(1) Sanctorum passionem martyrum, qui illum locum glorioso sanguine inlustrant, pro honore gestorum istius explicamus, ea utique fide, qua ad nos martyrii ordo pervenit. Nam per suadentium relationem rei gestae memoriam nondum intercipit oblivio. Et si pro martyribus singulis loca singula, quę eos possident, vel singulae urbes insignes habentur, nec inmerito, quia pro deo summo pretiosas sancti animas refundunt, quanta excolendus est reverentia sacer ille locus, in quo tot pro Christo martyrum milia ferro cesa referuntur! Nunc iam ipsam beatissime passionis causam loquamur.

(2) Sub Maximiano, qui Romanę rei publicę cum Diocleciano collega imperium tenuit, per diversas provincias laniati aut interfecti martyrum populi. Idem namque Maximianus, sicut avaricia libidine crudelitate (-i a.c.) ceterisque viciis obsessus furebat, iam etiam execrandis gentilium ritibus deditus et erga deum caeli profanus, impietate sua ad extinguendum Christianitatis nomen armaverat se. qui tunc dei veri cultum profiteri audebant, sparsis usquequaque militum turmis vel ad supplicia vel ad necem rapiebantur, ac velud vacatione barbaris [gentilibus] data prorsus in religionem arma commoverat.

(3) Erat eodem tempore in exercitu legio militum, qui Thebei appellabantur. Legio autem vocabatur, quę tunc sex milia ac sexcentos viros in armis habebat. Hi in auxilium Maximiano ab orientis partibus accincti venerunt, viri in rebus bellicis strenui et virtute nobiles, sed nobiliores fide. Erga imperatorem fortitudine (-one a.c.), erga deum devotione certabant. Evangelici precepti etiam sub armis non inmemores reddebant quę dei erant deo, et quę Cesaris Cesari restituebant.

(4) Itaque cum et hi sicut ceteri militum ad pertrahendam Christianorum multitudinem destinarentur, soli crudelitatis ministerium detractari ausi sunt, atque huiusmodi preceptis se obtemperaturos negant. Maximianus non longe aberat, nam se circa Octodorum itinere fessus tenebat. Ubi cum ei per nuntios dilatum esset legionem hanc adversus mandata regia rebellem ^et in his angustiis substitisse (-ent a.c.), in furore et instinctu (-uo a.c.) indignationis exarsit.

(5) Sed prius mihi quam reliqua commemorem, situs loci illius relatione inserendus (-am a.c.) videtur. Locus ille sexsaginta fereme milibus a Genuense (Gen vinse a.c.) urbe abest, quatuordecim [vero] milibus distat (-are p.c.) capite Limanni (Limnani p.c.) la^cus, qui influit Rodanum. Locus ille etiam inter Alpina iuga in valle situs est, ad quem pergentibus difficili transitu asperum atque (adq- a.c.) arduum iter panditur. Insertus namque Rodanus saxosi montis radicibus vix pervium viantibus agerem relinquit. Evictis transmissisque angustiarum faucibus subito [nec] exiguus inter montium rupes campus aperitur. In hoc ^loco legio sancta consederat.

(6) Igitur, sicut supra diximus, cognito Maximianus Thebeorum responso precepit ira fervidus ob neglecta imperia decimum quemque ex eadem legione gladio ferire iubet, quod facilius ceteri regiis preceptis territi metu cederent; redintegratisque (reddit inde gratis a.c.?) mandatis etdicit ut reliqui in persecutione Cristianorum cogantur. Ubi vero ad Thebeos denuntiatio iterata pervenit, cognitum[que] ab eis est iniungi sibi rursum exęcrationes profanas, vociferatio passim ac tumultus in castris exoritur [adfirmantium] numquam se ulli in haec tam sacrilega ministeria cessuros, idolorum profana semper ^se detestatu^ros, [Christianis se imbutos] sacris et divinę religionis cultibus institutos, unum se ęternitatis deum colere, extrema experiri sacius esse quam adversus Christianam fidem venire.

(7) His deinde conpertis Maximianus omni belua cruentior rursum (rursus m.s.) ad ^priorem (ingenii eras.?) seviciam redit atque imperat, ut iterum decimus eorum morti detur; ceteri nihilominus ad haec quę spernerent conpellerentur. Quibus iussis denuo in castra perlatis segregatus atque percussus est qui decimus sorte obvenerat; reliqua vero se [militum] multitudo mutuo sermone instigabat, ut in tam preclaro opere persisterent.

