[EXPLICIT VITA SCI IULIANI.]

(1) Temporibus Diocletiani, quondam Romanę rei publicę principis, cum ad imperium totius orbis fuisset electus omnesque provincias turbari quorumdam presumptione perspiceret, ad consortium imperii vel laboris olim sibi commilitonem Herculium Maximianum Cęsarem fecit eumque contra Amandum et Helianum, qui in Bagaudarum nomen pęsumptione servilia arma commoverant, ad Galliam destinavit. Cui ad supplementum exercitus legionem Thebeam ex orientalibus militibus ire precepit. Quę legio sex milia sescentos sexaginta sex viros validos animis et instructos armis antiquorum Romanorum habebat exemplo. Hi igitur milites Christianę religionis ritum orientali traditione susceperant ab Ierusolimitanę urbis episcopo fidem sacramque virtutem armis omnibus preponebant. Ad urbem quippe Romam itinere attingentes eandem Christianitatis fidem, quam acceperant, apud beatum Marcellum, predictę Romanę urbis pontificem, confirmaverunt, ut ante gladio interirent quam sacram fidem Christi, quam acceperant, violarent. Recepti igitur a Diocleciano Cęsare iubentur, ut post Maximianum collegam iter, quod cęperant, Gallias tenderent.

(2) Maximianus Cęsar, usu quidem militię bellis aptus sed idolorum specialis cultor, ferus animo, avaritia anxius, opere crudelis, libidini deditus cęterisque viciis obsessus severitatem imperatoriam nimia crudelitate polluerat. In Galliam properans ad Alpium Pinninarum aditum venit. Transmeantibus iter Alpium post arduam et horridam viam subito ęqualis loci campestris occurrit grata planicies. Quo in loco oppidum factum est, quod Octodorus nomen accepit, circa quod irrigua fluminibus prata aut agrorum fertilis cultura porrigitur, pręcipue deinde Rodani fluminis validus cursus offertur, [qui mole sua leniter fluens regionis ipsius gratiam propria amoenitate commendat]. Transcensis igitur Alpibus Maximianus Cęsar Octodorum venit ibique sacrificaturus idolis suis convenire exercitum suum iussit atroci proposita iussione ut per aras demonibus consecratas iurarent ęqualibus [sibi] animis contra Bagaudarum turbas esse pugnandum, christianos vero velut inimicos diis suis ab omnibus persequendos. Quod ubi primum pervenit ad noticiam Thebeę legionis preteriens Octodorense oppidum ad locum, cui Agaunum nomen est, celeriter properavit, ut octo milium spacio ab Octodoro separata necessitatem committendi sacrilegii preterisset. [Acaunum accolae interpretatione Gallici sermonis saxum dicunt]. Quo in loco ita vastis rupibus Rodani fluminis cursus artatur, ut commeandi facultate subtracta constratis pontibus viam fieri itineris necessitas imperaret. Undique tamen imminentibus saxis parvus quidem sed amęnus irriguis fontibus campus includitur, ubi fessi milites legionis Thebeę post laborem tanti itineris resederant. O quanta reverentia excolendus est sacer locus ille, in quo tot pro Christo martyrum milia ferro Cęsaris puniuntur!

(3) Maximianus Cęsar, dum ad sacramenta superius memorata cunctos in exercitu suo adesse cogeret, agnovit pretergressam, ut diximus, legionem. Subito iracundię furore completus satellites mittit, ut legionem ad sacramentorum suorum sacrilegia revocarent. Erat in eadem legione primicerius Mauricius et signifer Exuperius et Candidus senator, qui ita commilitonibus suis pręerant, ut amore potius divinitatis quam terrore militari obędienda pręciperent, viri in rebus bellicis strenui et virtute nobiles, sed fide in deo nobiliores. Erga imperatorem fortitudine, erga Christum devotione certabant. Evangelica precepta sub armis custodientes reddebant quę dei erant deo, et quę Cesaris Cęsari restituebant. Requirunt itaque quid Maximianus Cęsar ira dictante mandasset. Dictum eis est, quod Cęsar iusserat, milites omnes immolasse hostias, libasse sacrificia et sacramenta phanatici ordinis prębuisse, iubere Cęsarem, ut legio festinanter revertens ad commilitonum se prępararet exemplum. Tunc ii qui pręerant legioni miti affatu dederunt responsum, ob hoc se transgressos Octodurum, quia iam fama ad eos sacrificiorum ordine pervenisset, nefas sibi visum esse, ne demonum aris Christiani contaminari viderentur, [esse sibi in animo] deum vivum colere, traditam orientali more religionem usque ad diem vitę perenniter custodire, ad bellorum usum paratam legionis esse virtutem, ad committenda vero sacrilegia, sicut Cęsar pręcepit, Octodorum non redire.

