(1) Diocletianus, quondam Romane rei publice princeps, cum ad imperium totius orbis fuisset electus omnesque provincias turbari quorumdam presumptione prospiceret, ad consortium imperii vel laboris olim sibi commilitonem Herculium Maximianum Cesarem fecit eumque contra Amandum et Elianum, qui in Bacaudarum nomen presumptione servili arma commoverant, ad Gallias destinavit. Cui ad supplementum exercitus [legionem] Thebeorum ex orientalibus militibus dedit. Que legio sex milia sexcentos ac sexaginta sex viros validos animis et instructos armis antiquorum Romanorum habebat exemplo. Hii igitur milites Christiane religionis ritum orientali traditione susceperant fidemque sacram virtuti et armis omnibus preponebant.

(2) Maximianus Caesar, usu quidem militie bellis aptus sed ydolorum specialis cultor, ferus animo et qui severitatem imperatoriam nimia crudelitate pollueret. In Galliam properans ad Alpium Penninarum aditum venit. Transmeantibus iter Alpium per arduam et horridam viam subita equalis loci campestris occurrit grata planicies. Quo in loco oppidum factum est, quod Octodori nomen accepit, circa quod aut irrigua fluminibus prata aut agrorum fertilis cultura porrigitur, precipue deinde Rodani fluminis cursus offertur, qui mole sua leniter fluens regionis ipsius gratiam propria amenitate commendat. Transcensis igitur Alpibus Maximianus Cesar Octodorum venit ibique sacrificaturus idolis suis convenire exercitum iussit atroci proposita iussione ut per aras demonibus consecratas iurarent equalibus sibi animis contra Bacaudarum turbas esse pugnandum christianosque velut inimicos diis suis ab omnibus persequendos. Quod ubi primum pervenit ad noticiam Thebaide legionis preteriens Octodrum oppidum ad locum, cui Agauno nomen est, celeriter properavit, ut duodecim milium spatio ab Octodro separata necessitatem committendi sacrilegii preteriret. Agaunum acole interpretatione Gallici sermonis saxum dicunt. Quo in loco ita vastis rupibus Rodani fluminis cursus artatur, ut commeandi facultate subtracta constratis pontibus viam fieri itineris necessitas imperaret. Undique tamen imminentibus saxis parvus quidem sed amenus irriguis fontibus campus includitur, ubi fessi milites legionis Thebee post laborem tanti itineris residerunt.

(3) Maximianus Cesar, dum ad sacramenta superius memorata cunctos in exercitu suo cogeret, agnovit pretergressam, ut diximus, legionem. Subito iracundie furore completus satellites mittit, ut legionem ad sacramentorum suorum sacrilegia revocarent. Erat in eadem legione primicerius Mauricius et signifer Exuperius et Candidus senator, qui ita in commilitonibus suis preerant, ut amore potius equalibus quam terrore militari obedienda preciperent. Requirunt itaque quod Maximianus Cesar ira dictante mandasset. Dictum ab hiis est, quos Caesar miserat, milites omnes ymmolasse hostias, libasse sacrificia et sacramenta fanatici ordinis prebuisse, iubere Cesarem, ut legio festinanter reverteretur commilitonumque pareret exemplo. Tunc hii qui preerant legioni miti affatu dedere responsum, pretergressos se Octodurum, quia iam fama ad eos sacrificiorum ordinem detulisset, fas sibi visum esse, ne demonum aras christianorum videret obtutus; esse sibi in animo deum vivum colere, traditam orientali more religionem usque ad diem vite perhenniter custodire, ad bellorum usum paratam legionis esse virtutem, ad committenda vero sacrilegia, sicut Cesar precepit, Octodrum non redire.

