(1) Temporibus Diocleciani, quondam Romane rei publice principis, cum ad imperium totius orbis fuisset electus omnesque provincias turbari quadam presumptione perspiceret, ad consortium imperii vel laboris olim sibi commilitonem Herculium Maximianum Cesarem fecit eumque contra Amandum et Elianum, qui in Bagaudarum nomen presumptione servili arma commoverant, ad Galliam destinavit. Cui ad supplementum exercitus legionem Thebeam ex orientalibus militibus ire predixit. Que legio sex milia sexcentos sexaginta sex viros validos animis et instructos armis antiquorum Romanorum habebat exemplo. L II Hii igitur milites Christiane religionis ritum orientali traditione susceperant a Iherosolimitane urbis epo fideique sacre virtutem armis omnibus preponebant. Ad urbem quippe Romanam itinere attingentes eandem Christianitatis fidem, quam acceperant, apud beatum Marcellinum, predicte Romane urbis pontificem, confirmabant, ut ante gladio interirent quam sacram fidem Christi, quam acceperant, violarent. Precepti igitur a Diocletiano Cesare, ut post Maximianum collegam iter, quod ceperant, Gallias tenderent, profecti sunt.

(2) Maximianus Cesar, in usu quidem militie bellis aptus sed idolorum specialis cultor, ferus animo, avaricia crudelis, libidini deditus ceterisque vitiis obsessus severitatem imperatoriam nimia crudelitate polluerat. L III Igitur in Galliam properans ad Alpium Penninarum aditum venit. Transmeantibus iter Alpium post arduam et horridam viam subito equalis loci campestris occurrit grata planicies. Quo in loco oppidum factum est, quod Octodorus nomen accepit, circa quod irrigua flumini prata et agrorum fertilis cultura porrigitur, precipue deinde Rodani fluminis validus cursus offertur. [qui more suo leniter fluens regioni ipsi gratiam propria amoenitate commendat.] Transcensis igitur Alpibus Maximianus Cesar Octodorum venit, ibique sacrificaturus idolis suis convenire exercitum iussit atroci proposita iussione, ut per aras demonibus consecratas iurarent equalibus animis sibi contra Bagaudarum turmas esse pugnandum, Christianos vero velut inimicos diis suis animis ab omnibus persequendos. L IIII Quod ubi primum pervenit ad noticiam Thebaide relegionis preteriens Octodorense oppidum ad locum, cui Augaunum nomen est, celeriter properavit, ut octo milium spacio ab Octodoro separata necessitatem committendi sacrilegii preteriret. [Acaunum accole interpretatione Gallici sermonis sexum dicimus.] Quo in loco ita vastis rupibus Rodani fluminis cursus artatur, ut commeandi facultate subtracta constratis pontibus viam fieri itineris necessitas imperaret. Undique tamen imminentibus saxis parvus quidem sed amenus irriguis fontibus campus includitur, ubi fessi milites legionis Thebee post laborem tanti itineris resederant. O quanta reverentia excolendus est sacer locus iste, in quo tot pro Christo martyrum milia ferro Cesaris puniuntur!

(3) L V Maximianus Cesar, dum ad sacramenta superius memorata cunctos in exercitu suo cogeret, agnovit pretergressam, ut diximus, legionem. Subito iracundie furore completus satellites mittit, ut legionem ad sacramentorum suorum sacrilegia revocarent. Erat in eadem legione primicerius Mauricius et signifer Exuperius et Candidus senator, qui ita commilitonibus suis preerant, ut amore potius divinitatis quam terrore militari obedienda preciperent, viri in rebus bellicis strenui et virtute nobiles, sed fide in deo nobiliores. Erga imperatorem fortitudine, erga Christum devotione certabant. Evvangelici precepti sub armis custodes reddebant que dei erant deo, et que Cesaris Cesari restituebant. L VI Requirunt itaque quid Maximianus Cesar ira dictante mandasset. Dictum ab his est, quod Cęsar iusserit milites omnes immolasse hostias, libasse sacrificia et sacramenta fanatici ordinis prebuisse, iubere Cesarem, ut legio festinanter revertens commilitonum pareret exemplo. Tum hii qui preerant legioni miti affatu dedere responsum, ob hoc se transgressos esse Octodorum, quia iam fama ad eos pervenisset de ordine sacrificiorum, fas sibi visum esse, ne demonum aris Christiani contaminari viderentur, esse sibi in animo deum vivum colere et traditam orientali more religionem usque ad diem vite perhenniter custodire, ad bellorum usum paratam legionis esse virtutem, ad committenda vero sacrilegia, sicut Cesar precepit, Octodorum non redire.

