(1) PASSIONE sanctorum martyrum, qui hunc locum glorioso sanguine illustrant, pro honore sanctorum stilo explicamus, ea utique fide, qua ad nos martirii ordo pervenit. Nam per succedentium relationem rei geste memoriam nondum intercepit oblivio. Et si pro martiribus singulis loca singula, quę hos possident, [vel singulae urbes] insignia habentur, nec inmerito, quia pro deo summo pretiosas sancti animas refundunt, quanta excolendus est ^reverentia sacer hic[Acaunensium] locus, in quo ^tot pro Christo martyrum milia ferro cęsa referuntur! Nunc iam ipsam beatissimę passionis causam loquamur.

(2) Sub Maximiano, qui Romanę rei publicę cum Dioclitiano collega imperium tenuit, per diversas fere provincias laniati aut interfecti sunt martirum populi. Ide^m namque Maximianus, sicut avaritia libidine crudelitate ceterisque vitiis obsessus furebat, ita etiam execrandis gentilium ritibus [deditus] et erga deum cęli profanus, impietatem suam ad extinguendum Christianitatis nomen armaverat. Si qui tunc dei veri cultum profiteri audebant, sparsis usquequaque militum turmis vel ad supplicia vel ad necem rapiebantur, [ac] vel ad vagationem barbaris data prorsus in relegatione arma commoverat.

(3) Erat eodem tempore in exercitu legio militum, qui Thebei appellabantur. Legio autem vocabatur, quę tunc sex milia ac sexcentos viros in armis habebat. Hii in auxilio Maximiani ab orientis partibus accersiti venerant, viri in rebus bellicis strenui [et] virtute nobiles, sed fide nobiliores. Erga imperatorem fortitudine, erga Cristum devotione certabant. Evangelici precepti etiam sub armis non inmemores reddebant que dei erant deo, et quę Cesaris Cęsari restituebant.

(4) Itaque cum et hii sicut ceteri militum ad dilaniandam Christianorum multitudinem destinarentur, soli crudelitatis ministerium detrahere ausi sunt, atque huiusmodi preceptis se obtemperaturos negant. Maximianus non longe aberat, Nam se circa Octodori itinera fusum tenebat. Ubi cum ei per nuntium dilatum esset legionem hanc adversus mandata regi^a rebellem in his angustiis substitisset, in furore instinctus in indignationem exarsit.

(5) Sed prius michi, quam reliqua commemorem, situs loci istius relatione inserendus videtur. Locus hic sexaginta fere milibus a Genuensi urbe abest, quattuordecim vero milibus [distat] a capite Limannici lacus, quo influit Rodanus. Locus hic nam inter Alpina iuga in valle situs est, ad quem pergentibus difficilis transitus asperum atque artum iter panditur. Infestus namque Rodanus saxi montis radicibus vix pervium viantibus agere reliquit. Et victis transmisisque angustiarum faucibus subito [nec] exiguus inter montium rupes campus aperitur. In hoc legio sancta consederat.

(6) Igitur, sicut supra diximus, cognito Maximianus Thebeorum responso precipiti ira fervidus ob neglecta imperia decimum quemque ex eadem legione gladio ferire iubet quo facilius cęteri rebus ceteris ^certis territi metu cederent; redintegratisque mandatis edicit ut reliqui in persecutionem Christianorum cogantur. Ubi vero ad Thebeos denuntia^tio iterata pervenit cognitumque ab eis est iniungi sibi rursus executiones profanas, vociferatio passim ac tumultus in castris exoritur affirmantium numquam se ulli in hac tam sacrilega ministeria cessuros, ydolorum [se] profana semper detestaturos [Christianis se imbutos] sacrae et divine religionis cultu instituturos unum se aeternitatis deum colere, extrema experiri satis essequam adversum Christianam fidem venire.

(7) His deinde compertis Maximianus omni belua cruentior rursus ad ingenii [sui] sevitiam redit atque imperat ut iterum eorum decimus detur; ceteri nichil hominus ad hęc quę spernerent compellerentur. Quibus iussis denuo in castra perlatis segregatus est atque percussus qui decimus sorte obvenerat; reliqua vero se militum multitudo mutuo sermone instigabat, ut in tam preclaro opere persisterent.