(8) Incitamentum tamen maximum fidei in illo tempore [penes] sancti Mauricii fuit primicerei tunc, sicut traditur, legionis eius, qui cum Ex^uperio, ut in exercitu appellantur, campidoctore (-duct- p.c.) et Candido senatore militum accedebat exhortandos singulos et monendo fidelium commilitones. Etiam martyrum exempla ingerens, pro sacramento Christi et divinis legibus, si ita necessita^s ferret, omnibus et moriendum suadebat, sequendosque admonebat socios illos et contubernales suos, qui iam in cęlum precesserant. Fraglabat (flagl.p.c.) enim iam tunc in beatissimis viris martyribus gloriosus odor.

(9) His itaque primoribus suis atque auctoribus animati Maximiano ⁱⁿ insania adhuc estuanti (-em a.c.) mandata mittunt sicut pia ita et forcia, quae feruntur fuisse in ho^c modo: "Milites sumus, imperator, tui, sed tamen servi, quod liberi confitemur, dei. Tibi miliciam debemus, illi innocentiam. Ad te stipendium laboris accepimus (-cip- a.c.), ab illo vitę exordium sumpsimus. Sequi imperatorem in hoc nequaquam possumus, ut auctorem negemus deum, utique auctorem nostrum dominum, au^ctorem velis nolis tuum. Si non in tam funesta conpellimur, ut hunc offendamus, tibi, ut cepimus ^hactenus, adhuc parebimus; sin aliter, illi parebimus potius quam tibi. Offerimus nostras in quemlibet hostem manus, quia sanguinem innocentium cruentare nefas ducimus (ducemus a.c.). Dextris te^cum (dextere iste a.c.) pugnare adversus impios adque inimicos scimus (sciunt a.c.), laniare pios et cives nescimus (nesciunt a.c.). Meminimus nos pro civibus potius quam adversus cives arma sumpsisse. Pugnavimus semper pro iustitia, pro pietate, pro innocentia et salute. Hęc fuerunt ^hactenus actenus nobis precia periculorum. Pugnavimus pro fide, qua quo pacto conservabimus tibi, si hanc deo nostro non exibemus? Iuravimus primum in sacramenta divina, iuravimus deinde in sacramenta regia; nihil nobis de secundis credere necesse est, si prima prerumpimus. Christianos ad poenam per nos requirere iubes; iam tibi ex hoc alii requirendi noⁿ sunt: habes hic nos confitentes deum patrem, auctorem omnium, et filium eius Jesum Christum dominum credimus. Vidimus laborem periculorumque nostrorum socios, nobis quoque sanguine aspersos, trucidare ferro, et tamen sanctissimorum commilitonum mortes et fratrum funera non flevimus, non dolemus, sed potius laudamus et gaudio prosecuti sumus, quia digni habiti essent pati pro domino deo eorum. Et nunc non nos vel hec ultima vite necessitas in rebelligionem coegit, non nos adversum te, imperator, armavit ipsa saltem, quae fortissima est in periculis, disperatio. Tenemus ecce arma et non resistimus (-emus a.c.), quia mori quam occidere satis maluimus et innocentes interire quam noxii vivere pręoptamus. Si quid [in] nos ultra statueris, si quid adhuc iusseris, si quid admoveris, ignem, tormenta, ferrum subire parati sumus. Christiani [nos], fatemur, persequi Christianos non possumus."

(10) Cum hec talia Maximianus audisset obstinatosque in fide Christi cerneret animas virorum, desperans gloriosam eorum constantiam posse revocare una sententia interfici omnes decrevit, et rem confici circumfusis militum agminibus iubet. Qui cum missi ad beatissimam legionem venisent, stringunt in sanctis impium ferrum mori non recusantes ^propter vitę amore (-em p.c.) ^celestis. Cedebantur itaque passim gladiis, non reclamantes saltim (-em p.c.), non repugnantes, sed depositis armis his cervices percussoribus praebentes et iugulum percussoribus vel intectum corpus offerentes. Non vel in ipsa suorum multitudine, non armorum munitione elati sunt, ut ferro conarentur adserere iustitię causam, sed hoc solum reminiscentes se illum confiteri, qui nec reclamando ad occiosionem ductus est et tamquam agnus non aperuit os suum, ipsi quoque tamquam grex dominicus ovium laniare se tamquam ab inruentibus [lupis passi sunt.

(11) Operta est terra illic procumbentibus] in mortem corporibus piorum, fluxeruntque preciosi sanguinis rivi. Quę umquam rabies absque bello tantum humanorum corporum stragem dedit, quae feritas ex sententia sua tot simul ferire vel reos iussit! Ne iusti punirentur multitudo non obtinuit, cum inultum esse soleat quod multitudo delinquit. Hac igitur crudelitate immanissimi tyranni confectus est ille sanctorum populus, qui contempsit rem presentium ob spem futurorum. Sic interfecta est illa plena angelica legio, quę ut credimus cum illis angelorum legionibus iam conlaudat (-et a.c.) [semper] in celis dominum deum Sabaoth.