(4) L VII Reversus itaque satelles nuntiat obstinatos esse animos legionis nec velle preceptis imperatoriis obedire. Tunc Maximianus Cesar iracundie nimietate succensus ad hanc vocem subito prosiluit dicens: "Ergone milites mei imperatoria precepta et sacrorum meorum ordinem spernunt! Sanctiendum erat vindicta publica etiam si tantum maiestatem regiam contempnere voluissent; iungitur despectui meo celestis iniuria et mecum pariter religio Romana contempnitur. Sentiat contumax miles me non solum michi sed etiam diis meis dare posse vindictam; iam nunc fidissimorum meorum turba festinet, decimum quemque morti funesta sors prebeat, discant equalium nece quos ordo pretermiserit moriendi, qualiter Maximianus vel sibi vel suis diis hac severitate dederit ultionem!"

(5) L VIII Post hanc vocem apparitoris iussio infausta porrigitur, ad legionem velociter properatur, crudelia precepta reserantur. Traduntur neci quos ordo repperit numerandi, leti percussoribus cervices prebent solaque inter eos erat de gloriose mortis occupatione contentio. Perfecto itaque scelere ut Octodorum legio redeat iubetur. Tunc Mauricius primicerius paululum a satellitibus regiis segregatus convocat legionem et hac oratione sanctiores alloquitur: "Congratulor vestre virtuti, commilitones optimi, quod amore religionis nullam vobis Cesaris preceptum attulit formidinem; L IX gaudentibus quodammodo animis tradi ad necem gloriosam commilitones vestros vidistis. Quam timui ne quisquam, quod armatis facile est specie defensionis, beatissimis funeribus manus obviam afferre temptaret! Iam michi ad huius rei interdictum Christi nostri parabatur exemplum, qui exemptum vagina apostoli gladium proprie vocis iussu recondidit, docens maiorem armis omnibus Christiane confidentie esse virtutem. Hic deus Christus plane mentes manusque vestras prohibuit, nequaquam divino operi mortalibus dextris obviasse. Quin immo cepti operis fidem perhenni religione complete! Hactenus exempla sacris inserta codicibus legebamus; iam nunc per nosmet ipsos quod sequi deberemus aspeximus. Ecce vallatus sum commilitonum meorum corporibus, quos de latere meo funestus satelles abstraxit, aspersus sum cruore sanctorum et sacri sanguinis reliquias vestimentis meis porto et dubito eorum sequi necem, quorum gratulans ammiror exemplum? [Et] vacat cogitare, quid iubeat imperator, qui sorte michi mortalitatis est equalis. Sed si quid habere virium imperatoria precepta potuissent, circa beatissimorum trium puerorum corpora regis Persarum valuisset incendium, nec contempnere ora leonum lacu clausus nec evadere potuisset propheta. Sacramenta olim nos fecisse memini, quod contemptu lucis istius et despectu vite defensare rem publicam deberemus; iam tunc promisi mei corporis vilitatem et spopondi hanc imperatoribus fidem, nec tamen michi ullus regna celestia promittebat. Quid Christo spondente faciendum est, si hoc potuimus milicie devotione promittere? Quin immo, fortissimi commilitones, olim devotas animas subdamus preciosissime passioni, sit nobis virilis animus, fides inviolata permaneat! Iam cerno ante tribunal Christi stantes eos, quos neci paulo ante satelles regius deputavit; illa vero gloria est, que eternitatem beatam vite huius brevitate mercatur. Equali [ergo] omnes animo, una voce responsum satellitibus demus, id nuntia: "Milites quidem, Cesar, tui sumus et ob defensionem rei publice Romana arma suscepimus nec unquam aut desertores bellorum aut proditores militie fuimus aut ignavie vel formidinis meruimus subire flagitium. Tuis etiam obtemperaremus preceptis nisi instituti legibus Christianis demonum cultus et aras semper pollutas sanguine vitaremus. Comperimus precepisse te, quod aut sacrilegiis pollueris Christianos aut dedenis interfectis nos velis terrere. Non inquiras longius latitantes, nos omnes Christianos esse cognosce; habebis potestati tue subdita omnium corpora, auctorem vero suum respicientes Christum animas non tenebis." Hec sicut vir sanctus dixerat, legionis probat assertio et Cesari per satellites nuntiatur.