(8) Incitamentum tamen maximum fidei in illo tempore penes sanctum Mauricium fuit primicerium. Tunc, sicut tradidit quidam legionis eius, qui cum Exsuperio, ut exercitus appellat, campiductore et Candido senatore militum accedebat ad exortandum singulos et monendum fideles commilitones, etiam martyrum exempla ingerens pro sacramento Christi, pro divinis legibus, si ita necessitas foret, omnibus emoriendum suadebat, sequendosque ammonebat socios illius et contuberniales suos, qui iam in cęlum precesserant.

PA (5) (cf. 10b) [Post hanc vocem apparitoribus iussio infausta porrigitur, ad legionem velociter properatur, crudelia precepta reserantur. Traduntur neci quos ordo repperit numerandi, leti percussoribus cervices prebent solaque inter eos erat de gloriosę mortis acceleratione contentio. Perfecto itaque scelere ut Octodorum legio redeat iubetur.] Tunc siquidem ipse inclitus Mauritius primicerius paululum a satellitibus regis segregatus convocat legionem et hac oratione sanctiore alloquens ita exorsus est: "Gratulor virtuti vestrae, conmmilitones optimi, quod amore religionis nullam vobis Cesaris precepta attulere formidinem; gaudentibus quodam modo animis tradi ad necem gloriosam commilitones vestros vidistis; quam timui ne quisquam, quod armatis facile est specie defensionis, beatissimis funeribus manus obvias afferre temptaret! Iam nichil ad huius rei interdictum Christi nostri parabitur exemplum, qui exemptum e vagina [apostoli] gladium apostoli proprię vocis iussione recondidit, docens maiorem armis omnibus Christianam esse virtutem. Hic deus Christus plane mentes vestras manusque prohibuit, ne quisquis divino operi mortalibus dextris obviaret. Quin immo cepti operis fidem perhenni religioni complete! Hactenus exempla sacris codicibus inserta legebamus; iam nempe per nosmetipsos quos sequi deberemus aspeximus. Ecce vallatus sum commilitonum meorum corporibus, quos de latere meo funestus satelles eripuit, aspersus sum cruore sanctorum et sacri sanguinis reliquias vestibus meis porto et dubito eorum necem sequi, quorum gratulans ammiror exemplum? Et vacat cogitare, quid imperator iubeat, qui sorte [mihi] mortalitatis michi ęqualis est. Si habere aliquid virium imperatoria precepta potuissent, circa beatissimorum [trium] puerorum corpora regis Persarum valuisset incendium nec contempnere leonum rugitus lacu clausus propheta potuisset. Sacramenta olim nos dedisse memini quod contemptu loci istius et desperatione vitę et defensare rem publicam deberemus; iam tunc promisi mei corporis vilitatem et spopondi hanc imperatoribus fidem nec tamen michi ullus cęlestia tunc regna promittebat. Quid Christo spondente faciendum est, si hoc potuimus militię devotione promittere? Quin immo, fortissimi commilitones, olim devotas animas subdemus preciosissimę passioni, in nobis virilis animus, inviolata fides permaneat! Iam cerno ante tribunal Christi stantes eos quos neci paulo ante satelles regius deputavit; illa vero gloriosa est mors, quę ęternitatem beatam vitę huius brevitate mercatur; ęquali omnes animo, una voce responsum satellitibus demus, [id nuntia: "Milites quidem tui sumus, o Cesar, et ad defensionem rei publicę Romana arma suscepimus nec unquam desertores bellorum aut proditores militię fuimus aut ignavia formidinis meruimus subire flagitium. [Tuis etiam obtemperemus preceptis nisi instituti legibus christianis demonum cultus et aras semper pollutas sanguine vitaremus. Comperimus precepisse te, [ut] aut sacrilegiis pollui Christianos aut dedenis interfectis nos velle terreri. Non inquiras longius latitantes, nos omnes Christianos cognosce esse; habebis potestati tuę subdita omnium corpora, auctorem vero suum respicientes Christum animas non tenebis.]" Hęc sicut vir sanctus dixerat, legionis probabat assensio et Cęsari per satellites nuntiantur.

PA (6) Tunc Cęsar inclementi precepit iussione, ut iterum decimus renovatę crudelitatis ordo consumeretur. Post hanc vocem ad legionem velociter properatur, crudelia praecepta peraguntur, reliqui ut Octodurum redeant iubetur.]

