senilis pectoris cruor tantorum virorum victimis misceretur, obtuleram corpus hoc neci, dummodo tantę laudis consortio non carerem." Talia dicente beato Victore profanorum stantem turba vallavit, quę utrum Christianus esset respondere minaciter iubet.

(9) At ille, paululum oculos ad cęlum erigens, talia percunctantibus sermone respondit: "Longus me vivendi usus ad hanc, quam videtis, perduxit ętatem. Quęcumque enim in hoc mundo aguntur aut studium repperit aut rerum volubilitas agit aut varius semper casus infestat; quodcumque volumus, optamus, scimus aut cupimus, totum mundi caligine submersum tenebris circumfluentibus latet, nisi nobis ad viam Christus ostenderit aut lumen Christus effulserit. Quod ego fideli mente perpendens utinam ultimo contester affectu! Quod si me ad tempus paulo ante trucidatę legionis itineris necessitas detulisset, conviviis vel ępulis vestris horum funerum consortium praetulissem. Sed nunc praestabit etiam Christus, ut Christianum me vel propter professionem meam transire ulterius per beata funera non sinatis." Hęc eo loquente subita percussoris obtruncat insania. Ita vir sanctus consortium sanctorum celeri confessione promeruit; ceteris quidem martyribus in eo loco sicut morte ita est honore coniunctus.

(13) Hęc nobis tantum de numero illo martyrum comperta sunt nomina, id est beatissimorum Mauricii, Exuperii, Candidi atque Victoris; cetera vero nobis quidem incognita sed in libro vitę sunt scripta.

(14) Ex hac eadem legione dicuntur illi fuisse martyres Ursus et Victor, quos Solodoro passos fama confirmat. Solodorum vero castrum est super Arulam flumen neque longe a Reno positum.

(15) Opere precium est etiam illud indicare, quis deinde Maximianum trucem tyrannum exitus consecutus sit. Cum dispositis insidiis genere suo Constantino tunc regnum tenenti mortem moliretur, deprehenso dolo eius apud Massiliam captus nec multo post strangulatus teterrimoque hoc supplicio affectus impiam vitam pessima morte finivit.

(16) At vero beatissimorum Agaunensium martyrum corpora post multos passionis annos sancto Theodoro, eiusdem loci episcopo, revelata traduntur. In quorum honore cum construeretur basilica, que vaste nunc adiuncta rupi uno tantum latere acclinis iacet. Quid miraculi tunc apparuerit, nequaquam tacendum putavi.

(17) Accidit, ut inter reliquos artifices, qui invitati convenisse ad illud opus videbantur, quidam adesset faber, quem adhuc gentilem esse constaret. Hic cum dominico die, quo ceteri ad expectanda diei illius festa discesserant, in fabrica solus substitisset et in illo secreto se subito clara luce manifestantibus sanctis hic idem faber rapitur atque ad penam vel ad supplicia distenditur et visibiliter turbam martyrum cernens, verberatus etiam increpatur, eo quod die dominico ecclesie solus deesset, vel illud fabrice opus sanctum suscipere gentilis auderet. Quod ideo misericorditer a sanctis factum constat, ita ut faber ille consternatus et territus salutare sibi nomen posceret, statimque Christianus effectus est.

(18) Neque illud inter sanctorum miracula pretermittam, quod perinde clarum atque omnibus notum est:

Materfamilias Quinti, egregii atque honorati viri, cum ita paralisi fuisset obstricta, ut ei etiam pedum usus negaretur, a viro suo, ut Agaunum per multum itineris spacium deferretur poposcit. Quo cum pervenisset, sanctorum martyrum basilice famulantum manibus illata pedibus ad diversorium rediit ac sanitati de premortuis restituta membris nunc miraculum suum ipsa circumfert.

Hec duo tantum passioni sanctorum inserenda credidi. Ceterum satis multa sunt, que in purgatione demonum, vel in reliquis curationibus cotidie illic per sanctos suos domini virtus operatur.