(4) Reversus itaque satelles nuntiat obstinatos esse animos legionis nec velle pręceptis imperatoriis obędire. Tunc Maximianus Cęsar iracundię nimietate succensus ad hanc vocem subito furore prosilivit dicens: "Ergo milites mei imperatoria pręcepta et sacrorum meorum ordinem spernunt! Sanctienda erat vindicta publica etiam si tantum maiestatem regiam contemnere voluissent; iungitur despectui meo cęlestis iniuria et mecum pariter religio Romana contemnitur. Sentiat contumax miles me non solum michi sed etiam diis meis dare posse vindictam; iam nunc fidissimorum meorum turba festinet, decimum quenque morti funesta sors prębeat, discant ęquali nece quos ordo pręmiserit moriendi, qualiter Maximianus vel sibi vel diis suis hac severitate dederit ultionem!"

(5) Post hanc vocem apparitoris iussio infausta porrigitur, ad legionem velociter properatur, crudelia pręcepta reserantur. Traduntur neci quos ordo repperit numerandi, lęti percussoribus cervices prebent solaque inter eos erat de gloriosę mortis occupatione contentio. Perfecto itaque scelere ut Octodorum legio redeat iubetur. Tunc Mauricius primicerius paululum a satellitibus regiis segregatus convocat legionem et hac oratione sanctiores alloquitur: "Gratulor virtuti vestrę, commilitones optimi, quod amore religionis nullam vobis Cęsaris pręceptum attulit formidinem; gaudentibus quodammodo animis tradi ad necem gloriosam commilitones vestros vidistis, quibus timui ne quisquam, quod armatis facile est, specie defensionis beatissimis funeribus manus obviam afferre temptaret! Iam mihi ad huius rei interdictum Christi nostri parabatur exemplum, qui exemptum vagina apostoli gladium proprię vocis iussione recondidit, docens maiorem armis omnibus Christianę confidentię esse virtutem. Hic deus Christus plane mentes vestras manusque prohibuit, ne quisquam divino operi mortalibus dextris obstitisset. Quin immo cępti operis fidem perenni religione complerent! Hactenus exempla sacris inserta codicibus legebamus; iam nunc per nosmet ipsos quos sequi deberemus aspeximus. Ecce vallatus sum commilitonum meorum corporibus, quos de latere meo funestus satelles abstraxit, aspersus sum sanguine sanctorum et [sacri] sanguinis reliquias vestibus meis porto et dubito eorum sequi necem, quorum gratulans admiror exemplum? Et vacat cogitare, quid imperator iubeat, qui sorte [mihi] mortalitatis ęqualis est. Si habere aliquid virium imperatoria pręcepta potuissent, circa beatissimorum trium puerorum corpora regis Persarum valuisset incendium nec contemnere ora leonum nec lacu clausus evadere potuisset propheta. Sacramenta olim dedisse nos memini quod contemptu lucis istius et despectione vitę defensare rem publicam deberemus; iam tunc promisi corporis mei vilitatem et spopondi hanc imperatoribus fidem nec tamen mihi ullus regna cęlestia promittebat. Quid Christo spondente faciendum est, si hoc potuimus militię devotione promittere? Quin immo, fortissimi commilitones, olim devotas animas subdamus preciosissimę passioni, sit nobis virilis animus, fides inviolata permaneat! Iam cerno ante tribunal Christi stantes eos quos neci paulo ante satelles regius deputavit; illa vera gloria est, quę ęternitatem beatam vitę huius brevitate mercatur. Equali omnes animo, una voce responsum satelliti demus, id nuntia: "Milites quidem tui, Cęsar, sumus et ad defensionem rei publicę Romana arma suscepimus nec unquam aut desertores bellorum aut proditores militię fuimus aut ignavię seu formidinis meruimus subire flagitium. Tuis etiam obtemperamus pręceptis nisi instituti^s legibus christianis demonum cultus et aras semper pollutas sanguine vitamus. Comperimus precepisse te, [ut] aut sacrilegiis pollui Christianos aut denis interfectis nos terrere velle. Non inquiras longius latitantes, nos omnes Christianos esse cognosce; habebis potestati tuę subdita omnium corpora, auctorem vero suum respicientes Christum animas non tenebis." Hęc [sicut] vir sanctus dixerat, legionis probatur assensio et Cęsari per satellites nuntiatur.