Hęc igitur beatissimo Mauricio prosequente non dissimili affatu beatus Exsuperius, quem ante principem vel campiductorem superius memoravi, correptis legionis suę signis hac constantes oratione firmat: "Tenere me, conmilitones optimi, secularium quidem bellorum signa perspicitis, sed non ad hęc arma provoco, non ad hęc bella animos vestras virtutemque compello; aliud nobis genus eligendum est preliorum, non per hos gladios potest ad regna cęlestia properari. Robur nobis opus est animorum; invicta defensio est, [fidem] quam deo promiseris, in ultimis custodire. Iam de conmilitonum nostrorum gloria, ea quae divino cernebat obtutu, Mauritius locutus est, ego vobis victoriam plenam, si Cristo creditis, repromitto. Proiciant dexterę nostrę arma ista cum signis militaribus, praestabit hoc Christus, ut mox in ipso cęlesti, sicut promittitur, regno alia vobis Exsuperium vestrum videatis signa monstrare. Vadat quin immo satelles funestus ut hęc truculento regi renuntiet: Inexuperabiles legionis huius animos, Caesar, agnosce; tela proicimus; exarmatas quidem dextras satelles tuus, sed armatum fide catholica pectus inveniet. Occide, prosterne, resecandas gladiis percussoribus [cervices] praebemus intrepidi; hęc nobis iocundaria sunt, dummodo quod te [cum] sacrilegis tuis contempnimus ad regna iam nunc cęlestia properemus." [Hęc mandata legionis remeans ad Maximianum Cesarem satelles nuntiat]

PE (Ende 8): Flagrabat enim iam tunc in beatissimis viris martirii gloriosus ardor.

(9) His itaque prioribus suis atque auctoribus animante Maximiano adhuc insania estuante mandata mittunt sicut impia ita et fortia, [quę]feruntur fuisse in hoc mundo. "Milites sumus, imperator, tui, sed tamen servi, quod liberi confitemur dei. Tibi militiam debemus, illi innocentiam. A te stipendium laboris accepimus, ab illo vite exordium sumpsimus. Sequi imperatorem nequaquam in hoc possumus, ut auctorem negemus deum, utique auctorem nostrum, dominum velis nolis, tuum. Si non [in] tam funestam compellimur, ut hunc offendamus, tibi, ut fecimus ^hactenus, adhuc parebimus; sin aliter, illi parebimus potius quam tibi. Offerimus nostras in quemlibet hostem manus, quas sanguine innocentium cruentare nefas ducimus. Dextrę istę pugnare adversus impios atque inimicos sciunt, laniare pios et concives nesciunt. Meminimus nos pro civibus potius quam adversus cives arma sumpsisse. Pugnavimus semper pro iustitia, pro pietate, pro innocentium salute. Haec fuerunt ^hactenus [nobis] pretia periculorum. Pugnavimus pro fide, quam quo pacto conservamus tibi, si hanc deo nostro non exibemus? Iuravimus primum in sacramenta divina, iuravimus [inde] in sacramenta regia; nichil nobis de secundis credas necesse est, si priora rumpimus. Christianos ad penam si per nos requiri iubes, iam tibi ex hoc alii requirendi non sunt: habes nos hic confitentes deum patrem, auctorem omnium, et filium eius Jhesum Christum. Vidimus laborum periculorumque nostrorum socios, nobis quoque eorum sanguine asparsis, trucidare ferro, et tamen sanctissimorum commilitonum mortes et fratrum funera non flevimus non doluimus, sed potius laudavimus et gaudio prosecuti sumus, quia digni habiti essent pro domino ^deo suo pati. Nunc [non] nos vel hęc ultimę vitę necessitas in rebellionem cogit, non nos adversum te, imperator, armavit ipsa saltim, quę fortissima est in periculis, desperatio. Tenemus ecce arma et non resistimus, quia mori quam occidere saltim maluimus, et innocentes interire quam noxii vivere preoptamus. Si quid in nos ultra statueris, si quid adhuc iusseris, si quid admoveris, ignes, tormenta, ferrum subire parati sumus. Christianos nos fatemur, persequi Christianos non possumus."

