(1) I Sanctorum passionem martyrum, qui Agaunum (Agauno m.pr.) glorioso sanguine inlustrant, pro honore gestorum stilo explicamus, ea utique fide, qua ad nos martyrii ordo pervenit. Nam per succedentium relationem rei gestę memoriam nondum intercoepit oblivio. Et si pro martyribus singulis loca singula, quę eos possident, vel singulę urbes insignes habentur, nec immerito, quia pro deo summo prętiosas sancti animas refundunt, quanta excolendus est reverentia sacer ille [Acaunensium] locus, in quo tot pro Christo martyrum milia ferro cesare feruntur! Nunc iam ipsam beatissimae passionis causam loquamur.

(2) Sub Maximiano, qui Romanę rei publicę cum Dioclitiano collega imperium tenuit, per diversas fere provincias laniati hac interfecti sunt (sunt ins.m.sec.) martyrum populi. Idem namque Maximianus, sicut avaritia libidine crudelitate ceterisque vitiis obsessus furebat, ita etiam exsecrandis gentilium ritibus deditus et erga deum cęli profanus, impietatem suam ad extinguendum Christianitatis nomen armaverat. Si qui tunc dei [veri] cultum profiteri audebant, sparsis usquequaque militum turmis vel ad supplicia vel ad necem rapiebantur, hac velut vagatione barbaris [gentilibus] data prorsus in religionem (relegionem a.c.) arma commoverat.

(3) II Erat in eodem tempore in exercitu legio militum, qui Thebei appellabantur. Legio autem vocatur, quę tunc sex milia ac sexcentos [viros] in armis habebat. Hi in auxilium Maximiano ab orientis partibus acciti venerant, viri in rebus bellicis strenui et virtute nobiles, sed nobiliores fide. Erga imperatorem fortitudine, erga Christum devotione certabant. Evangelici pręcepti etiam sub armis non immemores reddebant quę dei erant deo, et quae Caesaris Caesari restituebant.

(4) Itaque cum [et] hi sicut ceteri militum ad pertrahendam Christianorum multitudinem destinarentur, soli crudelitatis ministerium detrectare ausi sunt, atque huiusmodi praeceptis se obtemperaturos negant. Maximianus non longe aberat, nam se circa Octodorum itinere fessus tenebat. Ubi cum ei per internuntios delatum esset legionem hanc adversus mandata regia rebellem in his angustiis substitisse, in furorem instinctu indignationis exarsit.

(5) Sed prius mihi, quam reliqua commemorem, situs loci illius relationi inserendus videtur. III Locus ille sexaginta fere milibus a Genavensi urbe abest, quattuordecim vero milibus distat a capite Limanni lacus, quo influit Rodanus. Locus ille iam inter Alpina iuga [in] valle situs est, ad quem pergentibus difficile transitu asperum atque artum iter panditur. Infestus namque Rodanus saxosi montis radicibus vix pervium viantibus aggerem reliquit. Evictis transmissisque angustiarum faucibus subito nec exiguus inter montium rupes campus aperitur. In hoc legio sancta consederat.

(6) Igitur, sicut supra diximus, cognito Maximianus Thebeorum responso praecipiti (-i incertum) ira fervidus ob neglecta imperia decimum unumquemque ex eadem legione gladio feriri iubet, quo facilius ceteri regis praeceptis territi metu cederent; redintegratisque mandatis edicit ut reliqui in persecutionem Christianorum cogantur. Ubi vero ad Thebeos denuntiatio iterata pervenit cognitumque ab eis est iniungi sibi rursum exsecutiones profanas, vociferatio passim ac tumultus in castris exoritur affirmantium numquam se ulli in hac tam sacrilega ministeria cessuros, idolorum [se] profana semper detestatos, [Christianis se imbutos] sacris et divinae religionis cultu institutos, unum se aeternitatis deum colere, extrema experiri satius esse quam adversus Christianam fidem venire.

(7) IIII His deinde compertis Maximianus omni belua cruentior rursus ad ingenii [sui] saevitiam redit atque imperat ut iterum decimus eorum morti detur; ceteri nihilominus ad haec qui spernerent compellerentur. Quibus iussis denuo in castra perlatis segregatus atque percussus est qui decimus sorte obvenerat; reliqua vero se militum multitudo mutuo sermone instigabat, ut in tam praeclaro opere persisterent.

