(1) DIOCLECIANUS quondam Romanę rei publice princeps, cum ad imperium tocius orbis fuisset electus et aliquas provincias turbari quorumdam praesumptione perspiceret, ad consortium imperii vel laboris olim sibi commilitonem Herculium Maximianum Cęsarem fecit eumque contra Amandum et Elianum, qui in Bagaudarum loco presumptione servili arma commoverant, ad Gallias destinavit. Cui ad supplementum exercitus legionem Thebeorum ex orientalibus militibus dedit. Quę legio sex milia sexcentos ac sexaginta sex viros validos omnes et instructos armis antiquorum Romanorum habebat exemplo. Hi igitur milites Christianę religionis ritum orientali traditione susceperant ab Ierosolimitano [urbis] epo fideique sacrę virtutem armis omnibus praeponebant. Urbem quippe Romanam itinere attingentes eandem christianitatis fidem, quam acceperant, aput beatum Marcellum, praedictę Romanę urbis pontificem, confirmabant, ut ante gladio interirent quam sacram fidem [Christi], quam acceperant, violarent. Recepti igitur a Diocleciano Cęsare datis armis iubentur, ut post Maximianum collegam itinere [, quo coeperant,] Gallias tenderent.

(2) Maximianus igitur Cęsar, usu quidem milicię bellis aptus sed idolorum specialis cultor, ferus animo, avaricia anxius opere crudelis, libidine deditus ceterisque viciis furebat obsessus, ita etiam excerando ritui gentilium deditus erga deum cęli profanus, impietatem suam ad extinguendum Christianitatis nomen armaverat, ac potestatem imperialem nimia crudelitate polluebat, ut si qui tunc dei veri cultum profiteri auderent, sparsis usquequaque militum turmis vel ad supplicia vel ad necem raperentur, hac vero vacatione barbaris data prorsus in religionem commoverat arma. Igitur in Galliam properans ad Alpium Appenninarum venit aditum. Transmeantibus iter Alpium post arduam et horrendam viam subito equalis loci campestris occurrit grata planicies. Quo in loco oppidum factum est, quod Octodorus nomen accepit, circa quod aut irrigua fluminibus prata aut agrorum fertilis cultura porrigitur, deinde Rodani fluminis validus cursus offertur, qui mole sua leniter fluens regionis ipsius graciam propria amenitate commendat. Transcensis igitur Alpibus Maximianus Cęsar Octodorum venit ibique sacrificaturus idolis suis convenire exercitum iussit atroci proposita iussione ut per aras dęmonum [consecratas] iurarent coequalibus sibi animis contra Bagaudarum turbas esse pugnandum, christianos vero velud inimicos diis suis ab omnibus persequendos. Quod ibi primum pervenit ad noticiam Thebeę legionis. Preteriens igitur Octodorum oppidum ad locum, cui Gauno nomen est, celeriter properavit, ut duodecim milium spacio ab Octodoro separata necessitatem committendi sacrilegii praeteriret. Agaunum incolę interpretacione Gallici sermonis saxum dicunt. Quo in loco ita vastis rupibus Rodani fluminis cursus artatur, ut commeandi facultate subtracta constratis pontibus viam fieri itineris necessitas imperaret. Undique tamen imminentibus saxis parvus quidem sed amęnus irriguis fontibus campus includitur, ubi fessi milites legionis Thebeę post laborem tanti itineris resederunt.

(3) Maximianus Cęsar, dum ad sacramenta superius memorata cunctos in exercitu suo cogeret, agnovit praetergressam, ut diximus, legionem. Subito iracundię furore completus satellites mittit, ut legionem ad sacramentorum suorum sacrilegia revocarent. Erat in eadem legione primicerius Mauricius et signifer Exuperius et Candididus senator, qui ita commilitonibus suis praeerant, ut amore potius equalitatis quam terrore militari obediendum preciperent. Requirunt itaque quid Maximianus Cesar ira dictante mandasset. Dictum ab his est, quod Cęsar iusserit milites omnes immolasse hostias, libasse sacrificia et sacramenta fanatici ordinis praebuisse, iubere Cęsarem, ut legio festinanter revertens commilitonum pareret exemplo. Tunc hi qui praeerant legioni miti affatu dedere eis responsum, ob hoc praetergressos se Octodorum, quod iam fama ad eos sacrificiorum ordinem detulisset, fas sibi visum esse, ne demonum aras christianorum videret obtutus; esse sibi in animo deum colere vivum et traditam orientali more religionem usque ad finem vitę perenniter custodire, ad bellorum usum paratam legionis esse virtutem, ad committenda vero sacrilegia, sicut Cęsar precepit, Octodorum non redire.