(10) Cum hęc talia Maximianus audisset obstinatosque in fide Christi cerneret animos virorum, disperans gloriosam eorum constantiam posse revocare una sententia omnes interfici decrevit, et rem confici circumfusis militum agminibus iubet. Qui cum missi ad beatissimam legionem venissent, stringunt in sanctis impium ferrum, mori non recusantes, vitę amore cedebant. Itaque passim gladiis, non reclamantes saltim aut repugnantes, sed depositis armis cervices persecutoribus prebentes et iugulum persecutoribus vel intectum corpus offerentes. Non vel ipsa suorum multitudine, non armorum motione elati sunt, ut ferro conarentur asserere iusticie causam, sed inter hęc solum reminiscentes se illum confiteri, qui nec reclamando ad occisionem ductus est et tamquam agnus non aperuit os suum, Ipsi quoque tamquam grex dominicarum ovium laniare se tamquam ab irruentibus lupis passi sunt.

(11) Operta est terra procumbentibus in mortem corporibus piorum, fluxeruntque pretiosi sanguinis rivi. Quę umquam rabies absque bello tantam humanorum corporum stragem dedit, que feritas ex sententia sua tot simul perire vel reos iussit! Ne iusti punirentur multitudo non optinuit, cum inultum esse soleat quod multitudo delinquit Hac igitur crudelitate inmanissimi tyranni confessus est ille sanctorum populus, qui contempsit rem presentium ob spem futurorum. Sic interfecta est illa plane angelica legio, quę ut credimus cum illis angelorum legionibus iam conlaudant [semper] in cęlis dominum deum Sabaoth.

(12) Victor autem martyr nec legionis eiusdem fuit neque miles, sed ^emeritę iam militię veteranus. Hic cum iter agens subito incidisset in hos, qui passim epulabantur lęti martyrum spoliis, atque ab his ad convescendum invitatus prolatam ab exultantibus per ordinem causam cognovisset, detestatur convivas detestaturque convivium refugebat illorum consortium.

PA (8) [Interea veteranus quidam ultimę aetatis senis fatigatus, nomine Victor, ad contaminatum cedibus locum iteneris necessitate deductus est. Dum ad aepulas pro aetatis veneracione ab omnibus rogaretur, requirere coepit, quęnam causa esset laeticiae, quod inter tot corpora interemptorum gaudentes exultantesque possent milites aepulare. Dictum a quodam est, quod legio Christiane legis studio cęrimonias Romanas cultuquę deorum pariter cum imperatoriis iussionibus contempnere voluisset dataque neci esset, ut discipline militaris traditus ordo severius teneretur.]

Tunc [Victor] igitur alte gemitum trahens graviterque suspirans exclamat: "Heu me, qui per tot annorum miliciam ad hanc infelicem ętatem veni [et in hac legione militare non merui]; quam bene inter tales gloriosę mortis donatus honores finem vitę invenire potuissem! Saltim si commilito indignus eram vel me ante actas horas viandi necessitas detulisset, et senilis pectoris cruor tantorum virorum victimis misceretur, optuleram hoc corpus neci, dummodo tantę laudis consortio non carerem." Talia dicentem prophanorum statim turba vallavit, quę utrum Christianus esset maniciter iubet respondere.

PA (9) Ad ille, paululum ad cęlum oculos erigens, tali percontantibus sermone respondit: "Longus me vivendi usus ad hanc infelicem perduxit aetatem. Quecumque in hoc mundo aguntur aut studium rep(lacuna)erit aut vero rerum vo^lubilitas agit aut varius semper casus infestat; quodcumque volumus, optamus, scimus aut cupimus, totum mundum caligine submersum tenebris circumfluentibus latet, nisi nobis aut viam Christus ostenderit aut lumen Christus effulserit. Quod ego fideli mente perpendens utinam ultimo constanter affectu! Quod si me ad tempus paulo ante trucidatę legionis itineris necessitas detulisset, conviviis vel epulis vestris horum funerum consortium pretulissem. Sed etiam nunc prestabit Christus, ut Christianum me vel post confessionem meam transire ulterius per beata funera non sinatis." Haec eo loquente [subita percussoris obtruncat insania. Ita vir sanctus celeri confessione et consorcium [sanctorum] promeruit, ceterisque martyribus in eo loco sicut morte ita est honore coniunctus.]

PE (12 Schluss) iterum ab eisdem interrogatus, requirentibus ne et ipse forsitan Christianus esset, Christianum se esse et semper futurum esse respondit ac statim ab irruentibus interfectus est ceterisque martyribus in hoc loco sicut morte [ita] etiam honore coniunctus est.

