(1) Diocletianus, quondam Romanę rei publicę princeps, cum ad imperium totius orbis fuisset electus omnesque provincias turbari quorundam praesumptione prospiceret, ad consortium imperii vel laboris olim sibi conmilitonem Herculium Maximianum Cęsarem fecit eumque contra Amandum et Ęlianum, qui in Bacaudarum nomen praesumptione servili^a arma commoverant, ad Gallias destinavit. Cui ad supplementum exercitus legionem Thebeorum ex orientalibus militibus dedit. Quę legio sex milia sexcentos ac sexaginta viros validis animis et instructos armis antiquorum Romanorum habebat exemplo. Hi igitur milites Christianę religionis ritum orientali traditione susceperant fidemque sacram virtute et armis omnibus praeponebant.

(2) Maximianus Cęsar, usu quidem milicię bellis aptos sed idolorum specialis cultor, ferus animo ^et qui severitatem imperatoriam nimia crudelitate pollueret. In Galliam properans ad Alpium Penninarum aditum venit. Transmeantibus iter Alpium per arduam et horridam viam subito (ex -a corr.?) ęqualis loci campestris occurrit grata planicies. Quo in loco oppidum factum est, quod Octodri nomen accepit, circa quod aut irrigua fluminibus prata circa agrorum fertilis cultura porrigitur, pręcipue deinde Rhodani fluminis cursus offertur, qui mole sua leniter fluens regionis ipsius gratiam propria amęnitate commendat. Transcensis igitur Alpibus Maximianus Cęsar Octodrum venit ibique sacrificaturus idolis suis convenire exercitum iussit atroci proposita iussione ut per aras dęmonibus consecratas iurarent ęqualibus sibi animis contra Bacaudarum turbas esse pugnandum christianosque velut inimicos diis suis ab omnibus persequendos. Quod ubi primum pervenit ad notitiam Thebee (-aidę l.pr.eras.?) legionis praeteriens Octodrum oppidum ad locum, cui Agauno (ex Ac- corr.) nomen est, celeriter properavit, ut XII milium spacio ab Octodro separata necessitatem committendi sacrilegii praeteriret. Agaunum (ex Ac- corr.) accolę interpretatione Gallici sermonis saxum dicunt. Quo in loco ita vastis rupibus Rhodani fluminis cursus artatur, ut commeandi facultate subtracta constratis pontibus viam fieri itineris necessitas imperaret. Undique tamen inminentibus saxis parvus quidem sed amęnus irriguis fontibus campus includitur, ubi fessi milites legionis Thebeę post laborem tanti itineris resederunt.

(3) Maximianus Cęsar, dum ad sacramenta superius memorata cunctos in exercitu suo cogeret, agnovit praetergressam, ut diximus, legionem. Subito iracundię furore completus satellites mittit, ut legionem ad sacramentorum suorum sacrilegia revocarent.

Erat in eadem legione primicerius Mauricius et signifer Exsuperius et Candidus senator, qui ita commilitonibus suis praeerant, ut amore potius ęqualibus quam terrore militari obędienda praeciperent. Requirunt itaque quod Maximianus Cęsar ira dictante mandasset. Dictum ab his est, quos Cęsar miserat milites omnes ymmolasse hostias, libasse sacrificia et sacramenta phanatici ordinis praebuisse, iubere Cęsarem, ut legio festinanter reverteretur commilitonumque pareret exemplo. Tunc hi qui praeerant legioni miti affatu dedere responsum, praetergressos se Octodrum, quia iam fama ad eos sacrificiorum ordinem detulisset, fas sibi visum esse, ne dęmonum aras christianorum videret obtutus; esse sibi in animo deum vivum colere, traditam orientali more religionem usque ad diem vitę perenniter custodire, ad bellorum usum paratam legionis esse virtutem, ad committenda vero sacrilegia, sicut Cęsar praecepit, Octodrum non redire.