(4) Reversi itaque satellites nuntiaverunt obstinatos esse animos legionis nec velle praeceptis imperatoris obędire. Tunc Maximianus Cęsar iracundię nimietate succensus ad hanc vocem subito furore prosiluit: "Ergone milites mei imperatoria praecepta et sacrorum meorum ordinem spernunt! Sancienda erat vindicta publica, ^etiam si tantum potestatem regiam contempnere voluissent; iungitur despectui meo cęlestis iniuria et mecum pariter religio Romana contempnitur. Sentiat contumax miles [me] non solum michi sed etiam numinibus meis dare posse vindictam; iam nunc fidissimorum meorum turba festinet, decimum quemque morti funesta sors praebeat, discant equalium nece quos ordo praemiserit moriendi, qualiter Maximianus vel sibi vel numinibus suis hac severitate dederit ultionem!"

(5) Post hanc vocem apparitoribus iussio infausta porrigitur, ad legionem velociter properatur, crudelia praecepta reserantur. Traduntur neci quos ordo repperit numerandi, lęti percussoribus cervices praebent solaque inter eos erat gloriosę mortis acceleratione contentio. Perfecto itaque scelere ut Octodorum legio redeat iubetur. Tunc Mauricius primicerius paululum a satellitibus regiis segregatus convocat legionem et hac ratione socios alloquitur: "Gratulor vestrę virtuti, commilitones optimi, quod amore religionis nullam vobis Cęsaris praecepta attulere formidinem; gaudentibus quodam modo animis tradi ad necem gloriosam commilitones vestros vidistis, quibus timui ne quisquam, quod armatis facile est, specie defensionis, beatissimis funeribus manus obvias afferre temptaret! Iam mihi ad huius rei interdictum Christi nostri parabatur exemplum, qui exemptum vagina apostoli gladium proprie vocis iussione recondidit, docens maiorem armis omnibus Christianę confidentię esse virtutem. Hic deus Christus planę mentes vestras manusque prohibuit, ne quisquam divino operi mortalibus dextris obviaret. Quin immo cepti operis fidem perenni religione completę! Hactenus exempla sacris inserta codicibus legebamus; iam nunc per nosmet ipsos quos sequi debeamus aspeximus. [Ecce vallatus sum commilitonum meorum corporibus, quos de latere meo funestus satelles eripuit, aspersus sum cruore sanctorum et sacri sanguinis reliquias vestibus meis porto et dubito eorum sequi necem, quorum gratulans admiror exemplum? Et vacat cogitare quid imperator iubeat, qui sorte mihi mortalitatis aequalis est. Si habere aliquid virium imperatoria praecepta potuissent, circa beatissimorum puerorum corpora regis Persarum valuisset incendium nec contemnere leonum rugitus lacu clausus propheta potuisset. Sacramenta olim dedisse nos memini quod contemptu lucis istius et desperatione vitae defensare rem publicam deberemus; iam tunc promisi mei corporis vilitatem et spopondi hanc imperatoribus fidem nec tamen mihi ullus tunc regna caelestia promittebat. Quid Christo spondente faciendum est, si hoc potuimus militiae devotione promittere? Quin immo, fortissimi commilitones, olim devotas animas subdamus pretiosissimae passioni, sit nobis virilis animus, fides inviolata permaneat!] Iam cerno ante tribunal Christi stantes eos quos neci paulo ante satelles regius deputavit; [illa vero gloria est, quae aeternitatem beatae vitae huius brevitate mercatur]. Equales omnes animo, una voce responsum satellitibus demus, id nuntia: "Milites quidem tui sumus, o Cesar, et ad defensionem rei publice Romana arma suscepimus, nec umquam aut desertores bellorum aut proditores miliciae fuimus aut ignavia formidinis meruimus subire flagicium. [Tuis etiam obtemperaremus praeceptis nisi instituti legibus christianis daemonum cultus et aras semper pollutas sanguine vitaremus. Comperimus praecepisse te, ut aut sacrilegiis pollueres Christianos aut punires. Non inquiras longius latitantes, nos omnes Christianos esse cognosce; habebis potestati tuae subdita omnium corpora, auctorem vero suum respicientes Christum animas non tenebis]." Hec sicut vir sanctus dixerat, legionis probat assensio et Cęsari per satellites nuntiatur.