(6) Presenti pręcepit iussione, ut iterum decimum renovatę crudelitatis ordo consumeret. Post hanc vocem ad legionem velociter properatur, crudelia pręcepta peraguntur, reliqui vero ut Octodorum redeant iubetur. Tunc Exuperius, quem ante principem vel campiductorem superius memoravi, correptis legionis suę signis hac circumstantes oratione alloquitur: "Tenere me, commilitones optimi, secularium quidem bellorum signa perspicitis, sed non ad hęc arma provoco, non ad hęc bella animos vestros virtutemque cohortor; aliud nobis genus eligendum est pręliorum, non per hos gladios potestis ad regna cęlestia properare. Robur nobis opus est animorum; invicta defensio [est] fidem quam deo promisimus, in ultimis custodire. Iam de commilitonum nostrorum gloria, ea quam divino cernebant optutu, -super est, ut victori deo gratias agamus - tunc gloriosus vir Mauricius est locutus, ego vobis victoriam plenam, si Christo creditis, repromitto. Proiciant dexterę nostrę arma ista cum signis militaribus, pręstabit hoc Christus, ut mox in ipso cęlesti, sicut promittitur, regno alia vobis Exsuperium vestrum videatis signa monstrare. Vadat quin immo funestus satelles et hęc truculento regi nuntiet: "Milites sumus, imperator, tui, sed tamen servitutem liberam confitemur deo. Tibi militiam debemus, illi innocentiam. A te stipendium laboris accepimus, ab illo vitę exordium sumpsimus. Sequi imperatorem in hoc non possumus, ut auctorem nostrum negemus deum, auctorem velis nolis tuum.[Et nunc non nos vel haec ultima vitae necessitas in rebellionem coegit,] Non nos adversum te, imperator, armavit ipsa, quę fortissima est in periculis, desperatio. Tenemus arma et non resistimus, quia mori magis quam vivere parati sumus, et innocentes interire quam noxii vivere pręoptamus. Si quid in nos ultra statueris, [si quid adhuc iusseris, si quid admoveris,] igni, tormento, ferro subici parati sumus. Christiani sumus, persequi Christianos non possumus. Inexuperabiles legionis istius animos [Caesar] agnosce; tela proicimus; exarmatas quidem dexteras satelles tuus, [sed] armatum fide catholicum pectus invenit. Occide, prosterne, secandas gladiis percussoribus cervices prębemus intrepidi; hęc nobis iocundiora sunt, dummodo quia te cum sacrilegiis tuis contemnimus, ad regna iam nunc cęlestia properemus." Flagrabat enim iam tunc in beatissimis martyribus gloriosus ardor. Hęc mandata legionis remeans ad Maximianum Cęsarem satelles nuntiat.