(4) Reversi itaque satellites nuntiaverunt obstinatos esse animos legionis nec velle preceptis imperatoris obedire. Tunc Maximianus Cesar iracundie nimietate succensus ad hanc vocem subito furore prosilivit: "Ergone milites mei imperatoria precepta et sacrorum meorum ordinem spernunt! Sanctienda erat vindicta publica etiam si tantum maiestatem regiam contempnere voluissent; iungitur despectui meo celestis iniuria et mecum pariter religio Romana contempnitur. Sentiat contumax miles me non solum mihi sed etiam numinibus meis dare posse vindictam; iam nunc fidelissimorum meorum turba festinet, decimum quemque morti funesta sors prebeat, discant equalium nece quos [ordo] premiserat moriendi, qualiter Maximianus vel sibi vel numinibus suis hac severitate dederit ultionem!"

(5) Post hanc vocem parituris iussio infausta porrigitur, ad legionem velociter properatur, crudelia precepta reserantur. Traduntur neci quos ordo repperit numerandi, leti percussoribus cervices prebent solaque inter eos est de gloriose mortis occupatione contentio. Perfecto scelere ut Octodrum legio redeat iubetur. Tunc Mauricius primicerius paulolum a satellitibus regiis segregatus convocat legionem et hac oratione sancti oris alloquitur: "Gratulor virtuti vestre, commilitones optimi, quod amore religionis nullam vobis Cesaris precepta attulere formidinem; gaudentibus quodam modo animis tradi ad necem gloriosam commilitones vestros vidistis. Quam timui ne quisquam, quod armatis facile est specie defensionis, beatissimis funeribus manus obvias temptaret afferre! Iam michi ad huius rei interdictum Christi nostri parabatur exemplum, qui exemptum vagina apostoli gladium proprie vocis iussione recondidit, docens maiorem armis omnibus Christianam [confidentiae] esse virtutem. Hic deus Christus plane mentes vestras manusque prohibuit, ne quisquam divino operi mortalibus dexteris obviaret. Quin ymmo cepti operis fidem perenni religione complete! Hactenus exempla sacris inserta codicibus legebamus; iam nunc per nosmet ipsos quos sequi deberemus aspeximus. Ecce vallatus sum commilitonum meorum corporibus, quos de latere meo funestus satellis eripuit, aspersus sum cruore sanctorum et sacri sanguinis reliquias vestibus meis porto et dubito eorum sequi necem, quorum gratulans admiror exemplum? Et vacat cogitare quid imperator iubeat, qui sorte mihi mortalitatis equalis est. Si habere aliquid virium imperatoria precepta potuissent, circa beatissimorum puerorum corpora regis Persarum valuisset incendium nec contemnere leonum rugitus lacu clausus propheta potuisset. Sacramenta olim dedisse nos memini quod contemptu lucis istius et desperatione vite defensare rem publicam deberemus; iam tunc promisi mei corporis vilitatem et spopondi hanc imperatoribus fidem nec tamen michi ullus tunc regna celestia promittebat. Quid Christo spondente faciendum est, si hoc potuimus militie devotione promittere? Quin ymmo, fortissimi commilitones, olim devotas animas subdemus pretiosissime passioni, in nobis virilis animus, fides inviolata permaneat! Iam cerno ante tribunal Christi stantes eos quos neci paulo ante satelles regius deputavit; illa vero gloriosa est, que eternitatem beatam vite huius brevitate mercatur. Equali omnes animo, una voce responsum satellitibus demus, adnuntia: "Milites quidem, Cesar, tui sumus et ad defensionem rei publice Romana arma suscepimus nec umquam aut desertores bellorum aut proditores militie fuimus aut ignave formidinis meruimus subire flagitium. Tuis etiam obtemperaremus preceptis nisi instituti legibus christianis daemonum cultus et aras semper pollutas sanguine vitaremus. Comperimus pracepisse te, ut aut sacrilegiis pollueres Christianos aut punieris. Nec non inquiras longius latitantes, nos omnes Christianos esse cognosce; habebis potestati tuae subdita omnium corpora, auctorem vero suum respicientes Christum animas non tenebis." Hec sicut vir sanctus dixerat, legionis probatur assensu et Cesari per satellites nuntiatur.