(6) Tunc Cesar inclementi precepit iussione, ut iterum decimum renovate crudelitatis ordo consumeret. Post hanc vocem ad legionem velociter properatur, crudelia precepta peraguntur, reliqui vero ut Octodorum redeant iubetur. Tunc Exuperius, quem ante principem vel campiductorem superius memoravi, correptis legionis sue signis hac circumstantes oratione confirmat: "Tenere me, commilitones optimi, secularium quidem bellorum signa conspicitis, sed non ad hec arma provoco, non ad hec bella animos vestros virtutemque compello; aliud nobis genus eligendum est preliorum, non per hos gladios potestis ad regna celestia pervenire. Robur nobis opus est animorum invictaque defensio fidem, quam deo promisimus, in ultimis custodire. Iam de commilitonum nostrorum gloria, quam divino cernebat obtutu, gloriosus vir Mauritius est locutus, ego vobis victoriam plenam, si Christo creditis, repromitto. Proiciant dextre vestre arma ista cum signis militaribus, prestabit hoc Christus, ut mox in ipso celesti, sicut promittitur, regno alia vobis Exuperium vestrum videatis signa monstrare. Vadat quin immo funestus satelles et hec truculento regi nuntiet: "Milites sumus, imperator, tui, sed tamen servi, quod libere confitemur, dei. Tibi miliciam debemus, illi innocentiam. A te stipendium laboris accepimus, ab illo vite exordium sumpsimus. Sequi imperatorem in hoc nequaquam possumus, ut auctorem nostrum negemus deum, auctorem velis nolis tuum. Non nos adversum te, imperator, armavit ipsa, que fortissima est in periculis, desperatio. Tenemus arma et non resistimus, quia mori magis quam occidere volumus, et innocentes interire quam noxii vivere preoptamus. Si quid in nos ultra statueris, ignem, tormenta, ferrum subici parati sumus. Christiani sumus, persequi Christianos non possumus. Inexsuperabiles legionis istius animos [Cesar] agnosce; tela proicimus; et exarmatas quidem dexteras satelles tuus, armatum fide catholica pectus inveniet. Occide, prosterne, secandas gladiis percussoribus cervices prebemus intrepidi; hec nobis iocundiora sunt, dummodo quod te cum sacrilegiis tuis contempnimus; ad regna iam nunc celestia properantes". Flagrabat enim iam tunc in beatissimis viris martyrii gloriosus ardor. Hec mandata legionis remeans ad Maximianum Cesarem satelles nuntiat.

(7) At ille, quasi nichil iterato fuisset scelere perpetratum ire propere exercitum iubet et circumfundi imperat legionem nullumque de tanto exercitu sanctorum precepit relinqui. Ventum itaque est. Circumsistit beatam legionem turba carnificum. Omnis etas sine discretione perimitur, lanianturque beata corpora et devotas deo animas fideli mortis professione commendant. Operta est terra illic procumbentibus in morte corporibus iustorum, fluxeruntque preciosi sanguinis rivi. Que umquam rabies absque bello tantam humanorum corporum stragem dedit, [que feritas ex sententia sua tot simul perire vel reos iussit. Ne iusti punirentur multitudo non optinuit, cum inultum esse soleat,quod multitudo delinquit. Hac igitur crudelitate immanissimi tiranni confectus est sanctorum populus,] qui comtempsit rem presentium ob spem futurorum. Sic interfecta est illa plane angelica legio, que ut legimus cum illis angelorum legionibus iam collaudat deum in celis. Peracta tandem cede inter omnes sanctorum percussores preda dividitur. Namque Maximianus facultatem dederat, ut quis legionis illius [militem] iugulasset, interempti spoliis uteretur. Divisa igitur omnium preda ad vescendum epulandumque victrix turba consedit.

(8) Interea veteranus quidam ultime etatis senio fatigatus, nomine Victor, ad contaminatum cedibus locum itineris necessitate deductus est, et dum ad epulas pro etatis veneratione ab omnibus rogaretur requirere cepit, quenam causa esset leticie, quod inter tot corpora interemptorum gaudentes exultantesque possent milites epulari. Dictum a quodam est, quod legio Christiane studio legis cerimonias Romanas cultumque deorum pariter cum imperatoriis iussionibus contempnere voluisset, data[que] esset neci, ut discipline militaris traditus ordo severius teneretur. Tunc Victor alte gemitum trahens graviterque suspirans detestansque convivium exclamavit: "Heu me, qui per tot annorum miliciam ad hanc [infelicem etatem veni et in hac] legionem militare non merui. Quam bene inter tales gloriose mortis honore donatus finem vite invenire potuissem! Saltem si commilitoni indignus eram vel me ante has duas horas viandi necessitas detulisset, ut senilis pectoris cruor tantorum virorum victimis misceretur, optuleram corpus hoc neci, dummodo tante laudis consortio non carerem." Talia dicentem prophanorum statim turba vallavit, que utrum Christianus esset respondere minaciter iubet.

