(1) Temporibus Diocliciani, quondam Romanę rei publice principis, cum ad imperium tocius orbis fuisset electus omnesque provincias turbari quorundam presumptione perspiceret, ad consorcium imperii [vel laboris olim sibi commilitonem] militem Herculium Maximianum Cesarem facit eumque contra Amandum et Elianum, qui in Bagaudarum nomen presumptione servili arma commoverant, ad Galliam destinavit. Cum ^quo ? ad supplementum exercitus legionem Thebeam ex orientalibus militibus ire precepit. Quę legio sex milia sexcentos [sexaginta] sex viros vallidos animis et instructos armis antiquorum Romanorum habebat exemplo. Hii igitur milites Christianę religionis ritum orientali tradicione susceperant ab Hierosolimitanę urbis epo, fidemque sacrę virtutis armis omnibus preponebant. Ad urbem quippe Romanam itinere adtingentes eandem Christianitatis fidem, quam acceperant, apud beatum Marcellum, predicte Romane urbis pontificem, confirmantes spoponderunt, ut ante gladio interirent quam sacram fidem Christi, quam acceperant, violarent. Preceptum igitur a Diocliciano Cesare est, ut irent et post Maximianum itinere, quo ceperant, Gallias tenderent.

(2) Maximianus Cesar, usu quidem milicię bellis aptus sed idolorum specialis cultor, ferus animo, avaritia crudelis, libidini deditus ceterisque viciis obsessus sedem imperatoriam nimia crudelitate polluerat. In Galliam igitur properans ad Alpium Appenninarum aditum venit. Transmeantibus iter Alpium post arduam et aridam viam subito equalis loci campestris occurrit grata planicies. Quo in loco opidum factum est, quod Octodorus nomen accepit, Circa quod irrigua fluminibus prata et agrorum fertilis cultura porrigitur, Precipue deinde Rodani fluminis validus cursus offertur, [qui mole sua leniter fluens regionis ipsius gratiam propria amoenitate commendat]. Transcensis igitur Alpibus Maximianus Cesar Octodorum venit ibique sacrificaturus idolis suis convenire exercitum iussit atroci preposita iussione ut per aras demonibus consecratas iurarent coequales sibi animos contra Baugadarum turbas esse pugnandum, Christianos vero velud inimicos diis suis ab omnibus persequendos. Quod hubi primum pervenit ad noticiam Thebaide legionis preteriens Octodorum opidum ad locum, cui Agauno nomen est, celeriter properavit, ut octo milium spacio ab Octodoro separata necessitatem [committendi] sacrilegii preteriret. [Acaunum accolae interpretatione Gallici sermonis saxum dicunt]. Quo in loco ita vastis rupibus Rodani fluminis cursus artatur, ut commeandi facultate subtracta constratis pontibus viam fieri itineris necessitas imperaret. Undique tamen imminentibus saxis parvus quidem sed amenus irriguis fluminibus campis includitur, ubi fessi milites legionis Thebeę post laborem tanti itineris resederant. O quanta reverencia excolendus est sacer locus ille, in quo tot pro Christo martyrum milia ferro cesa referuntur!