(6) Tunc Cęsar inclementi praecepit iussione, ut iterum decimus renovata crudelitate ordo consumeretur. Post hanc vocem ad legionem velociter properatur, crudelia praecepta peraguntur, reliqui ut Octodorum redeant iubetur. Tunc Exuperius, quem [ante] principem vel campiductorem superius memoravi, correptis legionis suę signis hac circumstantes ratione confirmat: "Tenere me, commilitones optimi, secularium quidem bellorum signa perspicitis, sed non ad hęc arma provoco, non ad hęc bella animas vestras virtutemque compello; aliud nobis genus eligendum est preliorum, non per hos gladios potestis ad regna cęlestia properare. Robur nobis opus est animorum, invictaque defensio fidem, quam deo promisimus, in ultimis custodire. Iam de commilitonum nostrorum gloria communi, quam divino cernebat obtutu, Mauricius est locutus, ego vobis victoriam plenam, si Christo creditis, repromitto. Proiciant dextrę nostre arma ista cum signis militaribus, praestabit hoc Christus, ut mox in ipso cęlesti, sicut promittitur, regno alia vobis Exuperium vestrum videatis signa monstrare. Vadat quin immo satelles funestus, ut hęc truculento regi nuntiet: "Milites sumus, imperator, tui, sed tam servi, quam liberi confitemur esse dei. Tibi miliciam debemus, illi innocentiam. A te stipendium laboris accepimus, ab illo vite exordium sumpsimus. Sequi imperatorem in hoc nequaquam possumus, ut auctorem nostrum negemus deum, auctorem vero nolis velis tuum. Non nos adversum te, imperator, armavit ipsa, quę fortissima est in periculis, desperatio. Tenemus arma et non resistimus, quia magis mori quam occidere volumus et innocentes interire quam noxii vivere praeoptamus. Sed si quid in nos ultra statueris, ignem tormenta ferrum subire parati sumus. [Inexsuperabiles legionis istius animos, Caesar, agnosce; tela proicimus; exarmatas quidem dexteras satelles tuus, sed armatum fide catholica pectus inveniet. Occide, prosterne, resecandas gladiis percussoribus cervices praebemus intrepidi; haec nobis iucundiora sunt, dummodo quod te cum sacrilegiis tuis contemnimus ad regna iam nunc caelestia properantes]." Hęc mandata legionis remeans ad Maximianum Cęsarem satelles nuntiat.

(7) At ille, quasi iterato fuisset scelere perpetratum, ire propere exercitum iubet et circumfundi imperat legionem nullumque de tanto sanctorum exercitu praecepit relinqui. Ventumque ita^que est, circumsistit beatam legionem turba carnificum, omnis etas sine discrecione perimitur lanianturque beata corpora et devotas animas deo fideli mortis professione commendant. Operta est terra illic procumbentibus in mortem corporibus iustorum, fluxeruntque preciosi sanguinis rivi.

(8) [cum interea veteranus quidam ultimae aetatis senio fatigatus, nomine Victor, ad contaminatum caedibus locum itineris necessitate deductus est. Et dum ad epulas pro aetatis veneratione ab omnibus rogaretur, requirere coepit, quaenam esset causa laetitiae, quod inter tot corpora interemptorum gaudentes exultantesque possent milites epulari. Dictum a quodam est, quod legio Christianae legis studio caerimonias Romanas cultumque numinum pariter cum imperatoriis iussionibus contemnere voluisset dataque neci esset, ut disciplinae militaris traditus ordo severius teneretur.] Tunc Victor alte gemitum trahens graviterque suspirans detestatus est (est del.) ^convivas detestatusque convivium simul exclamat: "Heu me, qui per tot annorum miliciam ad hanc infelicem etatem perveni quod in hac legione militari (militiam m.pr.) non merui; quam bene inter tales gloriosę mortis honore donatus finem vitę invenire potuissem! Saltim si commilitone [in]dignus eram vel me ante actę horę viandi necessitas detulisset, ut senilis pectoris cruor tantorum virorum victimis misceretur, obtulerim hoc corpus neci, dummodo tantę laudis consortio non carerem." [Talia dicentem profanorum statim turba vallavit, quae utrum Christianus esset respondere minaciter iubet.

(9) At ille, paululum oculos ad caelum erigens, tali percunctantibus sermone respondit: "Longus me vivendi usus ad hanc, quam videtis, perduxit aetatem. Quaecumque in hoc mundo aguntur aut studium reperit aut rerum volubilitas agit aut varius semper casus infestat; quodcumque volumus, optamus, scimus aut cupimus, totus mundus caligine submersus tenebris circumfluentibus latet, nisi nobis aut viam Christus ostenderit aut lumen Christus effulserit. Quod ego fideli mente perpendens utinam ultimo contester affectu! Quod si me ad tempus paulo ante trucidatae legionis itineris necessitas detulisset, conviviis vel epulis vestris horum funerum consortium praetulissem. Sed etiam nunc praestabit Christus, ut Christianum me vel post professionem meam transire ulterius per beata funera non sinatis."] Haec eum loquentem subito percussoris obtruncat insania. Ita vir sanctus consortium sanctorum promeruit cęleri confessione, ceterisque martyribus in eo loco sicut morte ita est honore coniunctus.