(8) Incitamentum tamen maximum fidei in illo tempore penes sanctum Mauricium fuit primicerium tunc, sicut traditur, legionis eius, qui cum Exsuperio, ut in exercitu appellant, campidoctore et Candido senatore militum animos accendebat exhortando singulos et monendo. Fidelium commilitonum et iam martyrum exempla ingerens pro sacramento Christi, pro divinis legibus, si ita necessitas ferret, omnibus et moriendum suadebat, sequendosque ammonebat socios illos et contubernales suos, qui iam in caelo praecesserant. Fraglabat enim iam tunc in beatissimis viris martyrii gloriosus ardor.

(9) V His itaque primoribus suis atque auctoribus animati Maximiano insania adhuc aestuanti mandata mittunt sicut pia ita et fortia, quę feruntur fuisse in hoc modo: "Milites sumus, imperator, tui, sed tamen servi, quod libere confitemur, dei. Tibi militiam debemus, illi innocentiam. A te stipendium laboris accipimus, ab illo vitę exordium sumpsimus. Sequi imperatorem in hoc nequaquam possumus, ut auctorem negemus deum, utique auctorem nostrum dominum, [deum] auctorem, velis nolis, tuum. Si non in tam funesta compellimur, ut hunc offendamus, tibi, ut fecimus hactenus, adhuc parebimus; sin aliter, illi parebimus potius quam tibi. Offerimus nostras in quemlibet hostem manus, quas sanguine innocentium cruentare nefas ducimus. Dexterae istae pugnare adversus impios atque inimicos sciunt, laniare pios et cives nesciunt. Meminimus nos pro civibus potius quam adversus cives arma sumpsisse. Pugnavimus semper pro iustitia, pro pietate, pro innocentium salute. Haec fuerunt hactenus nobis praetia periculorum. Pugnavimus pro fide, quam quo pacto conservabimus tibi, si hanc deo nostro non exhibemus? Iuravimus primo in sacramenta divina, iuravimus deinde in sacramenta regia; nihil nobis de secundis credas necesse est, si prima pręrumpimus. Christianos ad poenam per nos requiri iubes; iam tibi ex hoc alii requirendi non sunt: habes hic nos confitentes deum patrem, auctorem omnium, et filium eius Jesum Christum deum credimus. VI Videmus laborum periculorumque nostrorum socios, nobis quoque eorum sanguine aspersis, trucidari ferro, et tamen sanctissimorum commilitonum mortes et fratrum funera non flevimus non doluimus, sed potius laudavimus et gaudio prosecuti sumus, quia digni habiti essent pati pro domino deo eorum. Et nunc non nos vel haec ultimae vitae necessitas in rebellionem coegit, non nos adversum te, imperator, armavit ipsa saltem, quae fortissima est in periculis, disperatio. Tenemus ecce arma et non resistimus, quia mori quam occidere satis malumus (maluimus m.sec.), et innocentes interire quam noxii vivere praeoptamus. Si quid in nos ultra statueris, si quid adhuc iusseris, si quid admoveris, ignes, tormenta, ferrum subire parati sumus. Christianos nos fatemur, persequi Christianos non possumus."

(10) Cum haec talia Maximianus audisset obstinatosque in fide Christi cerneret animos virorum, desperans gloriosam eorum constantiam posse revocari una sententia interfici omnes decrevit, et rem confici circumfusis militum agminibus iubet. Qui cum missi ad beatissimam legionem venissent, stringunt in sanctos impium ferrum, mori non recusantes vitae amore. Caedebantur itaque passim gladiis, non reclamantes saltim aut repugnantes, sed depositis armis cervices persecutoribus praebentes et iugulum percussoribus vel intactum corpus offerentes. Non vel ipsa suorum multitudine, non armorum munitione elati sunt, ut ferro conarentur asserere iustitię causam, sed hoc solum reminiscentes se illum confiteri, qui nec reclamando ad occisionem ductus est et tamquam agnus non aperuit os suum, ipsi quoque tamquam grex dominicus ovium laniari se tamquam ab irruentibus lupis passi sunt.

(11) Operta est terra illic procumbentibus in mortem corporibus piorum, fluxeruntque praetiosi sanguinis rivi. VII Quae umquam rabies absque bello tantam humanorum corporum stragem dedit, quę feritas ex sententia sua tot simul perire vel reos iussit! Ne iusti punirentur multitudo non obtinuit, cum inultum esse soleat quod multitudo delinquit. Hac igitur crudelitate immanissimi tyranni confectus est ille sanctorum populus, qui contemsit rem praesentium ob spem futurorum. Sic interfecta est illa plane angelica legio, quę ut credimus cum illis angelorum legionibus iam conlaudat semper in caelis dominum deum Sabaoth.