(3) Maximianus Cesar, dum ad sacramenta superius memorata cunctos in suo exercitu cogeret, agnovit pretergressam, ut diximus, legionem. Subito iracundię furore repletus satellites mittit, ut legionem ad sacramentorum suorum sacrilegia revocarent. Erat in eadem legione primicerius Mauricius et signifer Exuperius et Candidus senator, qui ita commilitonibus suis preerant, ut amore pocius divinitatis quam terrore militari obedienciam preberent, viri in rebus bellicis strenui et virtute nobiles, sed fide in deo nobiliores. Erga imperatorem fortitudine, erga Christum devocione certabant. Evangelii precepti sub armis custodes reddebant quę dei erant deo, et que Cesaris Cesari restituebant. Requirunt itaque quod Maximianus Cesar ita mandanto ira mandante? dictasset. Dictum est ab his, quod Cesar iusserat, milites omnes immolare hostias, et libare sacrificia et [sacramenta] fanatici ordinis [prebuisse], iubere Cesarem, ut legio festinanter reverteretur et commilitonem ? prepararet exemplum. Tunc hii qui preerant legioni miti affatu dederunt responsum, ob hoc transgressos Octodorum, quia iam fama ad eos sacrificiorum ordine pervenisset et fas sibi visum esset, ne demonum aras Christiani contaminare viderentur, [esse sibi in animo] deum unum colere, traditam more orientali religionem usque ad diem vitę perhenniter custodire, ad bellorum usum paratam legionis esse virtutem, ad committenda vero sacrilegia, sicut Cesar preceperat, Octodorum non redire.

(4) Reversus itaque satelles nunciat obstinatos esse animos legionis nec vellet preceptis imperatoris obedire. Tunc Maximianus Cesar iracundie nimietate succensus ad hanc vocem subito furore prosilivit dicens: "Ergo milites mei imperatoria precepta et sacrorum meorum ordinem spernunt! Sanctiendum erat vindicta publica etiam si tantum magestatem regiam contempnere voluissent; IIII iungitur despectui meo celestis iniuria et mecum pariter religio Romana contempnitur. Senciat contumax miles me non solum michi sed etiam diis meis dare posse vindictam; iam fidissimorum meorum turba festinet, decimum quemque morti funesta sors prebeat, discant equalem necem quos ordo premiserit moriendi, qualiter Maximianus vel sibi vel diis suis hac severitate dederit ulcionem!"

(5) Post hanc vocem apparitoris iussio infausta porrigitur, ad legionem velociter properatur, crudelia precepta reserantur. Traduntur neci quos ordo repperit numerandi, leti percussoribus cervices prebent solaque inter eos erat de gloriose mortis acceleratione contencio. Perfecto itaque scelere ut Octodorum legio redeat iubetur. Tunc sanctus Mauricius primicerius paululum a satellitibus regiis segregatus convocat legionem et hac oracione sanctiores alloquitur: "Gratulor virtuti vestre, commilitones optimi, quod amore religionis nullam vobis Cesaris ^iussio attulit formidinem; gaudentibusque quodammodo animis tradi ad necem gloriosam commilitones vestros vidistis, quibus timui ne quisquam, quod armatis facile est, sub specie defensionis beatissimis funeribus manus obviam adferre temptaret! Iam michi ad huius rei interdictum Christi nostri paratur exemplum, qui exemptum vagina apostoli gladium proprię vocis iussione recondit, docens maiorem armis omnibus Christiane confidencię esse virtutem. Hic deus Christus plane mentes vestras et manus prohibuit, ne quisquam divino operi mortalibus dextris obturasset. Quin immo cepti operis fidem perhenni religione complete! Actenus exempla sacris inserta codicibus legebamus; iam nunc per nosmet ipsos quos sequi deberemus aspeximus. Ecce vallatus sum commilitonum meorum corporibus, quos de latere meo funestus satelles abstraxit, aspersus sum cruore sanctorum et [sacri] sanguinis reliquias vestibus meis porto et dubito eorum sequi necem, quorum gratulans admiror exemplum? Et vacat cogitare quod imperator iubeat, qui sorte [mihi] mortalitatis michi equalis est. Si habere aliquid virium imperatoria precepta potuissent, circa beatissimorum trium puerorum corpora regis Persarum valuisset incendium nec contempnere ora leonum lacu clausus valeret propheta. Sacramenta dedisse olim nos meminimus quod contemptu lucis istius in desperacione vitę defensare rem publicam deberemus; iam tunc promisi mei corporis utilitatem ? et spopondi hanc imperatoribus fidem nec tamen michi ullus tunc regna cęlestia promittebat. Quid Christo spondente faciendum est, si hoc potuimus milicię devocione promittere? Quin immo, fortissimi commilitones, olim devotas animas subdamus preciosissime passioni, sit nobis virilis animus, fides inviolata permaneat! Iam cerno ante tribunal Christi eos stantes quos neci paulo ante satelles regius deputavit; illa vita gloriosa est, quę eternitatem [beatam] vitę huius brevitate mercatur. Equale omnes uno animo, una voce responsum (in marg.) satellitibus demus, id nuncia: "Milites quidem, Cesar, tui sumus et ad defensionem ^rei publice Romana arma suscepimus nec umquam aut desertores bellorum aut proditores milicię fuimus aut ignavie formidinis meruimus subire flagitium. Tuis etiam obtemperamus preceptis nisi instituti legibus Christianis demonum cultus et aras semper pollutas sanguine vitaremus. Comperimus precepisse te, ut aut sacrilegiis polluere Christianos aut dedenis interfectis nos velle deterrere. Non inquiras longius latitantes, nos omnes Christianos esse cognoscas; habebis potestati tuę subdita omnium corpora, auctorem vero suum respicientes Christum animas non tenebis." Hęc [sicut] vir sanctus dixerat, legionis probatur assensio et Cesa^ri per satellites nunciatur.