(9) At ille, paululum oculos ad celum erigens tali percunctantibus sermone respondit: "Longus me vivendi usus ad hanc, quam videtis, perduxit etatem. Quecumque in hoc mundo aguntur aut studium repperit aut rerum volubilitas agit aut varius semper casus infestat; quodcumque volumus, optamus, scimus,[aut] cupimus, totus mundus caligine submersus tenebris circumfluentibus latet, nisi nobis aut viam Christus ostenderit aut lumen Christi effulserit. Quod ego fideli mente perpendens, utinam ultimo contester affectu! Quod si me ad tempus paulo [ante] trucidate legionis itineris necessitas detulisset, conviviis vel epulis vestris horum funerum consortium pretulissem. Sed etiam nunc prestabit Christus, ut Christianum me vel ob professionem meam transire ulterius per beata funera non sinatis." Hec loquente eum subita percussoris obtruncat insania. Ita vir sanctus celeri confessione sanctorum consortium promeruit ceterisque martyribus in eo loco, sicut morte, ita est honore coniunctus.

(13) Hec nobis tantum de numero isto et multitudine martyrum comperta sunt nomina; ista sunt nomina beatissimorum Mauritii, Candidi atque Victoris. Cetera vero nomina nobis quidem incognita sed in libro vite sunt scripta.

(14) Nam ex eadem legione fuisse dicuntur etiam illi martyres Ursus et Victor, quos Salodoro passos fama confirmat. Salodorum vero castrum est super Arale flumen, non longe a Reno positum.

(15) Nec illud silendum est, quem deinde Maximianus progressus exitum consecutus est. Cum dispositis insidiis, genero suo Constantino, tunc regnum tenenti, mortem moliretur; deprehenso dolo illius, apud Maxiliam captus, nec post multum strangulatus, impiam vitam digna morte finivit.

(16) At vero beatissimorum martyrum corpora, post multos passionis annos sancto Theodoro, illius loci epo, revelata traduntur. In quorum honore cum extrueretur basilica, que vaste tunc rupi adiuncta uno tantum latere acclinis iacebat, sed nunc iubente preclaro meritis Ambrosio, loci illius abbate, denuo edificata biclinis esse dinoscitur.

Quid miraculi tunc apparuit nequaquam tacendum putavi:

(17) Accidit, ut inter reliquos artifices, qui invitati convenisse ad hoc opus videbantur, quidam esset aurifex, quem adhuc gentilem esse constaret. Hic cum dominico die, quo ceteri ad expectanda diei [eius] festa abscesserant, in eadem domo, in qua artem agebat, solus substitisset; in illo secreto se subito manifestantibus sanctis hic idem aurifex rapitur atque ad penam vel ad supplicia distenditur; et visibiliter turbam martyrum cernens, verberatus etiam increpatur, quod vel die dominica ecclesie solus deesset, vel illud ornatum operis sancti suscipere gentilis auderet. Quod ideo misericorditer a sanctis factum consistit, ut aurifex ille consternatur et territus salutare sibi nomen posceret. Statimque Christianus effectus est.

(18) Neque illud in sanctorum miraculis pretermittam, quod [per] eadem loca incolentibus omnibus notum est: Mater familias Quinti, egregii atque honorati viri, cum ita paralisi fuisset astricta, ut etiam pedum usus negaretur, a viro suo ut illud per multum itineris spacium deferretur poposcit. Quo cum pervenisset, sanctorum martyrum basilicam famulantium manibus illata, pedibus ad diversorium rediit, ac sanitati de premortuis restituta membris, miraculum suum ipsa circumtulit.

(19a) Hec duo tantum miracula passioni sanctorum inserenda credidi; ceterum satis multa sunt, que vel in purgatione demonum, vel in restauratione claudorum aut sanitate febrium ceterisque infirmitatibus cotidie hic per servos suos virtus domini operatur, que multa narranda sunt, si per singula scribantur.

(20) Neque enim hoc omittendum est, quod per longum temporis tractum beati Innocencii martyris menbra Rodanus revelavit. Iugi enim alluvione vicinum in se cespitem vergens religiosa quadam soli pernicie ad sepulturam martyris famulatrix unda pervenit. Prolatas namque reliquias leniter lambens non ideo a sinu terre protulit aut in gurgitis sui procella demergeret, sed ut ob gloriosam devotionem intra ambitum basilice ceteris martyribus sepultura preciperet sociari. Cuius translationem a sancte recordationis Domiciano Genevense et Grato Augustane urbis vel Prothasio, tunc temporis illius loci epo, celebratam recolentes cotidiana devotione et laudibus frequentamus.

(19c) Hic fidelium cordibus absque lectione cognita esse noscuntur, [que] quanta et qualia miracula hic per sanctos suos ad honorem et gloriam nominis sui dominus operari non desinit. Pro eo idipsum die noctuque psalmorum ymni decantatio non desistit, que iubente sancto et preclaro Christi martyre beato Sigismundo rege est instituta, et hinc usque hodie deo protegente est conservata. Propterea hic laudes dei servis canentibus ore persolvunt illi, cui est honor et gloria, potestas et imperium per omnia secula seculorum. Amen.