(1) Diocletianus, quondam romane rei publice princeps, cum ad imperium tocius orbis fuisset electus omnesque provintias turbari quadam presumptione perspiceret, ad consortium imperii vel laboris olim sibi conmilitonem Herculeum Maximianum Cesarem fecit eumque contra Amandum et Helianum, qui in Bagaudarum nomen presumptionis servilia arma commoverant, ad Gallias destinavit. Cui ad supplementum exercitus legione Thebeorum ex orientalibus militibus dedit. Que legio sex milia sexcentos ac sexaginta sex viros validos animis et instructos armis antiquorum Romanorum habebat exemplo. Hii igitur milites Christiane religionis ritum orientali traditione susceperant a Ierosolimitane urbis epo fidemque sacram virtute et armis omnibus preponebant. Ad urbem quippe romanam itinere attingentes eandem Christianitatis fidem quam acceperant apud beatum Marcellinum predicte Romane urbis pontificem confirmabant, ut ante gladio interirent quam sacram fidem quam acceperant violarent. Precepti igitur a Diocletiano Cesare ut post Maximianum collegam iter quod ceperant Gallias tenderent. Profecti sunt.

(2) Maximianus Cesar, usu quidem militie bellis aptus sed idolorum specialis cultor, ferus animo avaritia crudelis, libidini deditus ceterisque vitiis obsessus, severitatem imperatoriam nimia crudelitate polluerat. In Galliam properans ad Alpium Penninarum aditum venit. Transmeantibus iter Alpium post arduam et horrendam viam subito equalis loci campestris occurrit grata planities. Quo in loco oppidum factum est, quod Octodorus nomen accepit, circa quod [aut] irrigua fluminibus prata atque agrorum fertilis porrigitur cultura, [praecipue] Deinde Rodani fluminis validus offertur cursus, qui more suo leviter fluens regionis ipsius grata amoenitate commendat prata. Transcensis igitur Alpibus Maximianus Cesar Octodorum venit ibique sacrificaturus idolis suis convenire exercitum iussit atroci proposita iussione ut per aras demonibus consecratas iurarent quod equalibus sibi animis contra Bagaudarum turbas esset pugnandum christianosque velut inimicos diis suis ab omnibus persequendos. Quod ubi primum pervenit ad noticiam Thebaide legionis preteriens Octodorum oppidum ad locum, cui Agauno nomen est, celeriter properavit, ut duodecim milium spatio ab Octhodoro seperata necessitatem committendi sacrilegium preteriret. Agaunum accole interpretatione Gallici sermonis saxum dicunt. Quo in loco ita vastis rupibus Rodani fluminis cursus artatur, ut commeandi facultate subtracta constratis pontibus viam fieri itineris necessitas imperaret. Undique tamen imminentibus saxis parvus quidem sed amenus irriguis fontibus includitur campus, ubi fessi milites legionis Thebee post laborem tanti itineris resederant.

3. Maximianus Cesar, dum ad sacramenta superius memorata cunctos in exercitu suo ageret, agnovit pretergressam, ut diximus, legionem. Subito iracundie furore repletus satellites mittit, ut legionem ad sacramentorum suorum sacrilegia revocarent. Erant in eadem legione primicerius Mauritius, [et] signifer Exuperius et Candidus senator, qui ita conmilitonibus suis preerant, ut amore potius equalitatis quam terrore militari obedienda preciperent. Requirunt itaque quid Maximianus Cesar ira dictante mandasset. Dictum est ab his, quod Cesar iusserat militones [omnes] immolasse hostias, libasse sacrificia et sacramenta fanatici ordinis prebuisse, iubere Cesarem, ut legio festinanter revertens conmilitonum pareret exemplo. Tunc hi qui preerant legioni non redire miti affatu dedere responsum, ob hoc pretergressos se Octhodurum, quia iam fama ad eos sacrificiorum ordinem detulisset, fas sibi visum non esse, ut demonum aras christianorum videret obtutus; esse sibi in animo deum vivum colere, traditam orientali more religionem usque ad diem vite perhenniter custodire, ad bellorum usum paratam legionis esse virtutem, ad committenda vero sacrilegia, sicut Cesar precepit, Octhodorum non redire.