(6) Precepit profana iussione, ut iterum decimum renovatę crudelitatis ordo consummeret. Post hanc vocem ad legionem velociter properatur, crudelia precepta peraguntur, reliqui vero ut Octodorum redeant iubetur. Tunc Exuperius, quem ante principem vel campidoctorem (-duct- m.s.) superius memoravi, correptis legionis suę signis hac circumstantes oracione confirmat: "Tenere me, commilitones optimi, secularium quidem bellorum signa perspicitis, sed [non ad hęc arma provoco,] non ad hęc bella animos vestros virtutemque committo; aliud nobis eligendum est genus preliorum, non per hos gladios potestis ad regna cęlestia properare. Robur nobis opus est animorum et preliorum, invicta defensio [est] fidem, quam deo promisimus, in ultimis custodire. Iam de commilitonum nostrorum gloria, quę divini cernebat obtutu, gloriosus vir Mauritius est loquutus, ego vobis victoriam plenam, si Christo creditis, repromitto. Proiciant dexterę nostrę arma ista cum signis militaribus, prestabit hoc Christus, ut mox in ipso cęlesti, [sicut promittitur,] regno, sicut promittitur, alia vobis Exuperium vestrum videatis signa monstrare. Vadat quin immo funestus satelles et hec truculento regi nunciet: "Milites tui, imperator, sumus, sed tamen servi quod liberi confitemur, dei. [Tibi militiam debemus, illi innocentiam.] A te stipendium laboris accepimus, ab illo vite exordium sumpsimus. In hoc nequaquam possumus sequi imperatorem, ut auctorem nostrum negemus deum. Non nos adversum te, imperator, armavit ipsa, quę fortissima est in periculis, desperacio. Tenemus ecce arma et non resistimus, quia mori magis quam occidere volumus, et innocentes interire [quam noxii vivere] preobtamus. Si quid in nos ultra statueris, ignem aut tormenta ferro subici parati sumus; Christiani sumus, persequi Christianos non possumus. Inexsuperabiles legionis istius animos [Caesar] agnoscite; tela proicimus; exarmatas quidem dextras satelles tuus conspicit, sed armatum fide catholica pectus invenit. Occide, prosterne, secandas gladiis persequutoribus cervices prebemus intrepidi; hęc nobis iocundiora sunt, dummodo quia te cum sacrilegiis tuis contempnimus et ad celestia regna [iam nunc] properamus." Flagrabat [enim] iam tunc in beatissimorum martyrum pectoribus ardor gloriosus. Hęc mandata legionis remeans ad Maximianum [Cesarem] satelles nunciat.