(7) At ille, quasi nichil iteratum fuisset sceleris perpetratum, ire propere exercitum iubet et circumfundi imperat legionem nullumque de tanto ^sanctorum exercitu pręcepit relinqui. Ventum itaque est et circumsistit beatam legionem turba carnificum, (es fehlt ein Blatt) omnis etas sine discretione perimitur lanianturque beatorum corpora et devotas deo animas fideli mortis professione commendant. Operta est terra illic procumbentibus in mortem corporibus iustorum, fluxeruntque pretiosi sanguinis rivi. Que umquam rabies absque bello tantam humanorum corporum stragem dedit, que feritas ex sententia sua tot simul perire vel reos iussit! [Ne iusti punirentur multitudo non obtinuit, cum inultum esse soleat quod multitudo delinquit]. Hac igitur crudelitate immanissimi tyranni confectus est ille sanctorum populus, qui contempsit rem presentium ob spem futurorum. Sic interfecta est illa plane angelica legio, que ut credimus cum illis angelorum legionibus iam conlaudat deum Sabaoth in celis. Peracta tandem cede inter omnes sanctorum percussores preda dividitur. Namque Maximianus facultatem dederat, ut, si quisquam legionis illius militem iugulasset, interemptor illius spoliis uteretur. Divisa igitur omnium preda ad vescendum epulandumque victrix turba consedit.

8. Post hec quidam Victor senex [veteranus iam ultime ętatis senio fatigatus, nomine, ad contaminatum cedibus locum] itineris necessitate ibidem deductus est. Qui dum ad epulas pro etatis veneratione ab omnibus rogaretur, requirere cepit, quenam causa esset letitie, quod inter tot corpora interemptorum gaudentes exultantesque possent milites ępulari. Dictum a quodam est, quod dum religione Christiane legis et studio cerimonias Romanas cultumque deorum pariter cum imperatoris iussionibus contempnere voluissent dati neci essent, ut discipline militaris traditus ordo severius teneretur. Tunc Victor alto gemitu [trahens graviterque] suspirans detestatus convivas detestans et convivium exclamat: "Heu me, qui per tot annorum militiam ad hanc [infelicem aetatem veni et in hac] legionem militare non merui; quam bene inter tales gloriose mortis honore donatus finem vite invenire potuissem! Saltem si commilito indignus eram vel in equalem mortem ?? ante duas horas viandi necessitas detulisset, ut senilis pectoris cruor tantorum virorum victimis misceretur, obtuleram corpus hoc neci, dummodo tante laudis consortio non carerem." Talia dicente prophanorum statim turba vallavit, que utrum Christianus esset respondere minaciter iubet.

(9) At ille, paululum oculos ad cęlum erigens, talem percunctantibus sermonem respondit: "Longus me vivendi usus ad hanc, quam videtis, perduxit ętatem, quia quęcumque in hoc mundo aguntur aut studium repperit aut rerum volubilitas agit aut varius semper casus infestat; quęcumque volumus, optamus, sitimus aut cupimus, totus mundus caligine summersus tenebris circumfluentibus latet, nisi nobis aut via Christus affuerit aut lumen [Christus] effulserit. Quod ego fideli mente perpendens utinam ultimo contester effectu! Quod si me ad tempus paulo ante trucidatę legionis itineris necessitas detulisset, conviviis vel epulis vestris horum funerum consortium prętulissem. Sed etiam nunc prestabit Christus, ut Christianum me vel post professionem meam transire ulterius per beata funera non sinatis." Hęc eum loquentem subita percussoris obtruncat insania. Ita vir sanctus celeri confessione consortium [sanctorum] promeruit atque cęteris martyribus in eo loco sicut morte ita honore coniunctus est.

(13) Hęc nobis tantum de numerosa ista multitudine martyrum comperta sunt nomina, id est beatissimorum Mauricii, Exuperii, Candidi, Victoris, Innocentii atque Vitalis; cętera vero nomina nobis quidem incognita sed in libro vitę sunt scripta.

(14) Ex hac eadem legione fuisse dicuntur etiam [illi martyres] Ursus et Victor, quos Salodoro passos fama confirmat. Salodorum vero castrum est super Arola flumine, nec longe a Reno positum.