(4) Reversi itaque satellites nuntiaverunt obstinatos esse animos legionis nec velle preceptis obedire imperatoris. Tunc Maximianus Cesar iracundie nimietate succensus ad hanc vocem subito furore prosilivit: "Ergone milites mei imperatoria precepta et sacrorum meorum ordinem spernunt! Sanctiendum erat vindicta publica etiam si tantum maiestatem regiam contempnere voluissent; Iungitur despectui meo celestis iniuria et mecum par religio Romana contempnitur. Sentiat contumax miles me non solum michi sed etiam numinibus meis dare posse vindictam; Iam nunc fidelissimorum meorum turba festinet, decimum quemque morti funesta sors prebeat, Discant equalium neces quos ordo premiserit moriendi, qualiter Maximianus vel sibi vel numinibus suis hac severitate dederit ultionem!"

(5) Post hanc vocem parituris iussio infausta porrigitur, Ad legionem velociter properatur, crudelia praecepta reserantur. Traduntur neci quos ordo repperit numerandi, Leti percussoribus cervices prebent solaque inter eos erat de gloriose mortis occupatione contentio. Perfecto itaque scelere ut Octhodorum legio redeat iubetur. Tunc Mauritius primicerius paululum a satellitibus regiis segregatus convocat legionem et hac oratione sanctiores alloquitur: "Gratulor virtuti vestre, commilitones optimi, quod amore religionis nullam vobis precepta Cesaris attulere formidinem; gaudentibus quodammodo animis tradi ad necem gloriosam commilitones vestros vidistis, quos timui ne quisquam, quod armatis facile est specie defensionis, beatissimis funeribus manus obvias offerre temptaret! Iam mihi ad huius rei interdictum Christi nostri parabatur exemplum, qui exemptum vagina [apostoli] gladium proprie vocis iussione recondidit, docens maiorem armis omnibus Christiane confidentie esse virtutem. Hic deus Christus precavens [plane] mentes vestras manusque prohibuit, ne quisquam divino operi mortalibus dextris obviaret. Quin immo cepti operis fidem perhenni religione compleret! Hactenus exempla sacris inserta codicibus legebamus; iam nunc per nosmet ipsos quos sequi deberemus aspeximus. Ecce vallatus sum commilitonum meorum corporibus, quos de latere meo funestus satelles eripuit, Aspersus sum cruore sanctorum et sacri sanguinis reliquias meis vestibus porto nec dubito eorum sequi necem, quorum gratulans ammiror exemplum? Et vacat cogitare quid imperator iubeat, qui sorte mihi mortalitatis equalis est. Si habere aliquid virium imperatoria precepta potuissent, circa beatissimorum puerorum corpora regis Persarum valuisset incendium nec contempnere leonum rugitus lacu clausus propheta potuisset. Sacramenta olim dedisse nos memini quod contemptu lucis istius et desperatione vite defensare rem publicam deberemus; Iam tunc promisi corporis mei vilitatem et spopondi hanc imperatoribus fidem nec tamen ullus michi tunc regna promittebat celestia. Quid Christo spondente faciendum est, si hoc potuimus militie devotione promittere? Quin immo, fortissimi commilitones, [olim devotas] animas subdamus pretiosissime passioni, Sit nobis virilis animus, fides inviolata permaneat! Iam cerno ante tribunal Christi stantes eos quos neci paulo ante satelles regius deputavit; Illa vera gloria est, que eternitatem beatam vite huius mercatur brevitate. Equali omnes animo, una voce responsum satellitibus demus, Nuntiate milites [quidem,] Cesari, Tui sumus Cesar et ad defensionem rei publice Romana arma suscepimus Nec umquam aut desertores bellorum aut proditores miliciae fuimus aut ignave formidinis subire flagitium meruimus. Tuis etiam obtemperaremus preceptis nisi instituti legibus christianis demonum cultus et aras semper pollutas sanguine vitaremus. Comperimus precepisse te, ut aut sacrilegiis pollueres Christianos aut punires. Nec non inquiras longius latitantes, Nos omnes Christianos esse cognosce; Habes potestati tue subdita omnium corpora, auctorem vero suum respicientes Christum animas non habebis." Hec sicut vir sanctus dixerat, legionis probantur assensu et Cesari per satellites nuntiantur.