(6) Inclementi precepit iussione, ut iterum decimum renovate crudelitatis ordo consumeret. Post hanc vocem ad legionem velociter properatur, crudelia precepta peraguntur, reliquis [ut] Octodrum redire iubetur. Tunc Exuperius, quem ante principem vel campiductorem superius memoravi, correptis legionis sue signis ac circumstantes oratione confirmat (confremat cod.): "Tenere me, commilitones optimi, secularium quidem bellorum signa perspicitis, sed non ad hec arma provoco, non ad hec bella animos vestros virtutemque compello; aliud nobis genus eligendum est preliorum, non per hos gladios potest ad regna celestia properari. Robur nobis opus est animorum; invicta defensio est fidem, quam deo promiseris, in ultimis custodire. Iam de commilitonum nostrorum gloria, ea, que divino cernebat obtutu, Mauricius est locutus, ego vobis victoriam plenam, si Christo credidistis, repromitto. Proiciant dextere nostre arma ista cum signis militaribus, prestabit hoc Christus, ut mox in ipso celesti, sicut promittitur, sicut ? regno, alia vobis Exuperium vestrum videatis signa monstrare. Vadat quin ymmo funestus satelles et hec truculento regi nunciet: "Inexuperabiles legionis istius animos, Cesar, agnosce; tela proicimus; exarmatas quidem dexteras satelles tuus, sed armatum fide catholica pectus inveniet. Occide, prosternere secandas gladiis percussoribus cervices prebemus intrepidi; hec nobis iucundaria sunt, dummodo [quod] te cum sacrilegiis tuis contemnimus, ad regna iam nunc celestia properemus." Hec mandata legionis remeans ad Maximianum Cesarem satelles nuntiat.

(7) At ille, quasi nichil iterato fuisset scelere perpetratum, ire propere exercitum iubet et circumfundi [imperat] legionem nullumque de tanto sanctorum exercitu precipit derelinqui. Ventum itaque est, circumsistit beatam legionem turba carnificum, omnis etas sine discretione perimitur lanianturque beata corpora et devotas deo animas fideli mortis professione commendant. Peracta tandem cede inter omnes sanctorum percussores preda dividitur. Namque Maximianus facultatem dederat, [ut] quisque legionis illius militem iugulasset, interempti spoliis uteretur. Divisa igitur omnium preda ad vescendum epulandumque victrix turba consedit,

(8) cum interea veteranus quidam ultime etatis senio fatigatus, nomine Victor, ad contaminatum cedibus locum itineris necessitate deductus est. Dum ad epulas pro etatis veneratione ab omnibus rogaretur, requirere cepit, quenam esset causa letitie, quod inter tot corpora peremptorum gaudentes exultantesque possent milites epulari. Dictum a quodam est, quod legio Christiane legis studio cerimonias Romanas cultumque numinum pariter cum imperatoris iussionibus contemnere voluisset dataque neci esset, ut discipline militaris traditus ordo severius teneretur. Tunc Victor alte gemitum trahens graviterque suspirans exclamat: "Heu me, qui per tot annorum miliciam ad hanc infelicem etatem veni et in hac legione militare non merui; quam bene inter tales gloriose mortis honore donatus finem vite invenire potuissem! Saltim si commilito indignus eram vel me ante actas oras viandi necessitas detulisset, ut senilis pectoris cruor tantorum virorum victimis misceretur, obtuleram corpus hoc neci, dummodo tante laudis consorcio non carerem." Talia dicente profanorum statim turba vallavit, que utrum Christianus esset respondere minaciter iubet.