(4) Reversi itaque satellites nuntiaverunt obstinatos esse animos legionis nec velle praeceptis imperatoris obędire. Tunc Maximianus Cęsar iracundię nimietate succensus ad hanc vocem subito furore prosilivit: "Ergone milites mei imperatoria praecepta et sacrorum meorum ordinem spernunt! Sanctiendum erat vindicta publica etiam si tantum maiestatem regiam contempnere voluissent; iungitur despectui meo cęlestis iniuria et mecum pariter religio Romana contempnitur. Sentiat contumax miles me non solum michi sed etiam numinibus meis dare posse vindictam; iam nunc fidelissimorum meorum turba festinet, decimum quemque morti funesta sors praebeat, discant ęqualium nece quos ordo praemiserat moriendi, qualiter Maximianus vel sibi vel numinibus suis hac severitate dederit ultionem!"

(5) Post hanc vocem parituris iussio infausta porrigitur, ad legionem velociter properatur, crudelia praecepta reserantur. Traduntur neci quos ordo repperit numerandi, lęti percussoribus cervices prebent solaquę inter eos est de gloriosę mortis occupatione contentio. Perfecto scelere ut Octodrum legio redeat iubetur. Tunc Mauritius primicerius paulolum a satellitibus regiis segregatus convocat legionem et hac oratione sancti oris alloquitur: "Gratulor virtuti vestrę, commilitones optimi, quod amore religionis nulla vobis Cęsaris praecepta attulere formidinem; gaudentibus quodam modo animis tradi ad necem gloriosam commilitones vestros vidistis. Quam timui ne quisquam, quod armatis facile est specie defensionis, beatissimis funeribus manus obvias afferre temptaret! Iam mihi ad huius rei interdictum Christi nostri parabatur exemplum, qui exemptum vagina apostoli gladium proprię vocis iussione recondidit, docens maiorem armis omnibus Christianam esse virtutem. Hic deus Christus plane mentes vestras manusque prohibuit, ne quisquam divino operi mortalibus dexteris obviaret. Quin immo cępti operis fidem perenni religione complete! Hactenus exempla sacris inserta codicibus legebamus; iam nunc per nosmet ipsos quos sequi deberemus aspeximus. Ecce vallatus sum commilitonum meorum corporibus, quos de latere meo funestus satelles eripuit, aspersus sum cruore sanctorum et sacri sanguinis reliquias vestibus meis porto et dubito eorum sequi necem, quorum gratulans admiror exemplum? Et vacat cogitare quid imperator iubeat, qui sorte mihi mortalitatis ęqualis est. Si habere aliquid virium imperatoria praecepta potuissent, circa beatissimorum puerorum corpora regis Persarum valuisset incendium nec contempnere leonum rugitus lacu clausus propheta potuisset. Sacramenta olim dedisse nos memini quod contemptu lucis istius et desperatione vitę defensare rem publicam deberemus; iam nunc promisi corporis mei vilitatem et spopondi hanc imperatoribus fidem nec tamen mihi ullus tunc regna cęlestia promittebat. Quid Christo spondente faciendum est, si hoc potuimus milicię devotione promittere? Quin immo, fortissimi commilitones, olim devotas animas subdemus preciosissimę passioni, in nobis virilis animus, fides inviolata permaneat! Iam cerno ante tribunal Christi stantes eos quos neci paulo ante satelles regius deputavit; illa vero gloria est, quę ęternitatem beatam vitę huius brevitate mercatur. Ęquali omnes animo, una voce responsum satellitibus demus, adnuncia: "Milites quidem, Cęsar, tui sumus et ad defensionem rei publicę Romana arma suscepimus nec umquam aut desertores bellorum aut proditores milicię fuimus aut ignavę formidinis meruimus subire flagitium. Tuis etiam obtemper^aremus praeceptis nisi instituti legibus christianis dęmonum cultus et aras semper pollutas sanguine vitaremus. Comperimus praecepisse te, ut aut sacrilegiis pollueres Christianos aut puniris. Nec non inquiras longius latitantes, nos omnes Christianos esse cognosce; habebis potestati tuę subdita omnium corpora, auctorem vero suum respicientes Christum animas non timebis." Hęc sicut vir sanctus dixerat, legionis probatur assensu et Cęsari per satellites nuntiatur.