(13) Hęc nobis tantum de numero istorum martyrum comperta sunt nomina, id est beatissimi Mauricii, Exuperii, Candidi, Victoris, Innocentii atque Vitalis; cętera vero nobis incognita sed in libro vitę sunt scripta.

(23) Primum miraculum. Sepe dominus arrogantiam contumacis mentis virga correctionis enervat, ut eadem cultus sui veneratio restituatur, sicut quondam de Sigismundo rege manifesta fides gestum profert. Hic etenim post interemptum periniquę consilium coniugis filium Agauno conpunctus corde iter dirigit, ibique prostratus coram sepulchris beatissimorum martyrum legionis felicis pęnitentiam egit deprecans, ut quęcumque deliquęrat, in hoc ei saeculo ultio divina retribueret, ut scilicet haberetur in iudicio domini absolutus, si ea mala quę gesserat priusquam mundo decederet repensarentur. Ibi itaque propter hoc et psallentium cottidianum instituit chorum et locum ipsum tam in teritoriis quam in reliquis rebus affluentissime ditavit. Postea vero captus a Codmere rege interfectus est cum filiis et coniuge, trienniique transacto tempore per divinam revelationem iussu Theodeberti regis ad eundem locum corpus eius delatum sepulturę mandatum est, quem in consortio sanctorum adscitum ipsa res, quę geritur, manifestat. Nam si qui nunc frigoritici in eius honore missas cęlebrant eiusque pro requie deo offerunt oblationem, statim compressis tremoribus restrictis febribus sanitati pristinę restaurantur.

(24) Aliud miraculum: Magna est enim virtus ad antedictorum martyrum sepulchra, de quibus relictis pluribus pauca perstringere libuit. Mulier quedam filium unicum ad hoc monasterium adducens abbati erudiendum tradidit, videlicet ut factus clericus sanctis manciparetur officiis. Verum cum iam spiritualibus eruditus esset in literis, et cum reliquis clericis in choro canentium psalleret, modica pulsatus febre spiritum exalavit. Cucurrit mater orbata ad obsequium funeris, sepelivitque filium. Verumtamen non suffecerunt hę lacrimę dolori, quę in exequiis sunt effusę, sed per singulos dies veniebat et super sepulchrum nati sui emissis in altum vocibus eiulabat. Cui tandem beatus Mauricius ait "Quid tu o mulier incessanter filii obitum plangens numquam desistis a luctu?" Cui illa: "Dies" inquit "vitę meę hunc planctum non explebunt, sed quo advixero, semper deflebo unicum meum, nec umquam mitigabor a lacrimis, donec oculos corporis huius debita mors concludat". Cui ille: "Noli ita" ait "quasi mortuum flere, sed equanimiter age; nam scias eum nobiscum habitare et sedes vitę perennis consorcio nostro perfrui. Et ut veraciter credas esse certa, quę loquor, surge crastina die ad matutinum et audies eius vocem inter choros psallentium monachorum. Et non solum die crastina, sed omnibus diebus vitę tuę cum veneris, audies in psallentium choro vocem eius. Ideoque ne fleveris, eo quod gaudere te oporteat pocius quam lugere". Surgit mulier longaque ducit suspiria nec obdormivit in stratu suo, donec signum ad consurgendum commoveatur a monachis. Quo commoto accedit ad ecclesiam, aliqua de visione quam viderat probatura. Nichil preteriit de pollicitacione sancta, sed quę fuerant divinitus nuntiata mox expleta noscuntur. Verum ubi (ibi a.c.) cantato responso antiphonam caterva suscepit monachorum, audit genitrix parvuli vocem; cognoscit et gratias agit deo. Sed et illud, quod martyris ore promissum habebatur, prorsus impletum est, ut omnibus diebus vitę suę, cum accessisset mulier ad psallentium chorum, vocem audiret huius infantuli inter reliqua modulamina vocum.