(6) Tunc Cesar inclementi iussione precepit, ut iterum decimus renovate crudelitatis ordo consumeretur. Post hanc vocem ad legionem velociter properatur, crudelia precepta peraguntur, Reliqui ut Octhodurum redeant iubentur. Tunc Exuperius, quem ante principem vel campiductorem [superius] memoraveram, correptis legionis sue signis hac circumstantes oracione confirmat: "Tenere me, commilitones optimi, secularium quidem bellorum signa perspicitis, sed non ad hec arma provoco, non ad hec bella animos vestros virtutemque conpello; Aliud nobis genus eligendum est preliorum, non per hos gladios potestis ad regna properare celestia. Robore nobis opus est animorum; invictaque defensione fidem, quam deo promisimus, in ultimis custodire. Iam de commilitonum vestrorum gloria, quam divino cernebat intuitu, Mauricius [est locutus], Ego vobis victoriam plenam, si Christo creditis, repromitto. Proiciant dextere nostre arma ista cum signis militaribus, prestabit hoc Christus, ut mox in ipso celesti, sicut promittitur, regno alia vobis Exuperium vestrum videatis signa monstrare. Vadat quin immo funestus satelles et hec truculento regi nuntiet: "Milites tui sumus, imperator, sed tamen servi, quod libere confitemur deo. Tibi militiam debemus, illi innocentiam. A te stipendium laboris accepimus, ab illo vite exordium sumpsimus. Sequi imperatorem in hoc nequaquam possumus, ut auctorem nostrum negemus dominum, auctorem vero velis nolis tuum. Non nos adversum te, imperator, armavit ipsa que est fortissima in periculis, desperatio. Tenemus [ecce] arma et non resistimus, quia mori magis quam occidere volumus, et innocentes interire quam noxii preoptamus vivere. Sed si quid in nos ultra statueris, [si quid adhuc iusseris, si quid admoveris,] ignem, tormenta, ferrum subire parati sumus. Cristiani sumus, persequi Christianos non possumus. Insuperabiles legionis istius animos Caesar agnoscat; tela proicimus; exarmatas quidem dextras satelles tuus, sed armatum fide catholica pectus inveniet. Occide, prosterne, resecandas gladiis percussoribus cervices prebemus intrepidi; hec nobis iocundiora sunt, dum[modo quia] te cum sacrilegiis tuis contempnimus ad regna iam nunc celestia properantes." Flagrabat enim iam tunc in beatissimis viris martyrii gloriosus ardor. Hec mandata legionis remeans ad Maximianum Cesarem satelles nuntiat.

(7) At ille, quasi nichil iterato scelere fuisset perpetratum, ire propere exercitum iubet et circumfundi imperat legionem nullumque de tanto sanctorum exercitu precepit relinqui. Ventum itaque est, circumsistit legionem beatam turba carnificum, Omnis etas sine discretione perimitur lanianturque beata corpora et devotas deo animas fideli mortis professione commendant. Operta est terra illic procumbentibus in morte corporibus iustorum, fluxeruntque pretiosi sanguinis rivi. Que umquam rabies absque bello tantam humanorum corporum stragem dedit, [quae feritas ....] quia contempsit rem presentium ob spem futurorum. Sic interfecta est illa plane angelica legio, que ut credimus cum illis angelorum legionibus iam collaudat dominum [semper] in excelsis. Peracta tandem cede inter omnes sanctorum percussores preda dividitur. Namque Maximianus facultatem dederat, ut, quicumque legionis illius militem iugulasset, interempti spoliis uteretur. Divisa igitur omnium preda ad vescendum epulandumque victrix turba consedit.

(8) Interea veteranus quidam ultime etatis senio fatigatus, nomine Victor, ad contaminatum cedibus locum itineris necessitate deductus est. Et cum ad epulas pro etatis veneratione ab omnibus rogaretur, requirere cepit, quenam esset causa leticie, quod inter tot corpora peremptorum gaudentes exultantesque possent milites epulari. Dictum est a quodam, quod legio Christiane legis studio cerimonias Romanas cultumque deorum pariter cum imperatoriis iussionibus contempnere voluisset dataque neci esset, ut discipline militaris traditus ordo severius teneretur. Tunc Victor alte gemitum trahens graviterque suspirans detestatus est convivium simulque exclamat: "Heu me, qui per tot annorum militiam ad hanc infelicem etatem perveni et in hac legione militare non merui; Quam bene inter tales gloriose mortis honore donatus finem vite invenire potuissem! Saltem si commori indignus eram vel me ante actas horas viandi necessitas detulisset, ut senilis pectoris cruor tantorum virorum victimis misceretur, obtuleram hoc corpus neci, dummodo tante laudis consortio non carerem." Talia dicentem prophanorum turba statim eum vallavit, que utrum Christianus esset respondere minaciter iubet.