(6) Inclementi praecepit iussione, ut iterum decimum renovatę crudelitatis ordo consumeret. Post hanc vocem ad legionem velociter properatur, crudelia praecepta peraguntur, reliquos Octodrum redire iubetur. Tunc Exsuperius, quem ante principem vel campiductorem superius memoravi, correptis legionis suę signis ac circumstantes oratione confirmat: "Tenere me, commilitones optimi, saecularium quidem bellorum signa perspicitis, sed non ad hęc arma provoco, non ad hęc bella animos vestros virtutemque conpello; aliud nobis genus eligendum est proeliorum, non per hos gladios potest ad regna cęlestia properari. Robur nobis opus est animorum; invicta defensione fidem, quam deo promiseris, in ultimis custodire. Iam de commilitonum nostrorum gloria, ea quę divino cernebat obtutu, Mauricius est locutus, ego vobis victoriam plenam, si Christo credidistis, repromitto. Proiciant dexterę nostrę arma ista cum signis militaribus, prestabit hoc Christus, ut mox in ipso cęlesti, sicut promittitur, regno alia vobis Exsuperium vestrum videatis signa monstrare. Vadat quin immo funestus satelles et hęc truculento regi nuntiet: "Inexsuperabiles legionis istius animos, Cęsar, agnosce; tela proicimus; exarmatas quidem dexteras satelles tuus, sed armatum fide catholica pectus inveniet. Occide, prosterne, resecandas gladiis percussoribus cervices praebemus intrepidi; hęc nobis iocundaria sunt, dummodo quod te cum sacrilegiis tuis contempnimus, ad regna iam nunc cęlestia properemus." Hęc mandata legionis remeans ad Maximianum Cęsarem satelles nunciat.

(7) At ille, quasi nichil iterato fuisset scelere perpetratum, ire propere exercitum iubet et circumfundi legionem nullumque de tanto sanctorum exercitu praecepit derelinqui. Ventum itaque est, circumsistit beatam legionem turba carnificum, omnis ętas sine discretione perimitur lanianturque beata corpora et devotas deo animas fideli mortis professione commendant. Peracta tandem cęde inter omnes sanctorum percussores preda dividitur. Namque Maximianus facultatem dederat, ut, quisque legionis illius militem iugulasset, interempti spoliis uteretur. Divisa igitur omnium preda ad vescendum ępulandumque victrix turba consedit,

(8) cum interea veteranus quidam ultimę ętatis senio fatigatus, nomine Victor, ad contaminatum cędibus locum itineris necessitate deductus est. Dum ad ępulas pro ętatis veneratione ab omnibus rogaretur, requirere cępit, quęnam esset causa lęticię, quod inter tot corpora peremptorum gaudentes exultantesque possent milites ępulari. Dictum a quodam est, quod legio Christianę legis studio cęrimonias Romanas cultumque numinum pariter cum imperatoris iussionibus contempnere voluisset dataque neci esset, ut disciplinę militaris traditus ordo severius teneretur. Tunc Victor alte gemitum trahens graviterque suspirans exclamat: "Heu me, qui per tot annorum miliciam ad hanc infelicem ętatem veni et in hac legione militare non merui; quam bene inter tales gloriosę mortis honore donatus finem vitę invenire potuissem! Saltim si commilito indignus eram vel me ante actas oras viandi necessitas detulisset, ut senilis pectoris cruor tantorum virorum victimis nasceretur, obtulissem corpus hoc neci, dummodo tantę laudis consortio non carerem." Talia dicente profanorum statim turba vallavit, quę utrum Christianus esset respondere minaciter iubet.

(9) At ille, paulolum oculos ad cęlum erigens, tali percunctantibus sermone respondit: "Longus me vivendi usus ad hanc, quam videtis, perduxit ętatem. Quęcumque in hoc mundo aguntur aut studium repperit aut rerum volubilitas agit aut varius semper casus infestat; quodcumque volumus, optamus, scimus aut cupimus, totum mundum caligine submersum tenebris circumfluentibus latet, nisi nobis aut viam Christus ostenderit aut lumen Christus effulserit. Quod ego fideli mente perpendens utinam ultimo contester affectu! Quod si me ad tempus paulo ante trucidatę legionis itineris necessitas obtulisset, conviviis vel ępulis vestris horum funerum consortia praetulissem. Sed etiam nunc praestabit Christus, ut Christianum me vel post professionem meam transire ulterius per beata funera non sinatis." Hęc eo loquente subita percussoris obtruncat insania. Ita vir sanctus consortium sanctorum celeri confessione promeruit.