(9) At ille, paulolum oculos ad celum erigens, tali percunctantibus sermone respondit: "Longus michi vivendi usus ad hanc, quam videtis, perduxit etatem. Quecumque in hoc mundo aguntur aut studium repperit aut rerum volubilitas agit aut varius semper casus infestat; quodcumque volumus, optamus, scimus aut cupimus, totum mundum caligine submersum tenebris circumfluentibus latet, nisi nobis aut viam Christus ostenderit aut lumen Christus effulserit. Quod ego fideli mente perpendens utinam ultimo contester affectu! Quod si me ad tempus paulo ante trucidate legionis itineris necessitas detulisset, conviviis vel epulis vestris horum funerum consortia pretulissem. Sed etiam nunc prestabit Christus, ut Christianum me vel post professionem meam transire ulterius per beata funera non sinatis." Hec eo loquente subita percussoris obtruncat insania. Ita vir sanctus consorcium sanctorum celeri confessione promeruit.

(13) Hec nobis tantum de numero istorum martirum comperta sunt nomina, id est beatissimi Mauricii, Exuperii, Candidi, Innocentii Victoris atque Vitalis; cetera vero nobis quidem incognita, sed in libro vite sunt scripta.

(14) Ex hac eadem legione fuisse dicuntur etiam ille martyres Ursus et Victor, quos Solodro passos fama confremat. Solodrum vero castrum est super Ara flumine, neque longe a Reno positum.

(15) Opere precium est etiam illud indicare, quis deinde Maximianum trucem tyrannum exitus consecutus sit. Cum dispositis insidiis genero suo Constantino, tunc regnum tenenti, mortem moliretur, deprehenso dolo illius apud Massiliam captus nec multo post strangulatus deterrimoque hoc supplicio affectus impiam vitam digna morte finivit.

(16) At vero beatissimorum martyrum corpora post multos annos passionis sancto Theodoro huius loci epo revelata traduntur, in quorum honore cum strueretur basilica, que vaste nunc adiuncta rupi est,

quid miraculi tunc apparuerit, nequaquam tacendum putavi:

(17) Accidit inter reliquos artifices, qui convenisse ad hoc opus videbantur, quidam adesset faber, quem adhuc gentilem esse constaret. Hic cum dominico die, quo ceteri ad expectanda diei eius festa abscesserant, in fabrica solus substitisset, in illo secreto se subito clara luce manifestantibus sanctis hic idem faber rapitur atque ad penam vel ad supplicia distenditur. Et visibiliter turbam martyrum cernens verberatus etiam increpatur, quod vel die dominico ecclesie solus deesset vel illud fabricę opus sanctum suscipere gentilis auderet. Quod ideo misericorditer a sanctis factum constitit, ut faber ille consternatus et territus salutare sibi nomen poposceret, statimque Christianus effectus est.

(18) Neque illud in sanctorum miraculis pretermittam, quod perinde clarum atque omnibus notum est: Mater familias Quinti, egregii atque honorati viri, cum ita paralitica fuisset obstricta, ut etiam pedum usus negaretur, a viro suo ut istic per multa itineris spatia deferretur poposcit. Quod cum pervenisset, sanctorum martyrum basilicam famulantium manibus illata pedibus ad diversorium rediit ac sanitati de premortuis restituta membris miraculum suum ipsa circumtulit.

(19) Hac duo tantum mira passione sanctorum inserenda credidi. Ceterum satis multa sunt, que vel in purgatione demonum vel in reliquis curationibus cottidie illic per sanctos martyres domini virtus operatur.

(20) Neque enim hoc omittendum est, quod per longum temporis tractum beati Innocentii martyris ossa Rodanus revelavit. Iugi enim eluvii vicinum in se cespitem vergens religiosa quadam soli pernicie ad sepulturam martyris famulatrix unda pervenit. Prolatas namque reliquias leniter lambens non ideo a sinu terre protulit, ut in gurgitis sui procella demergeret, sed ob gloriosa devotione ut intra ambitum basilice ceteris martyribus sepulture preciperet sociari. Cuius translationem a sancte recordationis Domitiano Genavensi et Grado Augustane urbis vel Protasio, tum temporis huius loci epo, celebratam recolentes cottidiana devotione et laudibus frequentamus adiuvante domino nostro Iesu Christo, qui cum patre et spiritu sancto regnat in secula seculorum.

Incipit passio sancte Fidis