(7) At ille, quasi nichil iteratum fuisset scelus perpetratum, ire propere exercitum iubet et circumfundi imperat legionem nullumque de tanto sanctorum exercitu precepit relinqui. Ventum itaque est, circumsistit beatam legionem turba carnificum, omnis etas sine discretione perimitur lanianturque beata corpora et devotas deo animas fideli mortis professione commendant. Operta est terra illic procumbentibus in morte corporibus iustorum, fluxeruntque pretiosa? sanguinis rivi. Quę unquam rabies absque bello tantam humanorum corporum stragem dedit, [quae feritas ex sententia sua tot simul perire vel reos iussit! Ne iusti punirentur multitudo non obtinuit, cum inultum esse soleat quod multitudo delinquit. Hac igitur crudelitate immanissimi tyranni confectus est ille sanctorum populus,] qui contempsit rem presencium ob spem futurorum. Sic interfecta est illa plane angelica legio, quae ut credimus cum illis angelorum legionibus iam conlaudant [semper] deum in cęlis. Peracta tandem cede inter omnes sanctorum percussores preda dividitur. Namque Maximianus facultatem dederat, ut, quisque legionis illius militem iugulasset, interemptor interempti spoliis uteretur. Divisa igitur omnium preda ad vescendum epulandumque victrix turba consedit.

(8) Interea veteranus quidam [iam] ultimę etatis senio fatigatus, nomine Victor, ad contaminatum cedibus locum itineris necessitate deductus est. Dum ad epulas pro etatis veneracione ab omnibus rogaretur, requirere cepit, quenam causa esset leticię, quod inter tot corpora interemptorum gaudentes exultantesque possent milites epulari. Dictum est a quodam, quod legio Christianę legis studio cerimonias Romanas cultumque deorum pariter cum imperatoris iussionibus contempnere voluisset, dataque neci esset, ut discipline militaris traditus ordo severius teneretur. Tunc Victor altius gemitum trahens graviterque suspirans detestatus convivas detestatusque et convivium exclamavit: "Heu me, qui per tantorum annorum miliciam ad hanc [infelicem aetatem veni et in hac] legionem militare non merui; quam bene inter tales gloriose mortis honore donatus finem vitę invenire potuissem! Saltem si commilitonum indignus eram vel me ante has duas horas viandi necessitas detulisset, ut senilis pectoris cruor tantorum virorum victimis miseretur, obtuleram corpus hoc neci, dummodo tante laudis consorcio non carerem." Talia dicentem turba profanorum interrogat, utrum Christianus esset minaciter iubet respondere.

(9) At ille, paululum ad celum oculos erigens, talia percunctantibus sermone respondit: "Longus me vivendi usus ad hanc, quam videtis, perduxit etatem. Quecumque in hoc mundo aguntur aut studium repperit aut rerum volubilitas agit aut varius semper casus infestat; quodcumque volumus, obtamus, [scimus aut cupimus,] totus mundus caligine submersus tenebris circumfluentibus latet, nisi nobis [aut] viam Christus ostenderit aut lumen Christus explauserit. Quod ergo fideli mente perpendens [utinam] ultimo contestor affectu! Quod si me ad tempus paulo [ante] trucidatę legionis itineris necessitas detulisset, conviviis vel epulis vestris horum funerum consorcium pretulissem. Sed etiam nunc prestabit Christus, ut Christianum [me] vel [post] professionem meam transire ulterius per beata funera non sinatis." Hęc eum loquentem subito percussoris obtruncat insania. Ita vir sanctus celeri confessione et consorcium [sanctorum] prom[eruit ceterisque martiribus] in eo [loco sicut morte ita est honore] coniunctus. Ms.zerrissen

(13) Hęc nobis tantum de numerosa ista multitudine martyrum comperta [sunt] nomina, id est [beatissimorum] Mauricii, Exuperii, Candidi, Innocencii, Victoris; cetera vero nomina nobis quidem incognita, sed in libro vitę sunt scripta.