(13) Haec nobis tantum de numero istorum martyrum comperta sunt nomina, id est beatissimorum Mauricii, Exsuperii, Candidi (C. in marg.) atque Victoris; cętera vero nobis quidem incognita sed in libro vitę scripta sunt.

(14) Ex [hac] eadem legione fuisse dicuntur etiam illi martyres Ursus et Victor, quos Salodorum passos fama confirmat. Salodorum vero castrum est super Aran fluvium non longe a Reno positum.

(15) Opere pretium est etiam illud indicare, qui deinde Maximianum trucem tyrannum exitus consecutus est. Cum dispositis insidiis genero suo Constantino tunc regnum tenenti mortem inferre moliretur, deprehenso dolo illius apud Masiliam captus nec multo post strangulatus te^terrimoque hoc supplicio affectus impiam vitam digna morte finivit.

(16) At vero beatissimorum martyrum corpora post multos passionis annos sco Theodoro huius loci epo revelata traduntur. In quorum honore cum extrueretur basilica, quę vastę tunc adiuncta rupi uno tantum latere acclinis iacebat, sed nunc iubente preclaro meritis Ambrosio, huius loci abbate, denuo aedificata biclinis esse dignoscitur.

(20) Neque enim hoc emittendum est, quod post longum temporis tractum beati Innocentii martyris membra Rodanus revelavit. Iugi enim eluvio vicinum in se cespitem vergens religiosa quadam soli pernicię ad sepulturam martyris famulatrix unda pervenit. Prolatas namque reliquias leniter lambens non ideo a sinu terrę protulit, ut in gurgitis sui procella demergeret, sed ob gloriosam devotionem intra ambitum basilicę cęterisque martyribus sepultura preceperit sociari. Cuius translationem a sanctę recordationis Domitiano Genuense et Grato Augustane urbis vel Protasio, tunc temporis huius loci episcopis, celebra^tam (celebrare a.c.) colentes qu^otidiana devotione et laudibus frequentamus. Quid miraculi tunc apparuerit nequaquam tacendum putavi.

(17) Accidit ut inter reliquos artifices, qui invitati venisse ad hoc opus videbantur, quidam adesset faber, quem adhuc gentilem esse constaret. Hic cum dominico die quo ceteri ad expectandam diem eius feste abscesserant, ad fabricam solus substitisset, in illo secreto se subito [clara luce] manifestantibus sanctis hic idem faber rapitur atque ad poenam vel ad supplicia distenditur, et visibiliter turbam martyrum cernens, verberatus etiam increpatur, quod vel die dominico ęcclesię solus adesset, vel illud fabricę opus sanctum suscipere gentilis auderet. Quod ideo misericorditer a sanctis factum constat, ut faber ille consternatus et territus salutare sibi nomen poposceret statimque Christianus effectus est.

(18) Neque illud in sanctorum miraculis pretermittam, quod per idem clarum atque omnibus notum est: Materfamilias Quinti, egregii atque honorati viri, cum ita paralisi fuisset obstricta, ut ei etiam pedum usus negaretur, a viro suo ut illuc per multum itineris spatium defereretur poposcit. Quo cum pervenisset, sanctorum martyrum basilicę famulantium manibus illata pedibus ad diversorium rediit ac sanitatie de premortuis restituta membris [nunc] miraculum suum ipsa circumtulit.

(19b) Hęc duo mira tantum passioni sanctorum inserenda credidi. Ceterum satis multe sunt, quę vel in purgatione demonum vel in in restauratione claudorum aut sanitate febrium ceterisque infirmitatibus qu^otidie hic per servos suos virtutes dominus operatur. Quę multa sunt narranda, si per singula scribantur. Tamen fidelibus cordibus absque lectione cognita esse noscuntur, quę et quanta et qualia miracula hic per sanctos suos ad honorem et gloriam nominis sui dominus operare non desinit. Pro eo idipsum die noctuque psalmorum hymnorumque decantatio non desistit, quod iubente sancto et preclaro Christi martire, beato Sigismundo rege, est constitutum et huc usque [hodie] deo protegente est conservatum. Propterea hic laudes dei servis canentibus ore deo persolvuntur, cui est honor et gloria et imperium et potestas per omnia secula seculorum.

EXPLICIT PAS SCI MAURICII AC V KAL OCTB INCIPIT PASSIO SANCTORUM MARTIRUM COSME ET DAMIANI