(15) Neque illud silendum, qualem deinde Maximianus progressus exitum consecutus est. Cum dispositis insidiis genero suo Constantino tunc regnum tenenti mortem moliretur, deprehenso dolo ipsius apud Massiliam captus nec multo post strangulatus teterrimoque hoc supplicio affectus impiam vitam digna morte finivit.

(16) At vero beatissimorum martyrum corpora post multos passionis annos sancto Theodoro illius loci epo revelata traduntur. In quorum honore cum extrueretur basilica, quę vastę tunc adiuncta rupi uno tantum latere acclinis iacebat, sed nunc iubente pręclaro Ambrosio, loci illius abbate, denuo ędificata biclinis esse dinoscitur.

(17) Quid miraculi tunc apparuerit nequaquam tacendum putavi: Accidit enim ut inter reliquos artifices, qui invitati convenisse ad hoc opus videbantur, quidam adesset faber, quem adhuc gentilem esse constabat. Hic cum dominico die, quo cęteri ad expectanda diei huius festa abscesserant, in fabrica solus substitisset, in illo secreto sese subito clara luce manifestantibus sanctis hic idem faber rapitur atque ad pęnam vel ad supplicia distenditur, visibiliter turbam martyrum cernens. Verberatus etiam increpatur, quod vel die dominico ęcclesię solus deesset, vel illud fabricę sanctum opus gentilis auderet attingere. Quod ideo misericorditer a sanctis factum constitit, ut faber ille consternatus et perterritus salutare sibi nomen posceret, statimque Christianus esset.

(18) Neque illud in sanctorum miraculis pretermittam, quod perinde clarum atque plurimis notum est: Materfamilias Quinti, egregii atque honorati viri, cum ita paralysi fuisset obstricta, ut etiam ^pedum usus ei negaretur, a viro suo ut illuc per multum itineris spatium deferretur poposcit. Quę cum pervenisset ad sanctorum martyrum basilicam famulantium manibus illata pedibus ad diversorium rediit ac sanitati de pręmortuis restituta membris miraculum suum ipsa circumtulit.

(20) Porro neque hoc omittendum est, quod per longum temporis tractum beati Innocentii martyris membra fluvius Rodanus revelavit. Iugi enim alluvione vicinum in se cespitem vergens religiosa quadam soli pernicie ad sepulturam martyris famulatrix unda pervenit. Prolatas namque reliquias leniter lambens non ideo longe a sinu terrę protulit, ut in gurgitis sui procella eas dimergeret, sed ob hoc, ut gloriosa devotione intra ambitum basilicę cum cęteris martyribus sepulturę eas sociari pręciperet. Cuius beatissimi martyris translationem a beatę memorię epis celebratam Domiciano Genevensis civitatis, Gratiano Augustanę [urbis], [et] Prothasio, tum temporis loci illius [epis], annuatim recolimus, cotidiana devotione et assiduis laudibus frequentamus.

(19) Pauca hęc tantum, quę simplici stilo recitavi, miracula passioni sanctorum inserenda credidi. Cętera satis multa sunt, quę vel in purgatione demonum, in restauratione claudorum, in sanitatione febrium vel in reliquis curationibus cotidie illic per sanctos suos virtus domini operatur, quę videlicet longo sermone narranda sunt, si per singula scribantur. Tamen fidelium cordibus absque lectione multis modis innotuit, quę, quanta et qualia miracula illic per sanctos suos ad honorem et gloriam nominis sui dominus operari non desinit. Quamobrem die noctuque ibidem psalmorum hymnorumque modulatio non desistit. Quod enim iubente sancto et pręclaro Christi martyre beato Sigismundo rege est institutum, hoc usque hodie deo auctore omnium protegente est conservatum. Propterea sedulo ut diximus, illic laudes deo servis ipsius canentibus mente atque ore persolvuntur, cui est honor et imperium per infinita seculorum secula. Amen.

Explicit passio sancti Mauricii sociorumque eius.

[IN VIVICATIONE S MICHAELIS IN MONTE ...]