(9) At ille, paululum oculos ad celum erigens, tali percunctantibus sermone respondit: "Longus me vivendi usus ad hanc, quam videtis, perduxit etatem. Quecumque in hoc mundo aguntur aut studium repperit aut rerum volubilitas agit aut varius semper casus infestat; Quodcumque volumus, optamus, scimus aut cupimus, totum mundi caligine submersum tenebris circumfluentibus latet, nisi nobis aut viam Christus ostenderit aut lumen Christus effulserit. Quod ego fideli mente perpendens utinam ultimo contester affectu! Quod si me ad tempus paulo ante trucidate legionis itineris necessitas detulisset, conviviis vel epulis vestris horum funerum consortium pretulissem. Sed etiam nunc prestabit Christus, ut Christianum me vel propter professionem meam ulterius per beata funera transire non sinatis." Hec eo loquente subita percussoris eum obtruncat insania. Ita vir sanctus consortium sanctorum celeri confessione promeruit ceterisque martyribus in eo loco sicut morte ita est honore coniunctus.

(13) Hec nobis tantum de numero istorum martyrum conperta sunt nomina, id est beatissimi Mauritii, Exuperii, Candidi, Innocentii, Victoris atque Vitalis; Cetera vero nobis quidem incognita, sed in libro vite sunt scripta.

(14) Nam ex eadem legione fuisse dicuntur etiam illi martyres Ursus et Victor, quos Solodoro passos fama confirmat. Solodorum vero castrum est super Arole fluvium non longe a Reno positum.

(15) Opere precium est etiam illud indicare, quis deinde Maximianum trucem [tyrannum] exitus consecutus sit. Cum dispositis insidiis genero suo Constantino tunc regnum tenenti mortem moliretur, deprehenso dolo illius apud Massiliam captus est nec multo post strangulatus teterrimoque hoc supplicio affectus impiam vitam digna morte finivit.

(16) [At vero] Beatissimorum vero martyrum corpora post multos passionis illorum annos sancto Theodoro illius loci epo revelata traduntur. In quorum honore dum construeretur basilica, que vaste nunc adiuncta rupi est, [uno tantum latere acclinis iacet,] quid miraculi tunc apparuerit nequaquam tacendum putavi:

(17) Accidit ut inter reliquos artifices, qui invitati ad hoc opus convenisse videbantur, quidam adesset faber, quem adhuc gentilem esse constaret. Hic cum dominico die, quo ceteri ad expectanda diei huius festa abscesserant, in fabrica solus substitisset, in illo [secreto] se subito clara luce manifestantibus sanctis hic idem faber rapitur atque ad penam vel supplicia distenditur, et visibiliter turbam martyrum cernens verberatus etiam increpatur, quod vel die dominico ecclesie solus deesset, vel illud fabrice opus sanctum suscipere gentilis auderet. Quod ideo misericorditer a sanctis factum constat, ut faber ille consternatus et territus salutare sibi nomen posceret, statimque Christianus effectus est.

(18) Neque illud in sanctorum miraculis pretermittam, quod perinde clarum atque omnibus notum est: Materfamilias Quinti, egregii atque honorati viri, cum ita paralysi fuisset obstricta, ut [ei] etiam pedum usus negaretur, [a viro suo] ut illuc per multum itineris spacium deferretur poposcit. Quo cum pervenisset, sanctorum martyrum basilice famulantium manibus illata pedibus propriis ad diversorium rediit ac sanitati de premortuis restituta membris [nunc] miraculum suum [ipsa] circumtulit.

(19) Hec duo tantum miracula passioni sanctorum inserenda credidi. Ceterum satis multa sunt, que vel in purgatione demonum vel in reliquis curationibus cotidie illic per sanctos martyres virtus domini operatur.

(20) Neque enim illud omittendum est, quod per longum temporis tractum beati Innocenti membra martyris Rodanus revelavit. Iugi enim illuvie vicinum in se cespitem vergens religiosa quadam pernitie soli ad sepulturam martyris famulatrix unda pervenit. Prolatas namque reliquias leniter lambens non ideo a sinu terre protulit, ut in gurgitis [sui] procellam dimergeret, sed ob gloriosam devotionem intra ambitum basilice ceteris martyribus [sepultura] preciperet sociari. Necnon ut credimus idcirco deus qui est innocentie verus amator longe post passionem sacratissime legionis Innocenti unda Rodani fluminis famulante revelavit martyris sui Innocentii inclita membra, ut et aquas inde sanctificaret et fidelibus patrocinium provideret. Cuius translationem a sancte recordationis Domitiano Genevense et Grato Augustande urbis vel Protasio, tunc temporis loci illius epis, celebratam recolentes cotidiana devotione et laudibus frequentamus, adiuvante domino nostro Iesu Christo.

[Incipit passio sanctorum Cosme et Damiani.]