(14) Nam ex eadem legione fuisse dicuntur etiam Ursus et Victor, quos Solodoro passos fama confirmat. Solodorum vero castrum est super Arolam flumen non longe a Reno [positum] .

(15) Neque illud silendum est, quem deinde Maximianus progressus exitum consequutus est. Cum dispositis insidiis genero suo Constantino, tunc regnum tenenti (-e m.pr.), mortem moliretur, deprehensus dolo illius apud Massiliam captus non post multum strangulatus impiam vitam digna morte finivit.

(16) At vero beatissimorum martirum corpora post multos passionis eorum annos sancto Theodolo, illius loci epo, revelata traduntur. In quorum honore cum extrueretur basilica, quę vastae tunc adiuncta rupi uno tantum latere adclinis iacebat, sed tunc iubente preclaro meritis Ambrosio, loci illius abbate, denuo edificata biclinis esse dinoscitur.

(20) Neque enim hoc omittendum videtur, quod per longum temporis tractum beati Innocencii martyris membra Rodanus revelavit. Iugi enim aluvione vicinum in se cespitem vergens religiosa quadam sollicitudine ad sepulturam martyris famulatrix unda pervenit. Prolatas namque reliquias leniter (Ms.beschädigt:) lambens non ideo a sinu terre protulit, ut in gurgitis sui procella demergeret, sed ob gloriosam devocionem intra ambitum basilicę ceteris martiribus sepulturę preciperet sociari. Cuius translacionem a sancte recordacionis Domiciano Genuense et Grato Augustanę urbis vel Protasio illius tunc temporis loci epo, celebratam recolentes cottidiana devocione et laudibus frequentamus.

Quid miraculi tunc apparuit nequaquam tacendum putavi:

(17) Accidit ut inter reliquos artifices, qui invitati convenisse ad hoc opus videbantur, quidam esset aurifex, quem adhuc gentilem esse constaret. Hic cum dominico die, quo ceteri ad expectanda diei [eius] festa abscesserant, in eadem domo, in qua artem agebat, solus substitisset, in illo secreto subito manifestantibus sanctis hic idem artifex rapitur atque ad penam vel ad suplicia distenditur, et visibiliter turba martirum cernens verberatus est et increpatus, quod vel diei dominico ecclesię solus deesset, vel illud opus sanctum suscipere gentilis auderet. Quod ideo misericorditer a sanctis factum est, ut artifex ille consternatus et territus salutare sibi nomen poposceret, statimque Christianus effectus est.

(18) Neque illud in sanctorum miraculis pretermittam, quod per eadem loca omnibus notum est: Materfamilias Quinti, egregii atque honorati viri, cum ita paralisi fuisset obstricta, ut etiam usus pedum negaretur, a viro suo poscit ut illuc per multum itineris spacium defertur. Quę cum pervenisset, sanctorum martyrum basilicę famulancium manibus illata pedibus ad diversorium rediit, hac sanitate de premortuis restituta membris miraculum suum ipsa circumtulit.

(19) Hęc duo tantum miracula passioni sanctorum miseranda credidi. Ceterum satis multa sunt, quę vel in purgacione demonum vel in restauracione claudorum vel sanitate febrium ceterisque infirmitatibus cottidie illic per servos suos virtus domini operatur. Quę multa narranda sunt si per singula scribantur. Tamen fidelium cordibus absque lectione cognita esse noscuntur, que, quanta et qualia miracula [illic] per sanctos suos ad honorem [et gloriam] nominis sui dominus operari non desinit. Pro eo quod ibi die noctuque psalmorum hymnisque decantacio non desistit, que iubente sancto et preclaro Christi martyre beato Sigismundo rege est institutum usque huc hodie deo protegente est conservatum. Propterea illic laudes dei servi canentes ore persolvunt illi, cui est honor et gloria, imperium et potestas per omnia secula seculorum. Amen.

[VIII Kl Oct.pas scę Teglę vir]