(12) Victor autem martyr nec legionis eiusdem fuit neque miles, sed emeritae (meritę m.pr.) iam militię veteranus. Hic cum iter agens subito incidisset in hos, qui (ins.supra lin.) passim aepulabantur lęti martyrum spoliis, atque ab his ad convescendum invitatus prolata ab exultantibus per ordinem causam cognovisset, [detestatus convivas] detestatusque convivium refugiebat. Requirentibusque, ne et ipse forsitan Cristianus esset, Christianum se esse et semper futurum respondit ac statim ab irruentibus interfectus est ceterisque martyribus in illo loco sicut morte ita etiam honorem coniunctus est.

(13) Haec nobis tantum de numero isto (istorum m.sec.) martyrum comperta sunt nomina, id est beatissimorum Mauricii, Exuperii, Candidi atque Victoris; cetera vero nobis quidem incognita sed in libro vitę scripta sunt.

(14) Ex hac eadem legione fuisse dicuntur etiam illi martyres Ursus et Victor, quos Salodoro passos fama confirmat. Salodoro vero castrum est super Arulam flumen neque longe a Reno positum.

(15) VIII Opere prętium est etiam illud indicare, qui de^inde Maximianum trucem tyrannum exitus consecutus est. Cum dispositis insidiis genero suo Constantino tunc regnum tenenti mortem moliretur, depręhenso dolo illius apud Masilia captus nec multo post strangulatus teterrimo hoc supplicio affectus impiam vitam digna morte finivit.

(16) At vero beatissimorum [Acaunensium] martyrum corpora post multos passionis annos sancto Theodoro huius loci episcopo revelata traduntur. In quorum honorem cum extrueretur basilica, quę vastę nunc adiuncta rupi uno tantum latere acclinis iacebat, quid miraculi [tunc] apparuerit nequaquam tacendum putavi.

(17) Accidit ut inter reliquos artifices, qui invitati convenisse ad hoc opus videbantur, quidam adesset faber, quem adhuc gentilem esse constaret. Hic cum dominico die, quo ceteri ad expectanda diei [illius] festa abscesserant, in fabrica solus substitisset (-stet- m.pr.), in illo secreto se subito clara luce manifestantibus sanctis hic idem faber rapitur atque ad poenam vel ad supplicia distenditur, et visibiliter turbam martyrum cernens, verberatus etiam et increpatur, quod vel die dominico ęcclesiae solus deesset, vel illud fabricę opus sanctum suscipere gentilis auderet. Quod adeo misericorditer a sanctis factum constitit, ut faber ille consternatus et territus salutare sibi nomen poposcerit statimque Christianus effectus sit.

(18) Neque illud in sanctorum miraculis praetermittam, quod perinde clarum atque omnibus notum est: Materfamilias Quintii, egregii atque honorati viri, cum paralisy fuisset obstricta, ut ei etiam pedum usus negaretur, a viro suo ut istic per multum itineris spatium deferretur (deferetur m.pr.) poposcit. Quo cum pervenisset, sanctorum martyrum basylicae famulantium manibus illata pedibus ad diversorium rediit ac sanitati de pręmortuis restituta membris miraculum suum ipsa circumtulit.

(19) Haec duo tantum miracula passioni sanctorum inserenda credidi. Ceterum satis multa sunt, quae vel in purgatione dęmonum vel in reliquis curationibus cotidiae illic per sanctos suos domini virtus operatur.

(20) Neque enim hoc omittendum est, quod per longum temporis tractum beati Innocentii martyris membra Rodanus revelavit. Iugi enim eluvię vicinum in se cespitem vergens religiosa quadam soli pernicie ad sepulturam martyris famulatrix unda pervenit. Prolatas namque reliquias leniter lambens non ideo a sinu terrę protulit ut in gurgitis sui procellam dimergeret, sed ob gloriosam devotionem intra ambitum basilicę ceteris martyribus sepulturę praeciperet sociari. Cuius translationem a sanctę recordationis Domiciano Genavensi et Grato Agustanę urbis vel Protasio, tunc temporis huius loci episcopus caelebratam recolentes cotidiana devotione et laudibus frequentamus, regnante domino nostro Iesu Christo in secula seculorum. Amen.