(25) Item aliud miraculum: Cum autem Gundrammus rex ita se spiritualibus actionibus mancipasset, ut relictis seculi pompis thesauros suos ecclesiis et pauperibus erogaret, accidit ut misso presbitero munera fratribus, qui sanctis Agaunensibus deserviunt, ex voto transmitteret, precipiens eidem presbitero, ut ad eum rediens sanctorum sibi reliquias exhiberet. Igitur cum impleta regis preceptione cum his regrederetur pignoribus, Lemanni laci, per quem Rodanus influit, navigium petit. Extenditur autem lacus ille in longitudine quasi stadiis quadringentis, latitudine vero quasi in stadiis centum quinquaginta. Denique revertens presbiter, ut diximus, cum navigium hoc fuisset aggressus, subito tempestas exorta fluctus ad sidera tollit, surgunt undarum moles et nunc puppis naviculę prora dehiscente fertur in altum, nunc iterum adversa puppi prora tollitur in sublimi. Turbantur nautę et nichil aliud nisi sola mors in hoc periculo prestolabatur. Tunc presbiter cum videret se his fluctibus obrui et spumis undarum operiri, extracta a collo capsula, quę sanctorum pignora continebat, undis tumentibus obiecit ac sanctorum presidium clara voce invocat dicens: " Ne peream in his fluctibus, virtutem vestram deprecor, martires gloriosi, sed potius qui iugiter pereuntibus prebetis auxilium, michi, queso, dexteram salutis porrigere dignemini! Fluctus opprimite, nosque ad litus optatum adiutorii vestri ope reducite!" Et hęc dicens cessante vento decedentibus undis ad litus evecti sunt. Hęc ab ipso cognovi presbitero.

(19) Hęc pauca tantum miracula de plurimis passioni sanctorum inserenda credidi. Cęterum satis multa sunt, quę in purgatione dęmonum vel instauratione claudorum aut sanitate febrium cęterisque infirmitatibus cottidie illic per servos suos virtus domini operatur, quę multa narrarentur, si per singula scriberentur. Tamen fidelium cordibus absque lectione cognita esse noscuntur, [quae] quanta et qualia miracula illic per sanctos suos ad honorem et gloriam nominis sui dominus operari non desinit. Pro eo ipso die noctuque psalmorum ymnorumque decantacio non desistat, quę iubente sancto et preclaro Christi martire beato Sigismundo rege est instituta et usque hodie deo protegente est conservata. Et propterea illic degentes mente et ore deo debitas incessanter laudes reboant, cui esst honor et gloria, imperium et potestas per omnia secula. Amen.

(26, 4) Sermo de eodem: Hodierna sollempnitas, fratres karissimi, nos admonet apsentis vitę amore disiungi, ut in cęlestis patrię gloria sanctorum valeamus beata adipisci consortia. Mecum vos admoneo, fratres mei, divina precepta in animo ponere: quę per os beati Iohannis apostoli et evangelistę didicimus, qui ait: "Nolite diligere mundum neque ea quę sunt in mundo. Si quis diligit mundum, non est karitas patris in eo". Neque enim sancta hęc et venerabilis legio, ex gentili ritu veniens, hęc dei praecepta servantes reliquissent mundum, nisi firmam habuissent fiduciam, ut post mortem corpoream meliorem invenissent eorum spem, in ęterna requie vitam. Quod ad hęc nos miseri in excusatione nostra dicturi sumus, qui pene ab utero matris nostrę patriarcharum victoriosa per fidem gesta et prophetarum oracula et vitam cognovimus. Iam ad nos per se ipsum Christus venit per prophetas annuntians, per apostolos docens mundum non propter amorem diligi, sed propter ęternam vitam contempni. Scriptum est enim: Si quis voluerit esse amicus saeculi huius, inimicus dei constituetur. Nos autem qui ad tantorum preciosorum martyrum memoriam consistimus, eorum vestigia, in quantum possumus, vicia in nobis mortificantes, imitantes sequamur. Illi namque, sicut in eorum gestis legitur, vocati Romani principis iussione ex Thebaida venerunt regione, non ob hoc iussi venire, ut Christum colerent, sed ut persequerentur. Orientali vero tradicione Christianitatis fide inventa et gratia baptismatis praecepta usque ad mortem constanter sine mutacione perseveraverunt in ea, respuentes si quidem mundum florentem, rerum opulentia illo tempore multiplicem frugum habundantia uberem inveniunt iocundum et crescentem, quicquid in eo amabile erat pro amore cęlesti patrię contempserunt. Neque enim vidimus inter ipsos sex milia sexcentos sexaginta sex milites aliquem imbecillis fuisse etatis, cum textus passionis eorum testetur, Thebeam legionem antiquorum Romanorum exemplo habuisse tot viros validos animis et instructos armis, sed non multitudinis fortitudo, non armorum instructio,, non bellandi pericia, non cordium audacia ab imitacione similitatis illius, qui quasi agnus ad victimam ductus est, eos revocavit aut a bono opere .... [fehlt das letzte Blatt]