(13) Hęc nobis tantum de numero isto martyrum comperta sunt nomina, id est beatissimi Mauricii, Exsuperii, Candidi, Innocentii Victoris atque Vitalis; cętera nobis quidem incognita, sed in libro vitę sunt scripta.

(14) Ex hac eadem legione fuisse dicuntur etiam illi martyres Ursus et Victor, quos Solodro passos fama confirmat. Solodrum vero castrum est super Ara flumine neque longe a Reno positum.

(15) Opere pretium est etiam illud indicare, quis deinde Maximianum trucem tyrannum exitus consecutus sit. Cum dispositis insidiis genero suo Constantino, tunc regnum tenenti, mortem moliretur, deprehenso dolo illius apud Massiliam captus nec multo post strangulatus teterrimoque hoc supplicio affectus impiam vitam digna morte finivit.

(16) At vero beatissimorum martyrum corpora post multos passionis annos sancto Theodoro, huius loci epo revelata traduntur. In quorum honore cum strueretur basilica, quę vaste nunc adiuncta rupi est, quid miraculi tunc apparuerit nequaquam tacendum putavi:

(17) Accidit ut inter reliquos artifices, qui invitati convenisse ad hoc opus videbantur, quidam adesset faber, quem adhuc gentilem esse constaret. Hic cum dominico die, quo cęteri ad exspectanda diei eius festa abscesserant, in fabrica solus substitisset, in illo secreto se subito clara luce manifestantibus sanctis hic idem faber rapitur atque ad pęnam vel ad supplicia distenditur, et visibiliter turbam martyrum cernens, verberatus etiam increpatur, quod vel die dominico ęcclesię solus deesset, vel illud fabricę opus sanctum suscipere gentilis auderet. Quod ideo misericorditer a sanctis factum constitit, ut faber ille consternatus et territus salutare sibi [nomen] poposceret, statimque Christianus effectus est.

(18) Neque illud in sanctorum miraculis pretermittam, quod perinde clarum atque omnibus notum est: Materfamilias Quinti, egregii atque honorati viri, cum ita paralytica fuisset obstricta, ut etiam pedum usus negaretur, a viro suo ut istic per multa itineris spacia deferretur poposcit. Quo cum pervenisset, sanctorum martyrum basilicam famulantium manibus illata pedibus ad diversorium rediit ac sanitati de praemortuis restituta membris miraculum suum ipsa circumtulit.

(19) Hęc duo tantum mira passione sanctorum inserenda credidi. Cęterum satis multa sunt, quę vel in purgatione dęmonum vel in reliquis curationibus cottidie illic per sanctos martyres domini virtus operatur.

(20) Neque enim hoc omittendum est, quod per longum temporis tractum beati Innocentii martyris ossa Rhodanus revelavit. Iugi enim eluvii vicinum in se cespitem vergens religiosa quadam soli pernicie ad sepulturam martyris famulatrix unda pervenit. Prolatas namque reliquias leniter lambens non ideo a sinu terrę protulit, ut in gurgitis sui procella demergeret, sed ob gloriosa devotione intra ambitum basilicę cęteris martyribus sepulturę praeciperet sociari. Cuius translationem a sanctę recordationis Domitiano Genavensi et Grado Augustanę urbis vel Protasio, tum temporis huius loci epo, celebratam recolentes cottidiana devotione et laudibus frequentamus, adiuvante domino nostro Iesu Christo, qui cum patre et spiritu sancto vivit et regnat in saecula seculorum. Amen.

EXPLICIT PASSIO SANCTI MAURITII CUM SANCTIS SUIS.[]

[Incipit descriptio vitę sanctorum martyrum Cosme et Damiani.]