(12) Victor autem martyr nec legionis eiusdem fuit neque miles, sed emerita iam miliciae veteranus. Hic cum iter agens subito incidisset in h^eos, qui passim aepulabantur lęti martyrum spoliis, atque ab his ad convescendum invitatus prolatam ab exultantibus per ordinem causam cognovisset, detestatus convivas detestatusque convi[vi]um refugiebat. Requirentibusque, ne et ipse forsitan Cristianus esset, Cristianum se et semper futurum ^esse respondit, hac sic statim ab inruentibus interfectus [est] caeterisque martyribus in hoc loco sicut morte ita etiam honore coniunctus est.

(13) Haec nobis tantum de numero istorum martyrum conperta sunt nomina beatissimorum, id est Mauricii, Exsuperii, Candidi atque Victoris; caetera vero nobis quidem incognita, sed in libro vitę scripta sunt.

(14) Ex hac eadem legione fuisse dicunctur etiam illi martyres Ursus et Victor, quos Saloduro (Solodoro p.c.) passus fama confirmat. Salodorum vero castrum est super Arula flumen neque longe a Reno positum.

(15) Opere precium est etiam illud indicare, qui deinde Maximianum cruciatus [=trucem] tyrannum et exitus consecutus sit. Cum dispositis insidiis generi suo Constantino tunc regnum tenente mortem moliretur, deprehenso dolo eius apud Massiliam captus nec multo (-um a.c.) post strangulatus teterrimoque hoc supplicio affectus impiam vitam digna morte finivit.

(16) Ad vero beatissimorum [Acaunensium] martyrum corpora post multos passionis annos sancto Theodore loci illius epi revelata traduntur. In quorum honore cum extrueretur basilicam, quae vastę tunc adiun^cta rupi uno tantum latere adclinis iacebat, sed nunc erga a preclaro meritis Ambrosio, illius loci abbate, denuo edifica^ta biclinis esse dinoscitur, quid miraculi (-a a.c.) tunc apparueriⁿt nequaquam tacendum putavi.

(17) Accidit ut inter reliquos artifices, qui invitati convenisse ad hoc opus videbantur, quidam adesset faber, quem adhuc gentilem esse constaret. Hic cum dominico die, quo ceteri ad expectanda diei eius festa abscesserant, in fabrica solus substitisset, in illo secreto sese subito clara luce manifestantibus sanctis hic idem faber rapitur [atque] ad penam vel ad supplicia distenditur, et visibiliter turba martyrum cernens verberatus etiam increpatur, quod vel die dominico ecclesię solus deesset, vel illud fabrice opus sanctum [suscipere] gentilis auderet adtingere. Quod ideo misericorditer a sanctis factum constitit, ut faber ille consternatus et territus salutare sibi nomen poposcerit (-et p.c.), statimque Christianus effectus est.

(18) Neque illud in sanctorum miraculis praetermittam, quod perinde clarum adque omnibus notum est: Materfamilias Quinti, egreditur adque honorati viri, cum ita paralisi fuisset obstricta, ut [ei] etiam pedum usus negaretur, a viro suo ut illic per multum itineris spatium deferretur poposcit. Quo cum pervenisset ad sanctorum martyrum basilicam, famulantium manibus inlata pedibus a[d] diversorium rediit ^hac sanitate de premortuis restituta membris [nunc] miraculum suum ipsa circumtulit.

(19) Haec duo tantum mira passioni sanctorum inserenda credidi. Cetera satis credita (credenda p.c.) sunt, quę vel in purgatione dęmonum vel in reliquis curationibus cotidie illic per sanctos suos domini virtus operatur.

(20) Neque enim hoc omittendum es^t, quod per longum temporis tractum beati Innocentii martyris membra Rodanus revelavit. Iugi enim eluvii vicinum in se cespitem tangens religiosa quadam soli pernicię ad sepulturam martyris famulatrix pervenit. Prolatas namque reliquias leniter lambens non id longe ^has inde terre protulit aut in gurgitus sui procella demergit (dim- p.c.), sed ob gloriosam devotionem intra ambitum basilice ceteris martyribus sepulturę precepit sociari. Cuius translationem animę sanctae recordationis Domiciano Genivense et Grato Agustane urbis vel Protasiorum tum temporis illius loci ep^us acelebratam recolentes cotidiano devotione et laudibus frequentamus.

Per dominum nostrum Iesum Christum, cui est honor et gloria, laus et perpetua potestas in saecula saeculorum. Amen. hc amen.

Explicit passio sanctorum martyrum Mauricii cum sociis suis sex milia quingentorum octuaginta quinque. Deo gratias.